Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil»

XVII  ABtDƏ
Uyğur əlifbası ilə yazılmışdır
Ön tə r əf
1. 
sini  kigə  . . .   ol.  K ut,  ög  2.  köqül,  sakınç,  tuymak,  3. 
amranmak,  bilig,  kirtgünç  bilig.  4.  om ağu orum  erür.  Bu  edgü  5. 
biligləriq  yəm ə  bu  üçünç  6.  yaruk  kün  kün  teqrikə  oğşayur  7. 
yöləşür.  Y əm ə  iki  yigirmi  ödləri.  8.  kəntü  erür.  İki  yigirmi  teqri 
kırkını  9.  iki  tünərik  tün  kəntü  10.  bular  erür.  Bir  tün  kəntü  bu 
kararığ  11.  etüz  erür.  Y əm ə  iki  yigirmi  12.  ödləri  kəntülər  ol.  biş 
közünür  13.  tavqırd  etüz  sınları,  süqük,  14.  sinir,  tamar,  ət,  təri. 
Biş  15.  közünməz  tutulmaz  yavlak  biliglər  16.  kim  kəntü  ol.  Üz 
boz bilig,
Arxa tərəf
1.  övkə  bilig,  ovutsuz  bilig,  2.  tərkiş  bilig,  biligsiz  bilig,  suk
3.  yek,  ovutsuz  yek  birlə.  4.  yəm ə  ikinti  tünərig  tün  kəntü  5.  erür 
az  yek  ölümlüg  sakınç  6.  yəm ə  iki  yigirmi  ödləri  kəntü  ol  7.  iki
19S

yegirmi  kararığ  ilənməki.  8.  yəm ə  yaruk  künlər  tünərig  tünlərkə
9.  utrunğalı,  öçəşkəli  lO.turdı.  Y əm ə yigedti yaruk kün  11.  kararığ 
tünüg  alaqad  turdı.  Yəm ə  12.  öqrəki  ğormuzta  terjri  suqüşində
13.yöləşürü.  Y əm ə  anta  kin  14.  erk  siqür  ilənürlər  iliglər,  kanlar
15.  kəntü öz ilin içrə.  16.  bir yaruk ilənmək,  ikinti bilgə
T ərcü m ə
Ön tərəf
1. 
Sənin  üzvlərin  bunlardır:  bəxt,  ağıl,  2.  könül,  təfəkkür, 
(düşüncə),  duyğu,  3.  m əhəbbət,  bilik,  inam  4.  iqamətgahı, 
məkanıdır.  Bu  yaxşı  5.  biliklərin  yenə  bu  üçüncü  6.  işıqlı  gün 
günəş  tanrıya  oxşayır,  7.  bənzəyir.  Y enə  on  iki  zamini  8.  özüdür: 
on  iki  tanrı  xidmətçisi,  9.  İki  qaranlıq  gecənin  özü  10.  bunlardır: 
gecə  özü  bu  qara  11.  varlıq  (özüdür).  Yenə  on  iki  12.  zaman 
özüdür (bunlardır): Beş görünən  13. tavqırd bədən (vücud) üzvləri: 
sümük,  14.sinir,  damar,  ət,  dəri.  Beş  15.  görünməz,  tutulmaz  (ələ 
gəlməz)  pis  biliklər,  16.  ki,  özləri  bunlardır:  üç  boz  bilik  (nifrət 
hissi)
Arxa tərəf
1. 
Q əzəb  hissi,  şəhvət  hissi,  2.  qızmaq  hissi „(hövsələsizlik) 
nadanlıq  hissi.  Ehtiras  3.  şeytanı  həyasızlıq  şeytanı  ilə  birlikdə.
4.  Yenə  ikinci  qaranlıq gecənin  özü bunlardır:  5.  Az şeytanı,  ölüm 
düşüncələri (axirət fikri) 6.  Y enə  on iki dövrün özü bunlardır:  7.on 
iki  qaranlıq  hakimiyyəti.  8.  Yenə  işıqlı  gündüzlər  qaranlıq 
gecələrlə  9.  qarşı  dayanmağa,  mübarizə  aparmağa  10.  durdular. 
Y enə  yüksək  işıqlı  gündüz  11.  qaranlıq  gecəni  məğlub  etdi  (alıb 
durdu).  Y enə  12.  (bu)  ə w əllərd ək i Hürmüz tanrının  vuruşuna  13. 
bənzəyir.  Y enə  ondan  sonra  14.  qüdrətli.  .  .  hökm  sürürlər 
hökmdarlar,  xanlar  15.  hərə  öz  elinin  içində.  16.  Birinci  işıqlı 
hakimiyyət, ikinci müdrik bilik.
XVIII  ABtDƏ
Ön tərəf
1. 
bilig,  üçünç  yigədm ək,  törtünç  2.  sevinmək,  bişinç 
tavranmak  3.  altmç  kirtü,  yitinç  kirtgünmək 4.  səkizinç  sərinmək.
196
tokuzunç  5.  könin  ermək,  onunç  edgü  6.  kılmçlığ,  bir  yegirmmç 
tüz  köqüllüg,  7.  iki  yigirminç  yaruk,  bular  iki  8.  yigirmi  ödlər 
körjül  içrə  yadılur,  9.  yaraşur.  Y əm ə  kəntü  kəntü  tükəl  10.  .  .
.arıtın............12.  .  .  .  taştırtı,  belgiirtilər.  13.  yəm ə  kanyu kişi kim
bu iki  14.  yigirmi  ilənm əkig kəntü  körjül in  15.  ara tiksər,  tarısarlar 
belgüsi  16. erigi, barığı yəm ə uluğlar boşğur...
Arxa  tərəf
1..............2 .............. 3.  ara belgülük bolur.  Y əm ə.  4.  nom içrə
ögütmiş  begiz  belgüləri  5.  erürlər.  Yəm ə  kün  künirjə  alamın  6. 
amil,  yavaş  köqüli  yaraşı  7.  yumşaq  savı,  sözi,  bilgə  biligi  8. 
adırtlığ  ukmakı,  sərimlig  kir)  9.  ergini  köni  tük  kamığka  edgü  10. 
sakınçı  ükliyür  ürən  yaşarur,  11.  yadılur.  Yəm ə  ol  iki  yigirmi  12. 
türlüg  edgü  bilgə  bilig  13.  kişi  köqülintə  önləyür.  14.  yəmə 
toğurur  üküş  türlüg  15.  yaruğ  teıjri  oğullanlarm.  Y əm ə  16.  nom 
içintə kamığ türlüg.  .  .
Tərcüm ə 
Ön tərəf
1. 
bilik,  üçüncü  qələbə,  dördüncü  2.  sevinc,  beşinci 
davranmaq  (qeyrət),  3.  altıncı  həqiqət,  yeddinci  inam,  4. 
səkkinzinci  dözüm,  doqquzuncu  5.  düzlük,  onuncu  yaxşı  6.  əməl, 
on  birinci  düz  könüllük,  7.  on  ikinci  işıq.  Bu  on  8.  iki  öyüd  qəlb 
içərisində  yayılır,  9.  yaraşır.  Y enə  özü  özü  tam  10.  .  .  . 
təm izlənən.  .  .  .  12.  .  .  .  daşdırdı,  məlum  oldu.  13.  yenə  hər adam 
ki  bu  on  14.  iki  mühüm  hissi  öz  qəlbində  15.  yaşatsa,  bəsləsə, 
nişanəsi,  16.  davranışı, həyat tərzi yenə yüklərin ö y rə td iy i..  . .
Arxa tərəf
1............ 3.  arasında nişanə olur.  Yenə 4.  M üqəddəs  kitabda
nəsihəti i,  parlaq  nişanələrdir.  5.  Yenə  günlərin  bir  günündə 
onların  6.  yumşaq,  zərif könülləri,  yerinə  uyğun,  7.  incə  söz-sovu, 
müdrik  kəlamları,  8.  qabil  ağlı,  təmkinli  gen  9.  varlığı  sadiq  olan 
hamıya  yaxşı  10.  fikirlərini  böyüdür,  toxum  kimi  göyərir,  11.
197

yayılır.  Y enə  o  on  iki  12.  dürlü  xeyirli  müdrik  bilik  13.  insan 
qəlbində  çiçək  açır,  14.  yenə  doğulur.  Çoxlu  cürbəcür  15.  işıq 
tanrı  oğullarını  (nəsillərini  yaradır)  Y enə  6.  Müqəddəs  kitab 
içində bütün cürbəcür.........
XIX  ABİDƏ
Ön tərəf
Edgü  edgü  1.  erigi  barığı  uluğ  türlügün  2.  atlığ,  külüg 
belgülük bolur  3.  .  .  aşnusı ilən  . . .   4.  kanyu kişi kəntü etüzin üzə
5.erklig  bolup  il  xan  törüsin  6.  tutmış  ersər,  il  xan  törüsi  7.  erigi, 
barığı  biş  türlüg  savdan  8.  utru  belgülük  bolur.  9.  bu  erür  il  xan 
tö rü si. .   10.  ötrü Bir balıkda uzatı erm əz, turmaz.........
Arxa tərəf
1. 
katığlanmaz inçip ağı  bolur.  Y əm ə  2 . . . .   türlüg ağı barım 
eligiqərü  3.  kəlsər,  əsirgərü  kızğanu  tutmaz,  kizləməz  4.  üçünç 
arığın,  toruğın  5.  erməkig  nomlayur,  adnağuka  tutuzur  6.  kəntü 
yəm ə  arığın,  toruğun  erür.  7.  yəm ə  üzüksüz arığın erməkig  8.  se­
vər,  amrayur,  törtünç  9.  nom  içrə  omağlığlar  çağsaputka  10.  .  .  .
küçlüglər birlə  11.............edgü ögli  bolur.  Yəmə  12.  biligsizlərdə
özin tarkaru  13. tutmaz, bişinc üküş tirig kuvrağ  14.omanmış  ...
Tərcüm ə
Ön tərəf
Yaxşı,  yaxşı  1.  həyat  tərzi  böyük  müxtəlifliyi  ilə  2.  adlı- 
sanlı,  məşhur əlam ətdar olur,  3.  əvvəlki hakim . . . .   4. Hər hansı 
adam  öz  varlığına  5.  hakim  olub  hökmdar  qanununu  6.  tutmuş 
olarsa,  hökmdarın  qanunu  7.  həyat  tərzi  beş  növ  sözdən  doğru 
əlam ət  olur.  9.  Bu  əsas  hökmdar  qanunu.  .  . 
10.  ötrü  (?)  bir 
şəhərdə çox çəkm əz, d u rm az.. .   .
Arxa tərəf
1. 
m öhkəm lənm əz.  .  .  hədiyyə  olur.  2.  cürbəcür var-dövlət 
əlinə  3.  gəlsə,  əsirgəyərək  qızırqanmaz,  gizləməz  4.  üçüncü, 
varlığı,  yoxluğu  5.  yaşayışmı  öyrədir.  Başqasma  tapşırır,  6.  özü
19»
yenə  təmiz,  qüdsi  olur.  7.  Y enə  həm işə  təmiz yaşamağı  8.  sevər, 
xoşlayır.  Dördüncü, 
9. 
m üqəddəs  kitabdakılar  məkanlılar
çağsaputa  10 ..  . .   güclülərlə birlikdə  11......... xoş niyyətli olurlar.
Yenə 
12. nadan adamlardan özünü kənara  13.  çəkməz, beşincisi, 
çoxlu diri camaat  14. y e rlə şm iş.. . .
XX  ABİDƏ
Uyğur əlifbası ilə yazılmışdır 
Ön tə r əf
1............ iki yigirminç  2 ................kanyu kişi kim bu yarukun
3.  erməkig  kəntü  köqülin  içrə  4.  tanm ış  ersər,  ol  kişi  belgüsi  5. 
antağ  erür.  Nəq  aşnu  ovutsuz  6.  bilig  anm  köqülin  içrə  7. 
ərksinməz.  Y əm ə  tişi  kişilərin  8.  körkin  məqizin  nəq  yokça  9. 
edligsizçə  sakmur.  Y əm ə  kəntü  10.  özin  uzuntonluğlarda  11. 
saklanu  tarkaru  tutar.  12.  ikinti  kəntü  köqülin  nığoşaklar  13.  üzə 
bamaz,  ulamaz.  Ol  nığoşaklar  14.  savin  nəqəyük  öziniqçə  15. 
okşatmaz, yəm ə ol nığoşaklamıq,  16.  omınka kurınka artuk
Arxa tə r əf
1.............. 2.  etüzin oğlağu  . . . .   3.  sıyak tutmaz.  Y əm ə t o . .
.  .  lar  4.  yumşak,  inçkə  itiglig,  yaratığlığ.  .  .  5.  tiləməz,  kolmaz. 
Törtünç,  6.  alkınçu  ölüm  künin  öyü  tutar.  7.  yemz üzüksüz erklig
8.  kan anıq köziqə közünü 9. yüzün utru tururça sakmur.  10. bişinç 
ini  içilərin  münlüg,  11.  kadağlığ kılm az kimni  üzə yəm ə  12.  özük 
tanuk  önməz.  İnçip  13.  üzüksüz  köntəm ək  anıq  köqüli  14. 
süzükün,  yarukun,  yaşukın  15.  erür,  bu  erür  iki  16.  yigirmi 
ilənmək kim b u r . . . .
Tərcüm ə 
Ön tərəf
1...............on  ikinci  2............. h ə r adam ki, bu  işıqlı  3.  varlığı
öz  qəlbində  4.  səpsə,  o  adamm  nişanələri  5.  belə  olur:  əvvəlki
199

ədəbsiz  6.  bilik  (şəhvət  hissi)  onun  qəlbinə  7.  hakim  kəsilə 
bilməz.  Yenə  qadm  8.  gözəlliyinin  mövcud  olmayan  9. 
faydasızlığım  düşünür.  Yenə  özü  10.  özünü  qadınlardan  11. 
uzaqda saxlayıb tutar.  12.  İkinci,  öz könlünü ziyarətçilərin nığoşak
13.  üzünə  bağlamaz,  qapamaz,  o  ziyarətçilərin  14.  sözünü  heç  cür 
özününkünə  15.  oxşatmaz.  Yenə  o  ziyarətçilərin  16.  məkanına 
bayrama artıq.  .  ,  .
Arxa tərəf
1............ 2.  vücudunu zəif.  .  .  .  .3.çöküntü  tutmaz,  yenə.  .  .  .
4.  yumşaq,  incə,  düzəldilmiş,  yaradılmış  . . .   5.  diləməz,  xahiş 
etməz.  Dördüncü,  6.  hər  şeyi  aparan  ölüm gününü  fikirləşər.  7.  .  . 
.  daim  qüdrətli  8.  xan  onun  gözünə  görsənərək,  9.  qarşısında 
dayanar  kimi  fikirləşir.  10.  Beşinci,  kiçik  və  böyük  qardaşlarını 
günahkar,  11.  müqəssir bilməz,  heç  kimin  üzünə  yenə  12.  yalançı 
şahid  durmaz.  Beləcə  13.  daim  .  .  .  onun  könlü  14.  təmiz,  işıqlı, 
nurlu olur.  On iki hakimiyyət budur ki,  b u r ..  .  .
XXI  ABİDƏ
Ön  tərəf
1.  oot  önər  erti.  Takı.  .  .  .2.  kim  kün  teqri  toğar  erti.  Ordu
3.üstün  asırılmatın  təgzinür  erti  4.  ötrü  birək  üstündən  kalığdan
5.  kəlti,  mini  okıdı  inçə  tip  aydı.  6.  ay  sən,  varukdad  oğulı  sənir) 
ayğaq  7.  ançağ  ol.  Muntada  artuk körmiş  8.  Sən  amtı  ödsüz ölmə, 
tərkin  muntadan  9.  yamp  bar  tidi.  Takı  yəmə  muntadan  10.  öni 
birdin  siqar  xoruğ  burkan  11.  ünin  işidtim.  İnçip  özin  nəq  12. 
körmədim,  ötrü ertəqü amranu mani  13. nəq atamm atayu o k ıd ı...
Arxa tərəf
1.  .  .  .  nə  üçün  tisər,  boğuk  . . . .   2.......... təgəy,  kapığı
açılğay  teqri  3.  yarukı,  isigi  iqəy  səniq  kanatıqın  4.  küyürgəy. 
ötüngəy  sən,  ölgəy  sən,  5.  tidi.  Ötrü  ol  ödün  bu  savığ  işidip  6. 
kanatımın  silkinip,  yəm ə  tərkləyü  kalığdan  7.  kodı  intim.  Yana 
kaya  kördüm,  taq  8............ belgürmiş  erti.  Kün  teqri  yarukın  9.
2 0 0
Kögmən  tağda  toğa  kəlür  erti.  Y əm ə  10.  birək  üstüntən  kodı  ün 
kəlti,  xoruğ  11.  burkan  yarlığın  kəlürdi.  İnçə  tip  12.  aydı:  sini 
okıyur mən,  varukdad oğlı  13.  .  .  bilir m ə n .. . .
Tərcümə
Ön tərəf
1.  od  qalxardı.  Daha  . . . .   2.  ki  gün  tanrı  doğardı.  Sarayın
3.üzərindən aşırılmadan  ətrafında dövrə vururdı.  4.  Sonra qəfildən 
yuxarıdan,  qeybdən  5.  səs  gəldi.  M əni çağırdı, belə  deyib  çağırdı:
6.  Ey  sen,  Varukdad  oğlu!  Sənin  sözün  7.  belədir:  buradakından 
artıq  görmüşsən.  8.  Sən  indi  vaxtsız ölmə,  cəld buradan  9.  qayıdıb 
get,  dedi.  Daha  yenə  bundan  10.  başqa,  cənub  tərəfdə  Xoruq 
burhanm  11.  səsini eşitdim.  Ancaq  özünü qətiyyən  12.  görmədim. 
Sonra son dərəcə nəvazişlə Mani  13. mənim adımı çəkib çağırdı.  .
Arxa tərəf
1..........nə üçün desə,  boğuq  . . .   2............ toxunacaq,  qapısı
açılacaq.  Tanrı  3.  işığı,  istisi enəcək,  sənin qanadını 4. yandıracaq, 
alovlanacaqsan,  öləcəksən,  5.  dedi.  Sonra  o  öyüdün  bu  sözünü 
eşidib  6.  qanadlarımı  silkələyib  yenə  tərk  edərək  qeybdən  7. 
aşağıya endim.  Y enə qaya gördüm.  Dan 8 ...  .  yeri ağarmışdı,  kün 
tanrı  işığı  ilə  Köqm ən  dağında  doğulmaq  üçün  gəlirdi.  Yenə
10.qəfildən  yuxarıdan  aşağıya  səs  gəldi.  Xoruğ  11.  burhan 
fərmanını  gətirdi.  Belə  deyib  12.  söylədi:  səni  çağırıram, 
Varukdad oğlu!  13......... b ilirə m .. .   .
XXII  ABİDƏ
M anixcy yazısı ilə yazılmışdır. Koçudan tapılmışdır
Ön tərəf
1.  yiməgil.  Bekrü  kizlə,  yaşurğıl  2.  adm  kişi  körməzün  üç
3.yeg  savin  sımağlıı  azmış,  munmış  4.  ters,  azığ  nomlağlar  din tar
201

5.  atm  tutarlar,  ara  yuva  başı  alırlar.  6.  kəntü  barğay  tamuka
7.uduu iltkəy birgüçig.  8.  az ovutsuz,  suk yek arıksız 9.  üküş kişig 
toğrı  yolta  azğurur  10.  bakir  oğulka  kökləyür.  Toğa  11.  ölü 
əmgənür suk otm öçürlər.  12. toğuru umaz yaruk üzütin
Arxa tərəf
1.  edgərməz,  kolulasar,  sakmsar,  2.  ülüglüg kutluğ bodun biz
3.  alkınçu  ödgə  boltumuz.  4.  arığ  kirtü  dintar  tapmalım,  5. 
ötünəlim.  Köqülin  biligin  6.  bartmalım  unta  birək  7.  talulalım. 
Pdkruk kötürürçə  8.  buşı birəlim.  Erz 9.  meqlər az yekkə buşı  10. 
tavar birəlim, yürüq tonluğ  11.  dindarka ara nvydma  12. ödünəlim. 
Kaqımız Ezrua.
Tərcümə 
Ön tərəf
1. 
yemə,  yaxşıca  gizlə,  pünhan  saxla  2.  başqa  adam 
görməsin.  Üç  3.  şeytan  sözü  ilə  yolunu  azmış,  kədərlənmiş  4. 
yalan,  səhv  dinlər  dindar  5.  admı  tutarlar  (dindar  adlanmaq 
istəyir),  bəzən  nəzir  alırlar.  6.  ö z ü   gedəcək  cəhənnəmə.  7. 
ardmca nəzir verənləri (aparacaq)  8.  həyasız,  suçlu şeytan natəmiz
9.  çox  adamı  doğru  yolundan  sapdırır,  azdırır  10.  mis  pul  oğlana 
xoş  gəlir,  doğularaq,  11.  ölərək  zəhm ət  çəkir,  günah  otunu 
söndürürlər,  12.  həzm  edə bilmirlər. İşığm varlığı
Arxa tərəf
1. 
yaxşılaşdırmaz.  Xəyala  dalsaq,  düşünsək,  2.  qisməti 
bəxtiyarlıq  olan  xalqıq.  3.  ölüm  vaxtımız  yetişdi.  4.  Saf etiqadlı 
dindarlara  sitayiş  edək,  5.  dua  edək.  Qəlbini,  inammı  qumayaq, 
onda qəfildən 7.  seçək.  . .   Şeirləri götürür kimi  8.  qurbanlıq verək. 
..  .  9.Yemləri  Az  şeytana  qurban  10.  mal  verək,  yüngül  donluq
11.dindara arasın d a. .   .12. nəsihət verək. Atamız E zrua.. . .
2 0 2
XXIII  ABİDƏ
Arxa tə r əf
1. 
kurtultaçı  üzütlər.  . . .   2.  kəndü  işin  tükəti.  .  .  3.  teqri 
yirinə  bardılar.  O l . . . .   4.  kuruğ erməzün tip,  inçip kiq  . . . .   5.  ol 
orunka oluru yarlıkadı.  Bögü 6.  burkanlar barça bir özlüklə  7.  atm 
körkin  təgşürüp ü z ü t . . .   8.  kurtarğalı  belgürtilər.  . . .   9.  iligimiz 
ıduk kut kün  teqriçə  (bata?)  10.  yarlıkaduk üçün kamığ  yok çığay 
kapkara  11.  bodun  bukun  bosuşluğ,  kadğuluğ  12.  boltumuz  erti. 
Kaltı  yana  kün  teqri  13.  ornmta  yaruk  ay  teqri  yaşıyu  belgürə
14.yarlıkarça  iligimiz  Iduk  kut  Aulauç  15.  orunta  belgürə 
yarlıkadı,  altun  örgin  16.  üzə  oluru yarlığ boltı.  İl  Ötükən  17.  kutı 
ilki  bögü  iliglər kanları  18.  iliglər kutı, bu  ıduk örgin kutı  19.  teqri 
iligimiz  Iduk  kut  üzə  omanmakı  20.  bolzun.  Yitili  iki  yigirmili 
erklig  21.  küçlüglərdən  küç  basut  kəlzün  körtlə  22.  kəsənçig, 
adınçığ,  yaruk  alp  ərdəm lik,  23.  bödük,  küçlüg  iligimiz  kutı  üzə
24.  omanzun.  Tolp kamığ ili, törusi üzə
Tərcüm ə
Arxa tə r əf
1. 
xilas  olası ruhlar  . . . .   2.  öz işini tamamladı.  . . .   3.  tanrı 
yerinə  getdilər  o  . . . .   4.  qurumasın  deyib  .  .  .  .beləcə  gen  5.  O 
taxta oturaraq  fərman verdi.  Qüvvətli  6.  burhanlar hamısı  bir canla 
(bir  nəfər  kimi)  7.  adını,  görkəmini  dəyişdirib  ruh  . . . .   8.  xilas 
etmək  üçün  göründülər.  .  .  9.  hökmdarımız  Idukkut  Müqəddəs 
bəxt  gün  tanrı  kimi  10.  buyurduğu  üçün  bütün  yoxsul  qapqara
11.  xalq,  camaat  kədərli,  qayğılı  12.  olmuş  idi.  Qaldı  yenə  gün 
tanrı  13.  diyarında  işıqlı ay tanrının gizli nişanəsini  14.  Buyurduğu 
kimi  hökmdarımız Idukkut Aulauç  15.  diyarında görünməyə  iltifat 
göstərdi.  Qızıl  taxtın  16.  üstündə oturaraq  fərman oldu.  Ötükən eli
17.səadəti,  ilkin  qüvvətli  hökmdarlar  ataları,  18.  hökmdarlar 
səadəti,  bu  müqəddəs  sarayın  səadəti  19.  tanrı  hökmdarımız 
Idukkutun  üzərində  m əskən  saldığı  yer  20.  olsun.  Yeddili  on  iki 
qüdrətli  21.  güclülərdən köm ək gəlsin.  Gözəl,  22.  sevimli,  layiqli, 
işıqlı,  rəşadətli,  23.  böyük,  güclü  hökmdarımız  səadət  üzərində 
24.  m əskən salsın. Bütün eli, qanunu ü zərin d ə.. .
20
$

BURHAN  ABİDƏLƏRİ
Qədim  türk,  o  cümlədən  qədim uyğur qəbilələri  hələ  qədim 
zamanlarda,  mənbələrin verdiyi  məlumata görə bizim eranm  V-VI 
əsrlərində  Mərkəzi  Asiyada  yaşayıb  çinlilərlə  və  tibetlilərlə 
təmasdə  olarkən burhan  (Budda,  buddizm)  dini  ilə  tanış  olmuşlar. 
Qaynaqlar  bu  dinin  qədim  türk  qəbilələri  arasında  nə  dərəcədə 
yayıldığından  danışmır,  bu  dinin  geniş  xalq  kütləsi  tərəfindən  də 
qəbul  edildiyini 
göstərmir.  Lakin  burası  dəqiq  məlumdur  ki, 
qedim  türk  cəmiyyətinin  yuxarı  təbəqəsi  burhan  dininə  qarşı 
laqeyd  olmamışdır.  IX  əsrin  əvvəllərinə  (832)  aid  olan  bir 
m ənbədə  (Karabalqasun  abidəsinin  çincə  kitabəsi)  deyilir  ki, 
uyğurlar çox cahil olduqlarından  keçmişdə  şeytanı burhan (Budda) 
kimi  tanıyırmışlar,  indi  həqiqəti  başa  düşmüşlər.  Eyni  fikrə,  az 
qala,  eyni  şəkildə  qədim  uyğur  mani  abidələrində  də  past  gəlirik. 
Buradan  belə  bir  nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  hələ  qədim  zamanlarda 
qədim  türklərin,  o  cümlədən  qədim  uyğurların  bir  hissəsi  burhan 
dininə  iman  gətirmişdir.  Lakin  sonralar  qismən  bir  sıra  siyasi- 
ictimai  hadisələrin  təsiri  ilə  (məslən,  ərəblərin  İran  və  Orta 
Asiyanı işğal  etməsi,  o yerlərdə  islam dininin yayılması, yerli  dinə 
iman  gətirənlərin  təqib  edilməsi,  onların  şərqə  qaçması  və  s.), 
qismən  passivlik  təbliğ  edən  burhan  dininin  coşğun  təbibətə, 
çapqınlara,  yürüşlərə,  müharibələrə,  işğallara,  ən  nəhayət, 
köçəriliyə  meyl  edən  türk  təbibətinə  xas  olmadığı  üçün  burhan 
dini  unudulur.  Burhan  dinini  əvəz  edən  Mani  (manixey)  dini  isə 
türk təbiətinə  daha zidd  idi,  cəngavər türkləri  cılızlaşdırırdı.  Buna 
görə  heç  də  təsadüfi  deyildir  ki,  Mani  dini  türklər  arasmda  yalnız 
qısa  bir  müddətdə  hakim  din  ola  bilir.  Qədim  uyğurlar 
(məcburiyyət  üzündən)  IX  əsrin  ortalarında  (840) 
Şərqi 
Türküstana köçdükdən və  orada  Koçu  dövlətini yaratdıqdan  sonra 
oturaq  həyata  keçməyə,  şəhərlərdə  məskunlaşmağa  başlayır.  Bu, 
necə  deyərlər,  türklərin  təbiətinin  dəyişməsinə,  burhan  dininin 
yayılmasına  səbəb  olur.  Qismən  burhan  dininin  hakim  mövqe 
tutduğu  Çin  və  Tibet  dövlətləri  ilə  siyasi  və  iqtisadi  əlaqələr,
2 0 4
qismən  də  türklərin  öz  təbiətlərinin  burhan  dininin  tələblərinə 
cavab  verəcək  dərəcədə  dəyişm əsi  belə  bir  nəticəyə  gətirir  ki, 
artıq  IX  əsrin  ortalarında  burhan-  dini  qədim  uyğur  Koçu 
dövlətində hakim mövqe tutur.
H ər  hansı  bir  hakim  ideologiya  kimi,  burhan  dini  də  öz 
ehkamlarını təbliğ etmək üçün öz bədii ədəbiyyatını yaratmalı  idi. 
Koçu  dövlətində  uyğur  əlifbası  ilə  yaradılan  burhan  məzmunlu 
ədəbiyyat  həm   orijinal,  h əm   də  Çin  və  toxar  dillərindən  tərcümə 
yolu  ilə  (mənə  məlum  olduğuna  görə,  hind  dilindən  uyğur  dilinə 
birbaşa  tərcümə  edilmiş  əsərlərə  hələlik  təsadüf  edilməmişdir) 
yaradılır.
Burhan  dini  məzmunlu  qədim   uyğur  abidələrinin  qədim 
türklərin,  bir  tərəfdən,  dini  vo  ideologiyasını,  digər  tərəfdən, 
qədim türk uyğur qəbilələrinin  ədəbiyyatının nə  səviyyədə inkişaf 
etdiyini,  nəhayət,  qədim  türk  (uyğur)  ədəbi  və  bədii  dilinin 
vəziyyətini  öyrənmək  üçün  böyük  əhəm iyyəti  vardır.  Lakin 
sandıq-sandıq  Qərbi  Avropaya  daşman  qədim  uyğurca  kitablar 
istər dini,  istər tarixi -  fəlsəfi,  istərsə ədəbiyyatşünaslıq,  istərsə də 
dilçilik  baxımından  hələ,  dem ək  olar  ki,  heç  öyrənilməmiş, 
araşdırılmamışdır.
Y uxanda  qeyd  etdiyim  kimi,  qədim  uyğur 
burhan 
abidələrinin  bir  qismi  orijinal,  bir  qismi  tərcümədir.  Onu  da qeyd 
etməyi  lakım  bilirəm  ki,  tərcüm ə  bütün  janrlarda  eyni' nisbətdə 
deyildir:  bizə gəlib  çatan yeganə  ibtidai dram  toxar dilindən  (toxar 
dilinə  də  hind  dilindən)  tərcüm ə  edilmişdir;  nəsr  əsərlərinin 
böyük  əksəriyyəti  başqa  dillərdən  (əsasən,  Çin  dilindən)  tərcümə 
edilmişdir,  nəzm əsərlərinin  əksəriyyəti orijinaldır.
Q ədim   uyğur  əlifbası  ilə  yazılmış  abidələr  arasında  burhan 
abidələri  çoxluq  təşkil  edir.  M əhz  buna  görədir  ki,  oxuculara 
təqdim  edilən  bu  kitabda  da  burhan  abidələrinə  geniş  yer 
verilmişdir.  Kitabda  uyğur  əlifbası  ilə  yazılmış  (yaxud  tərcümə 
edilmiş)  burhan  abidələrinə  bir  ibtidai  dram,  on  nəsr  əsəri  və 
otuzadək (29) şeir nümunəsi verilir.
D ram   (ibtidai).  «Maytrısimit»  abidəsi  hind  və  toxar 
dillərində  dram janrında  yazılsa  da,  qədim  uyğur  dilinə  bu janrda 
tərcüm ə  edilməmişdir.  Əslində  bu  əsərin  qədim  uyğur  variantı 
dram  deyildir,  lakin  əsərdə  dram  iyi  verən  bəzi  əlamətlərə,
2 0 5

məsələn,  ibtidai  remarkalara, 
{filankəs
)  dedi, 
{filankəs
)  cavab 
verdi, 
{filankəs
)  soruşdu, 
{filankəs)
  buyurdu  tipli  ifadələrə,  dram 
janrına aid terminlərə rast gəlirik.
N əsr.  Kitabda  nəsrlə  yazılmış  burhan  abidələrinə  on 
nümunə  verilmişdir.  Bunların  bir  qismi  böyük  həcmli  əsərlərdən 
(m əsələn, 
«Altun 
yaruk», 
«Süan-Tszyamn 
bioqrafiyası») 
parçalardan  ibarətdir,  bir  qismi  isə  kiçik  hekayətlərdir.  Böyük 
həcmli  əsərləri  bütöv  şəkildə  vermək  imkan  xaricində  olduğu 
üçün  oxucuda  onlar  haqqmda  m üəyyən  təsəvvür  yaratmaq  üçün 
parçalar  verdim.  Ümid  edirəm   ki,  bu  təşəbbür  həmin  əsərləri 
Azərbaycan  oxucusuna  çatdırmaq  üçün  kimdə  isə  həvəs 
oyadacaqdır.
N əzm .  Burhan  mühitinə  aid  təqdim  etdiyimiz  şeirlərdən  ilk 
beşi  (948  misradır)  Londonda  Britaniya  müzeyində  saxlanır: 
Həmin  əsərlər  bunlardır:  «Elə  yerlərdə»,  «On  cür  yaxşılığın 
mədhi»,  «Otuz  beş  burhana  hörmət»,  «Əlifba  sırası  ilə»,  « 
Boşboğazlıq».  D igər  şeirlərdən  danışarkən,  həmin  əsərlərin 
saxlandığı  yer  və  onların,  heç  olmasa,  ilk  naşir  və  tədqiqatçıları 
göstərilir.
Təqdim  etdiyim  şeirlər,  bunlar  istər  orijinal,  istər  tərcümə 
olsun,  təkcə  burhan  (buddizm)  dini,  fəlsəfəsi  və  mədəniyyəti 
tarixi  və  əsaslarını  öyrənmək  üçün  yox,  həm  də  türk  şeirinin  ən 
qədim  dövrlərdən  müasir  dövrədək  inkişafını  izləməyə  xidmət 
edə bilər.  Onu da qeyd etməyi zəruri saymam ki,  oxuculara təqdim 
etdiyim  bu  şeirlər  qədim  uyğur  burhan  şeirinin  kiçik,  cüzi  bir 
hissəsidir.
Qədim  uyğur  şeirini  VII  əsr  və  sonrakı  dövrlərin  məhsulu 
hesab edirlər.
2 0 6