Novruzlu Aytac Bahəddin qızı “ Ekspert sistemləri üçün bilik bazasının hazırlanması”

2.2 Bilik ələ keçirmə metodları 
Biliklər bazasını quran mühəndis bilik ələ keçirmə ilə bağlı bir sıra metodlardan 
istifadə edə bilər. Metodların təsnifatına nəzər yetirək: 

Kommunikativ metodlar 
o Passiv metodlar 
o Aktiv metodlar 
 Qrup halında 
 Fərdi 

Mətn metodları 
Kommunikativ metodlar bilik mühəndisi ilə sahə ekspert arasında bütün 
dialoqların aparılması metodlarıdır. Bu metodlar həm aktiv, həm də passiv formada 
həyata keçirilə bilər. Aktiv dedikdə o metodlar nəzərdə tutulur ki, əsas rol 
mühəndisin olur. O ekspertdən bilik çıxarmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə edir. 
Passiv metodlarda isə mühəndis sadəcə ekspertin yürütdüyü mülahizələri 
protolollaşdırmaqla məşğul olur. Bu zaman ekspertdən lazımı bilikləri almaq 
çühəndisin bacarığından asılı olur. 
Passiv metodlar : 
o 
Müşahidə; 
o 
Mühazirə; 
o 
Söhbətin protokolu. 
Qeyd olunduğu kimi, aktiv metodlar da öz növbəsində qrup halında və ya fərdi ola 
bilər. Qrup halında olan metodlar bir neçə nəfərin iştirakı ilə baş verdiyi halda, fərdi 
metod zamanı mühəndislə ekspert ortaq məxrəcə gəlmək üçün bir-birini anlamağa 
çalışırlar. 
Qrup halında : 
o beyinə hücum; 
o dəyirmi masa; 

---

41 
o 
rol oyunları. 
Fərdi şəkildə : 
o anketləşdirmə - ekspertlərə anketlərin paylanması və sonda ümumi nəticəyə 
gəlmə ilə bağlı standartlaşdırılmış metoddur; 
o 
müsahibə - ekspertlə mühəndisin birbaşa ünsiyyət vasitəsilə yəni intervyü 
formasında baş tutan bilik mübadiləsi metodudur; 
o dialoq – heç bir xüsusi qayda olmadan tərəflərin sərbəst şəkildə söhbətin baş 
tutduğu metoddur ;
o 
ekspert oyunları – işgüzar, diaqnostik və kompüter oyunlarıdır. Işgüzar oyunlar 
mütəxəssislərin hazırlanması və modelləşdirmədə, diaqnostik oyunlar tibb 
sahəsində istifadə olunur.
Mətni metodlara - ədəbiyyatlardan, sənədlərdən, monoqrafiyalardan, dərsliklərdən və 
s. bilik çıxarmaq üçün istifadə olunan metoddur.Bu zamanmətnin məzmunu və 
terminlərin mənasını anlamaq, ayrı-ayrı hissələrin ümumi nöqteyi nəzərdən 
dəqiqləşdirmək, daxili əlaqələr quraraq mətnin məna strukturunu cızmaq, ümumi 
fərziyyəni dəqiqləşdirmək mətni anlamaq üçün əsas şərtlərdir. 
Biliyə verilən nə qədər eyniləşdirilsə də, onun veriləndən əsas fərqi 
şərholunabilənliyidir. Yəni, verilənləri şərh edərkən üçün ona uyğun proqram lazım 
olsa da, bilik üçün buna ehtiyac qalmır. Buna səbəb verilənin məzmunsuz olmasıdır. 
Bilik isə hər zaman məzmunludur. Biliyin ayrı-ayrı hadisə və faktların birliyini 
şərtləndirən situasion əlaqələrinin olması onu veriləndən fərqləndirən digər 
əlamətidir. Verilənlər elə faktlardır ki, predmet sahəsindəki obyekt, proses, halları və 
xüsusiyyətlərini xarakterizə edirlər.Biliklərlə verilənlər əlaqəli olur, yəni biliklər hər 
zaman verilənlərə əsaslanırlar. Sadəcə olaraq, biliklərin empirik yolla alınaraq 
təcrübələr əsasında toplanır və ümümiləşdirilir.
Emal olunarkən verilənlər çevrilmələrə məruz qalır. Bu zaman biliklər də verilənlərə 
uyğun olaraq çevrilir.Verilənlər ölçmə və müşahidənin nəticəsi, biliklər isə dərektmə 
nəticəsi olaraq yığılır. Verilənlər cədvəl və protokollar da saxlanılarkən, biliklərdə bu 
saxlanc yeri istənilən metodik vasitə ola bilər. Verilənlər modelləşdirilərək diaqram, 

---

42 
qrafik və ya funksiya şəklinə gətirilir, uyğun təsviri dilə tərcümə olunaraq verilənlər 
bazasına daxil edilir. Biliklər də eyni zamanda obyektlər, qaydalar, əlaqələr 
formasında biliklərin təsviri dilində çevrilərək biliklər bazasına yığılır.
Biliklərin strukturlaşdırılmış verilənlər yəni, verilənlər haqda verilənlərdir. Hər 
bir anlayışlar 2 üsulla aydınlaşdırılır. Bunlardan biri biliyi müəyyən edən intensioanl, 
digəri isə verilənlərlə müəyyən olunan ekstensional üsuldur. İntensional üsulun 
məqsədi ümumi nəzəri nəticəni daha yuxarı səviyyəli anlayışlarla müəyyən etməkdir. 
Ekstensional üsulun isə məqsədi instensionalın əksinə olaraq, abstrastraksiyanı aşağı 
səviyyəli anlayışlarla aydınlaşdırmaqdır. 
Biliklərin bir tipi olan deklarativ biliklərə konseptlər, obyeklər və faktlar daxildir ki, 
onlar da problem haqqında bilinənləri açıqlayırlar. Buraya doğru və ya yanlış olduğu 
iddia edilən sadə ifadələr və ya hər hansı obyekt və ya konsepti daha aydın şəkildə 
açıqlayan hesabatların siyahısı aiddir. Prosedur biliklərə isə strategiyalar, prosedurlar 
və qaydalar daxildir ki, bunlar da problemin necə həll olunacağını açıqlayır. Bu tip 
biliklər nəyi necə edəcəyimiz barədə istiqamət verir. 
Biliklərin təqdim olunması bilik bazasının təşkil olunması və formalaşdırılması 
üçün istifadə olunan metoddur, İf-Then-else qaydasi şəklində strukturlaşdırırlır. 
Burada əsas məqsəd predmet sahəsinin əsas özəliklərini əldə etmək və bunları 
problemi həll etmə proseduru formasına gətirməkdir. Biliklərin təqdimatının özü də 
müxtəlif səviyyələrdən ibarətdir. İlk səviyyə faktoqrafik informasiya və verilənlərdir, 
hansı ki bunlar bilik bazasının əsasənə təşkil edir. İkinci səviyyə isə faktoqrafik bzaya 
daxil olan bilik və verilənlərin manipulyasiyası üsulunu araşdıran təsvirlər, 
münasibətlər, qaydalar və prosedurlardır. 
Müxtəlif üsullarla əldə edilmiş bilikləri bazaya daxil etmək üçün müəyyən 
formaya gətirmək, yəni strukturlaşdırmaq lazımdır. Strukturlaşdırma dedikdə 
predmet sahəsinin biliklər polesi adlanan yarıformal təsvirinin hazırlanmasıdır. Bu 
zaman predmet oblastının ilk olaraq konseptual strukturu, daha sonra isə predmet 
oblastının funksional strukturun qurmaq tələb olunur.
Biliklər polesi

---

43 
P
z
=< S
k,
S
f
> (3.1) 
formasında təsvir edilir. Burada: S
k
- Predmet oblastının konseptual, S
f
- isə 
funksional strukturudur. 
Predmet oblastının konseptual strukturu dedikdə, onun obyektlərinin və həmin 
obyektlərarası münasibətlərinin təsvir olunma forması başa düşülür. Konseptual 
struktur belə təsvir edilə bilir: 

