Tarix o’qitish metodikasi

Tarix o’qitishda texnika vositalaridan foydalanish 
Reja: 
 
1.O’qitishda texnika vositalaridan foydalanish usullari va uning dars samoradorligini 
o’stirishdagi ah’amiyati. 
2. Tarix o’qitishda uquv filmlaridan foydalanish. Tarix o’qitishda foydalaniladigan 
teleeshittirsh turalari. 
Adabietlar: 
1. G’affarov Ya.X, G’affarova M. O’zxbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.T., 1996 
2.Sadiev A.Maktabda tarix o’qitish metodikasi.T.,1988 
3. Shaxmaev N.M. Didakticheskie problemı primeneniya texnicheskix sredstv obucheniya v 
sredney shkole.M.,1973 
4. Babanskiy Yu.K. Hozirgi zamon umumiy talim maktabida o’qitish metodlari.T.,1990 
5. Metodika prepodovaniya istorii v sredney shkole.M.,1986 
Umuman tarix darslarida talimning texnika vositalaridan foydalanish darsning 
samorodorligini oshiradi. Texnika vositalari o’qitish va o’rganish sifatini ko’tarishga 
o’quvchilarning o’quv materialini qiziqib o’rganishga va puxta o’zlashtirishiga xizmat qiladi. 
áàðîíëàð
ðûöàðëàð 
Äåõêîíëàð -ôåîäàë áîñ3è÷ãà êèðìàéäè 

---

46
O’qitishning texnik vositalari (T.S.O) ekran qo’llanmalar yani diafilmlar diapditivlar 
kodopditivlar, kinofilmlar, radio-teleeshittirishlar kiradi. Texnika vositalarining o’qituvchi 
qo’yidagi o’ziga xos o’quv n’o’llanmasi ekanligi h’aqida uslubchi N.M.Shaxmaev ”O’rta 
maktablarda o’qitishning texnik vositalarini qo’llanma didaktik talablar” asarida keng 
aytiladi. Ammo texnik vositalar o’qitish jaraenida o’qituvchining o’rnini bosa olmaydi. 
Amalietda qo’yidagicha situatsiya yuz berishi mumkin, yani bitta mavzudagi dars bo’yicha 
darslikda illyustratsiyalar, devoriy (tablitsa) jadvallar, doskaga sxematik kuratlar ishlanishi 
mumkin, yana bundan boshqa diafilm, kinofilm va boshqa xillari h’am bo’lishi mumkin. 
Masalan: O’yg’onish davri madaniyati h’aqidagi darsda darslikdagi (rangli) illyustratsiyalar, 
davriy tablitsalar (Nikiforov D.İ. Kartinı po istorii srednix vekov.M., 1970) ”O’rta asr 
madaniyati tarixi bo’yicha albom” dan (Nikiforov D.N.M., 1969) betlar, diafilmlar (XV 
asrning oxiri-XVII asrning boshidagi “arbiy Evropa madaniyati”, ”Monardo da Vinchi”, 
”Muzeylardagi jah’on sanati indevrlari-I bo’lim, İtalyan o’yg’onish sanati”), kinofilm 
(”O’yg’onish davrining buyuk moh’irlari”. q-bo’lim.M., 1957, 1965) va boshqa radio, 
teleko’rsatuvlardan h’am foydalanish mumkin. 
”Stalingrad jangi” diapozitivlarda (Vatan urushi, 4- bo’lim 20 kadr, ”Volgogradni 
mudofaa qilish” g’0-kadr), ”Volgadagi jang” filmida, 2 bo’lim.M.,1964 jang 
qatnashchilarining fonozapislarida (tarix bo’yicha fonoxrestomatiya. III “Ulug’ vatan 
urusha”) tasvirlangan. Albatta, h’ech bir darsda bularning h’ammasini foydalanish imkoniyati 
yo’q. Demak, nimani tanlash kerak, o’lar bilan ishlishni qanday tashkil qilish mumkinO’ Bu 
savollarga o’qituvchi o’qitish sharoitini va sinfning xususiyatlarini h’isobga olib javob beradi. 
Dastavval bu qo’llanmalarning mazmunligi, qo’layliliga etibor berish kerak. Masalan, italyan 
o’yg’onish davrining sanati bo’yicha darsda ko’proq rangli diapozitivlardan eki diafilmlardan 
parchalar deyarli jivopis asarning yaxshi qabul qilish imkoniyatini bera oladi. (O’quv 
diafilmlari, oq-qora tasvirdagi kinofilmlarda tasviriy materiallar ko’p berilgan bo’ladi, va 
o’larni bu mavzu bilan birinchi bor tanishtirishda qiyinchilik to’g’dirishi mumkin). Agarda 
rangli ekran qo’llanmalari bo’lmasa, D.N.Nikiforov albomdagi tablitsalardan foydalaniladi. 
Mavzuni uyda mustaxkamlash va takrorlash uchun darslik illyustratsiyalari beriladi. 
Kinofilmlar esa kelgusi darslarda parchalarda bo’lsa h’am qo’llanilishi mumkin. Unda 
o’quvchilar ulardan yangi bo’lgan tomonlarini anglay olishlari kerak. 
Ekran ko’rsatmaliligining o’qituvchi uchun eng qo’laylisi bu-diafilm va 
dipozitivlardir. Tarixiy vaqealarni qamrab olish, syujetlarning h’ar xilligi bo’yicha, tasviriy 
materiallarga boyligi bilan boshqalaridan ustun turadi. 
Diapozitivlarni ko’rsatish izchilligini o’qituvchining o’zi aniqlab beradi. 
Kadrlarga tayanib o’qituvchi h’ikoya qilish, tushuntirish va suh’bat utkazish mumkin. Agar 
texnik imkoniyatlar bo’lsa ekranda ikkita kadrni ko’rsatish mumkin. Bunda masalan 
taqqoslash uchun, o’zgarishlarni aniqlash uchun kerak bo’ladi, aytaylik shah’arlarning 
kurinishida, meh’nat kurslaridagi h’ar xil tarixiy davrlardagi o’zgarishlar va h’okozolarni 
ko’rsatish mumkin bo’ladi. 
Maktab amalietida kodoskoplar foydalaniladi. O’ ekranda eki sinf doskasida 
matnlarni, sxematik rasm, chizilma, diagramma va h’-ni ko’rsatishda qo’llaniladi. 
ShuningdekYu kodoskop bilan ishlashda xonani qarong’ilotmoq talab qilinmaydi. Bu 
o’quvchilarning materialni nafaqat ko’rishlarini balki matnlardan kerakli joylarini daftarlariga 

---

47
ezib olishlariga h’am imkon beradi. O’qituvchi h’am o’quvchilar bilan kontaktni 
yo’qotmaydi. 
Teleeshitirishlar, kinofilmlar qisqa vaqt ichida keng malumot bera oladi. Ular orqali 
tarixiy voqealar qatnashchilarining (akterlar ijrasida) jonli ovozini eshita oladi. 
Telekursatuvlar filmlarga nisbatan (aktual) dolzrblikga ega. Ular orqali ayniqsa o’quvchilar 
yaqin vaqtlardagi voqealar bilan tanishib boradi. Bularga nisbatan filmlarni ishlashning uziga 
ancha vaqt ketadi. 
Kinofilmni o’quvchilarga ko’rsatishdan oldin, o’qitiuvchining o’zi uni sinchiklab 
kurib chiqishi va o’rganishi lozim. Tarix o’qitish tajribasida o’quv filmlaridan 
foydalanishning bir qancha usullari bor: 
a) o’qituvchi o’z bayanini o’quv filmining eng muh’im va erqin sah’ifalarini ko’rsatish 
bilan bog’lab olib boradi; 
b) 10-15 minutda qisqa o’quv filmlariga bag’ishlab dars o’tkaziladi; 
v) massus kino darslari tashkil etiladi. 
Hozirgi vaqtda O’zbekiston xalqlari tarixi va boshqa fanlarni o’qitishda 
teleeshitirishlarning ikki xilidan foydalanilmoqda: 
a’) sinfda qabul qilish uchun beriladigan ertalabki teleko’rsatuvlar 
2) o’qishdan tashqari vaqtdagi teleko’rsatuvlar 
O’quv teleko’rsatuvlarini qabul qilish uchun maxsus tarix xonasi bo’lishi kerak. Tarix 
darsida o’quv teleko’rsatuvlarining ikki xil turi qabul qilinadi. 
a) 15 minutlik teleko’rsatuv 
b) 30-40 minut davom etadigan yangi materialni baen qilishga bag’ishlangan tematik 
teledars eki takrorlash darsi (Sadiev A. Maktabda tarix o’qitish metodikasi.T., 1988, 192-bet). 
O’qituvchi darsda kinoparcha eki teleko’rsatuvni kirgazganda, ularning bilim berish 
jaraenidagi funktsiyasini aniq bilish kerak bo’ladi. 
Murakkab va masuliyatlisi, bu kinofilm, teleko’rsatuvlarni mavzu bo’yicha asosiy 
bilim manbai sifatida qabul qilish yani amalda buni tele yani kinodars deb atashadi. Bunga 
o’qituvchi h’am o’quvchilar h’am etiborsiz qaramasligi kerak va u katta tayergarlikni talab 
qiladi. Dars oldidan o’quvchilarni ekrandan qanday malumot olishlari kerakligini aytib, 
tushundirilib, tayerlanish h’am yaxshi usul. Unda film (kursatuv) ko’rish paytida bajarishlari 
lozim bulgan topshiriqlar berish mumkin. Bunga film bo’yicha savollar, reja tuzish (ular 
doskaga ezib qo’yiladi) kiradi. O’quvchilar javob izlashi kerak. Kurish paytida bunday 
topshiriqlar ko’pincha yuqori sinf o’quvchilariga beriladi. 
Ko’rish paytida o’qituvchi muh’im kadrlar paytida o’quvchilarning etiborini jalb qilib, 
tanish bulmagan terminlarga, geografik atamalarga aniqlik beradi, ismlar, sanalar doskaga 
ezib qo’iyladi. 
Shuningdek, teleekran tarix o’qitishda ko’rsatmalilikning samorodorligini yanada 
oshiradi. Tarix o’qitish tajribasi teledars g’oyaviy-tarbiyaviy va didaktik jih’atdan boshqa 
kursatmali vositalardan ko’ra ancha qulay va afzal ekanligini isbotladi.