Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri IV cild

Bir kəro yüksələn bayraq bir daha cnməz!  (alqxşlar).
«Müsavat» kitabxanəsi, sayı 5 
M. Ə. Rəsulzado 
(Həftəlik «Müsavat» mühazirələri) 
Heyəti -Mərkəziyyə 
tərəfindən nəşr cdilmişdir 
Bakı, «Azərbaycan» qəzctəsi 
hökumət Mətbəəsi 1920.
Müvərrix -  tarixçi
Təbəəllər -  billurlaşma
Şümul -  əhatəli
Səfra -  başgicəllənmə
Mürəxxəs -  vəkil, müvəkkil
Mərğub -  rəğbət olunan
Təmərrüd -  asi olma,  itaətsizlik
Məhfil -  məclis, heyət
Müariz -   etiraz edən
Müsaidkar -  əlverişli
Ədüvv -  düşmən
Fərib -  aldatma, hiylə
Riza -  məmnun, razılxq
Müqərrər -  qərarlaşdırxlmxş
İktisab -  kəsb etmə, qazanma
Zimədxəl -  dəxaləti olan, dəxalət sahibi
18
AZƏRBAYCAN DAVASI
28  May  1918,  M illi  Azərbaycan  Hərəkatının  ən  böyük  günü- 
dür.  Bundan  34  il  öncə,  Milli  Şura  tərəfindən  Azərbaycanın  istiqlalı 
elan olunmuşdu. Bu tarixdə Türk və Müsəlman aləmində, ilk dəfə Milli 
Xalq Hakimiyyətinə dayanan bir Cümhuriyyət qurulmuşdur.
Yüz  il  öncə,  ayrı-ayrı  9  xanlıq  halında  Çarlığın hakimiyyəti  altına 
düşən Azərbaycan  Birinci  Dünya Hərbi  nəticəsində  çökən  Rusiya  im- 
peratorluğunun  ənqazı  (xarabası)  altmdan  siyasi  bir  bütün,  bir  millət, 
bir dövlət olaraq qalxdı.
12 ocak (yanvar)  1920-də Böyük Dövlətlər tərəfındən istiqlalmın ta- 
nxnmasx  üzərinə,  Azərbaycanm  davasx  millətlərarası  bir  məsələ  halı- 
na gəldi.
Azərbaycan Cümhuriyyəti sadəcə dünya ensiklopediyaları ilə Birin- 
ci Dünya Hərbindən bəri  dürlü lisanlarda basılan kitab, xəritə və atlas- 
larda qeyd edilməklə qalmayıb, eyni zamanda böyük-kiçik, uzaq-yaxın 
ilgili  bütün  dövlətlərin arxivlərində  Azərbaycan davasma aid dosyalar 
(sənədlər toplusu) vardır.
Siyasi  “Carte  du  vistie”i  (dövlətlərin  təqdimat  kartmda)  1918-də 
dünyaya  təqdim  olunan  Azərbaycan  Hərəkatının  ömrü  sadəcə  36  il 
deyildir, əlbəttə!..
Azərbaycan Türk xalqınm tarixi  gəlişmə  (inkişaf prosesi)  seyrində 
28  May  1918,  siyasi  bir  olqunluğunun  (kamilliyinin)  mühüm  bir mər- 
Iıələsidir.
Aləmşümul  kültür  dəyərlərinə  və  dürlü  (müxtəlif)  çağlarda yaşan- 
mış  siyasi  istiqlal  və hakimiyyət xatirələrinə malik olan Azərbaycanın 
tarixi bilxassə Yaxın Doğu İslam şərtləri daxilində gəlişmişdir (inkişaf 
etmişdir).  Son yüz il içində bu gəlişmə Qafqasiya müqəddəratı ilə ilgili 
olaraq müəyyən özəlliklər əxz etmişdir.
Cümhuriyyətin qurulmasma təqəddüm (keçid) dövründə Azərbaycan 
topluluğunda əsaslı üç fikir cərəyanı təbəllür etmiş (formalaşmış) olur- 
du.  Bunlardan biri dini düşüncəyə görə, milliyyət fikrinə xor baxan İs- 
lami  ittihadçxhq idi.  Buna müqabil yenə milliyyət ayrılığını  rədd edən 
kosmopolit bir fikir cərəyanı -  sosializm vardı.  Biri  sağçı,  digəri  solçu 
bu hər iki kosmopolit cərəyana Azərbaycan çərçivəsi  daxilində qalmaq
19

çox dar gəlirdi. Azərbaycan məfhumu onları təmin etmirdi. Onlar üçün 
ya  “Rusiyada  Müsəlmanhq”,  ya  da  “Rusiyada  Sosializm”  vardı.  Mil- 
li  olmayan  bu  cərəyanların  arasmda  milli  Azorbaycan  milliyyətçiliyi 
mərkəzi bir mövqedə dururdu.
Tarix  və kültür anlayışmda türkçü olan bu  milliyyətçi zümrə,  siya- 
si alanda (sahədə) Azərbaycan muxtariyyət və istiqlalmı hədəf tuturdu.
Azərbaycan  Türk özəlliyinin  formulunu  verən  və  Rusiya  hakimiy- 
yətindəki  Türk  elləri  üçün  milli-məhəlli  muxtariyyətlər  halmda  öz 
müqəddəratlarını  müstəqil  idarəetmə  tələbini  irəli  sürən  canlı  bütün 
qüvvətlər  Azərbaycanda  “Müsavat”  Xalq  Firqəsi  ətrafmda  birləşmiş- 
dilər.
1911-ci  ı'idən  bəri  gizli  fəaliyyətdə  olub,  Rusiyada  baş  verən  inqi- 
lab  nəticəsində,  1917-ci  ildə  təşəkkül  edən  “Türk  Ədəmi  Mərköziyyət 
Firqəsi”  ilə  birləşən  “Müsavat”  partiyasının  Bakıda  toplanan  ilk 
konqresi sadəcə Azərbaycan tarixində  deyil,  Rusiya  məhkumu  bü- 
tün  Türk  ellərinin  yaxın  tarixində  dəxi  mühüm  bir hadisə  olmuş- 
du.  Qəbul  etdiyi  proqramında  Azərbaycan  muxtariyyatmı  cəsarət  və 
sərahətlə  (səhihlik,  aydmlıqla)  təsbit  edən bu  firqə,  o  gündən etibarən, 
gürcülərdə Menşevik,  ermənilərdə Daşnak partiyaları kimi Mavərayi- 
Qafqasiya  həyatmda  Azərbaycan  Türklüyünü  təmsil  edən  üçüncü  bir 
qüvvət halına gəlmişdi. Daşnak, Menşevik, Müsavat isimləri dost, düş- 
mən  bütün  dillərdə  dastandı.  Bu  üç  ismi  tdsrif etməyi  (istədiyi  kimi 
dəyişməyi) bolşeviklər bilxassə sevərlər.  Gərək düşmən, gərəksə Azər- 
baycandan əlaqə ilə bəhs edən dostlar üçün “Müsavatizm” Azərbaycan 
patriotizminin bir müradifidir (sinonimidir).
1917-ci ilin aprelində Bakıda toplanan Qalqasiya Müsəlmanları Qu- 
rultayı ilə eyni ilin maymda bütün Rusiya Müsəlmanlarının Moskvada 
toplanan  qurultaymda  bu  tezisi  müdafiə  edənlər  “Müsavat”  firqəsinə 
mənsub idi.
Rusiya  Qurucular  Məclisinə  yapılan  seçim  əsnasında  bu  seçimdə 
iştirak  edən  Azərbaycan  partiyalarmdan  yalnız  “Müsavat”  firqəsinin 
bəyannaməsində Azərbaycan muxtariyyatından bəhs  edilirdi.
Sonra,  1918  Mavərayi-Qafqasiya  Seymində  eyni  Azərbaycan  tezi- 
sini  yalnız  “Müsavat”  firqəsi  ilə  “Tərəfsizlər  Bloku”  naminə  oxunan 
açıqlamada görürük.
20
Seymin  dağılması  üzərinə  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  istiqlalı- 
nı  elan  edən  Şurayi-Millidə  bütün  partiyaların  artıq  istiqlalçı  olduqla- 
rını görürük.
Azərbaycan  davasınm  yaxm  tarixində  müəssir  (təsirli)  bir  rol  oy- 
nayan  fikir  cərəyanları  ilə  müəssisələrinin  tarixi  məsnədləri  (dayaq- 
ları)  bunlardır.  “Davamız”ın  yaxın  tarixindən  bəhs  açanların  hər 
şeydən  əvvəl,  biı  obyektiv  hadisə  və  vaqeələr  üzərində  durmala- 
rı lazım  gəlir.  Belə  edilərsə,  dava  tarixi  əsaslara,  fikirlərə  və  fikir 
müəssisələrinə bağlanmış olur.
Milli  Böyük bir  davanı  şəxslərə  bağlamaq  və  onu  parlament və 
ya  hökumətdə  buhınmuş  olan  bir  sıra  münfərid  (tək-tək)  insanla- 
rın  vərəsəlik malı  kimi  ədd  etmək (qəbul etmək)  çox xətalı bir  an- 
layışdır.  Şurayi-Millidən  (io,  parlamentdən  də  öncə  Azərbaycan mux- 
tariyyat və  istiqlal  fikrini  təəzzi  (əziyyət  çəkmə)  etdirən  və  bunu  sağ- 
dan-soldan  gələn  bütün  müxalifətə  qarşı  savunan  (müdafiə  edən) 
bir  müəssisənin  varlığmı  inkar  və  ya  ehmal  etmək  (əhəmiyyət 
verməmək)  milli  davaya  zərərdən  başqa  bir  şey  verməz.  “Dava- 
mız”ı  fikir  müəssisələrində  deyil,  münfərid  şəxslərə  bağlayaniar, 
mənsub  olduqları  millətiıı  inkişaf etməmiş  ibtidai bir cəmiyyət ol- 
duğunu  bəlirtmiş  (qabartmış,  nəzərə  çarpdırmış)  olduqlarımn 
fərqində  olmayanlardır.  “Davamız”ın  yaxın  tarixini  tariximizdəki 
fikir  müəssisələrindən  təcrid  edərək  izaha  qalxışanlar  bilərək  və  ya 
bilməyərək tarixi təhrif edənlərin ta özləridir.
Tarixdə  fikirlərin  əhəmiyyəti  var  da,  şəxslərin  heç  bir  dəyəri 
yoxmudur?  Əlbəttə vardır. Fəqət bu  dəyər şəxslərin fikirlərə  səda- 
qətləri və fikjr müəssisələrinə bağlılıqları nisbətindədir. Bu sədaqət 
və bağlılığın şəkil vo dərəcəsi ancaq bir şəxsi bir şəxsiyyət mərtəbəsinə 
ulaşdırır.  Tarixdə dəyər və əhəmiyyət kəsb edən şəxslər, işdə, müəyyən 
fikir  cərəyanlarına  vo  müəssisələrinə  bağlanan,  onlara  simvol  olan 
şəxsiyyətlərdir.
“Davamız”ı anladırkən onu hal-hazırda yalnız “üç kişi”nin baqi qal- 
dığı  bir  dəstəyə  bağlamaq və bu  yaşayanları  o  ölənlərin  yeganə  siyasi 
varisi kimi görmək salim bir düşüncənin əsəri sayılamaz, təbii!..
Davamız, Azərbaycan  davasıdır, bu,  tarixi və  m illi bir davadır. 
Yuxarıda qeyd  etdiyimiz kimi,  bu davanın  tarixi  fikir müəssisələri və
21

onlära  qanlarıyla  və  canlarıyla  təqdis  etmiş  qəhrəmanları  vardır.  Bu 
qəhrəmanlar  sadəcə  Milli  Şura,  Parlament  və  ya  hökumətə  mənsub 
olan şəxslərə inhisar etməz.  İçlərində milli ideala, Azərbaycan fikrinə, 
yəni “Davamız”a ihanət (xəyanət) etmiş olanların da, məəttəssüf bulun- 
duğu bu təşəkküllər dışında, şairimizin “Buzlu Cəhənnəm” dediyi sür- 
gün yerlərində şəhadət camını içən, Xəzərin qanlı sularmda ayaqlarma 
daşlar bağlanaraq boğdurulan neçə qurbanlanmız, şəhidlərimiz vardır.
Sadəcə  hökumət  və  ya  parlament  üzvtt  olmaq,  insana  özəl  bir 
imtiyaz və şərəf verməz. Əsl imtiyaz, əsl şərəf ideyaya sədaqətdə və 
ona hüsnü-niyyət və səmimiyyətlə bağlı qalmaqdadır.
Parlament və hökumət dışmda Firudin Köçərlilər, Piri Mürsəlzadələr, 
İslam  Qəbulzadələr,  M irzə  Abbaslar,  müəllimə  Vəsilə  xanımlar, 
Qasımzadə Qasım bəylər, Rəfibəyli Xudadat bəylər, şair Hüseyn Cavid 
ilə Əhməd Cavadlar;  gənc  öyrənçi  və  zabitlərdən Ağa Kərim Əlizadə, 
Ağa  Səlim  Rəhimzadə,  Salman  Rəhimzadə,  İbrahim  Axundzadə,  Dr. 
Dadaş Həsənzadə və sairləri kimi namü-nişanı (ad-sanı) zikredilməyən 
daha  neçə  qurbanlarımız  və  şəhidlərimiz  vardır.  Azərbaycan  cəlladı 
Bağırovun bir raporunda qeyd olunduğu kimi 52-dən çox qanlı xalq üs- 
yanlarında fədakaranə ölən minlərcə igid partizanlarımızı  da unutma- 
yaq.  Gənc  ordumuzun  şəhid  komandanları  Həmid  Qaytabaşıları,  Sü- 
leyman  Paşa  Sulkeviçləri,  Dilxas  Murad  Gərayları,  İbrahim  Ağaları, 
Səlimov Həbib Bəyləri və bir çox digərlərini də zikr edəlim.
İsimləri və xatirələri hamımıza əziz olan'Fətəli Xan, Nəsib bəy, Həsən 
bəy,  Səməd Paşa,  Əbuzər bəy, Məhmət  Bağır bəy,  Museyib bəy,  Mur- 
tuza bəy,  Rəhim bəy  və  sairə  kimi  şəxslərlə  bərabər,  düşmən  tərəfinə 
keçmiş  və  milli  iradəyə  xəyanət  etmiş  Qarayevlər,  Qarabəyovlar kimi 
bədbəxtlər də məəttəssüf, Parlamentin üzvü olmuşlardır.
Ümumi bir xülasə yapılırkən, ana fikir müəssisələrindən və bun- 
ları  təmsil  edən  şəxslərdan  bəhs  etmək  qaçınılmaz  bir  zərurətdir. 
Tarixdə  isimlərini  fikir  müəssisələrilə  sımsıxı  bağlamış  şəxsiyyətlər 
vardır.  Bunlardan bəhs etmək qədər təbii və normal bir şey ola bilməz. 
Bu bütün fəaliyyətləri bir tək şəxsə ətf etmək (istinad etmək) demək 
deyildir, əlbəttə!..
Davam  əsas  fikir  sistem  və  müəssisələrindən  ayıraraq,  avtomatik 
surətdə, müəyyən dövrdə, rəsmi hər hansı bir sifət və ya ünvan daşımış
22
insanlara ancaq bağlarsaq, fani olan bu fərdlərin meydandan qalx- 
masıyla  dava  da  bitmiş  olur.  Halbuki  Azərbaycan  davası  belə  üç- 
beş kişinin həyatilə ölçüləcək kiçik bir dava deyildir. Onun  şühəda 
qanıyla  təqdis  edilmiş  (müqəddəs  sayılmış)  fikir  müəssisələri var-
dır.  Bu  müəssisələr baqidir,  Azərbaycan  parlamentini  də,  hökumətini 
də doğuran bu fikir sistemi,  qızıl  istila altmda bilavasitə qüvvətlənmiş 
istiqlalçı  gənc  nəslin  müqavimətilə  çəlikləşmiş  (poladlaşmış)  və 
mühacirətdə  illərdən bəri  davam  edən mücadilə  sayəsində  sarih  (açıq, 
aydm)  formulunu tapmışdır.  Milli  nəşriyyat və  müəssisələr tərəfindən 
bu  davanın  ideoloji  bütün  səhifələri  incədən-incəyə  işlənmişdir.  Belə 
bir  hərəkatm  müqəddəratı,  şübhəsiz  ki,  üç-beş  faninin  həyatma 
münhəsir (həsr edilə) qaia bilməz.
Ciddi  b ütün  d avalar kim i,  Azərbaycan  davasının  da  qüvvət  və 
həyatiliyi,  bu  böyük  fik rin ,  istiqlal  ideolojisinin  nəsildən-nəsilə 
keçm əsindədir.  Yeni  nəsil,  əski  nəslin  savunduğu  idealı  mənimsər 
və  bu  ideal  uğrunda  çalışmış  başlıca  fikir  müəssisə  və  şəxsiyyətləri- 
ni idealizə  edərsə,  bunu dava naminə,  müsbət bir hadisə  olaraq qəbul 
etməliyik.
Yaxın tariximizdə davanı haqqilə təmsil edən fikir müəssisələrini 
ehmal ilə sadəcə münfərid şəxslərə mal etmək Azərbaycan toplulu- 
ğunun  gəlişməmiş  ibtidai  səviyyədə  olduğunu  söyləmək  olur.  Hal- 
buki  1918-də  istiqlalmı  elan  edərkən,  Azərbaycan  Türklüyü,  si- 
yasi  fikir  cərəyanlarına  malik  olqun  bir  topluluqdu.  Orta  Rusi- 
ya  əsarətindəki  bütün  Türk  topluluqlanna  örnək  olacaq  m illi  de- 
mokrasi  ideolojisilə  siyasi  bir  firqə  vardı  ki,  Türklüyün  federalist 
cərəyanmı təmsil edirdi.
O  zamankı  şərtlər  daxilində  Türkçülüyün  “Müsavat”  firqəsində 
təmsil  olunan  bu  cərəyanı,  hadisələrin  gəlişməsilə,  Türkiyədə  Atatürk 
Cümhuriyyətinin,  əski  Rusiyada  isə  dürlü  Türk  Cümhuriyyətlərinin 
qurulması ilə həyatiliyini isbat etmişdir.
Bulunduğumuz  mühacirət  şərtləri  daxilində,  Azərbaycan  davası 
naminə birləşmək, milli  davanı yaşatmış və ya yaşadan  fikir sistem və 
müəssisələrinə hörmət etməklə olur. Bunun üçün hər türlü kiçik hesab- 
lardan və mərəzi hisslərdən sıyrılaraq ana fikrə önəm vermək lazımdır.
23

Yaxm  keçmişi  inkar və müşəxxəs  (tanmmış)  ideya və  şəxsiyyətləri 
çürütmək  qeyrətilə  meydana  atılanlar,  bilərək  və  ya  bilməyərək,  bö- 
yük davanı  kiçildənlərdir.  Bu xüsusda hamımızın  son dərəcə  ciddi və 
diqqətli olmamız icab edər.
Bunu bilməliyik ki,  “Davamız”  fani üç  kişinin  inhisarma  alınacaq 
qısır bir dava deyildir.  O, nəsildən-nəsilə dövr edilən fikir müəssisə və 
şəxsiyyətlərinə  sahib vələd  (nəsli)  bir  davadır.  Təcrübəli  böyükləri  ilə 
dəliqanlı gənclərini qopmaz ideal və fikir təsanüdüylə bir-birinə sımsı- 
xı bağlayan bir dava!..
Dünənki  idealist nəsil ilə bugünki idealist nəsli bir-birinə bağlayan, 
bundan  36  il  öncə,  28  May  1918-ci  ildə  İstiqlal  Bəyannaməsini  intac 
etdirən (nəticələndirən) böyük fikir hərəkatıdxr.
İstər  ölmüş  olsun,  istər  həyatda  bulunsun,  istər  yaşlı  olsun,  istər 
gonc  olsun,  istər  əski  mühacir,  istərsə  yeni  mühacir  olsun,  bü- 
tün  azərbaycanlılarm  bu  müəzzəm  hərəkatdakı  mövqe  və  şərəflori, 
əsas  ideologiyaya  göstərdikləri  və  göstərəcəkləri  sədaqət,  bağlxlıq  və 
hizmətlərilə mütənasibdir.
Bütün məsələ, bu xüsusda son dərəcə incə davranmaqla bərabər, 
mötədil  bir  ölçüyə  malik  olmaq,  hadisə,  müəssisə  və  şəxsiyyətləri 
təqdirdə vətənsevərlik icabı olaraq, ədalət və insaf hissindən  ayrıl- 
maqdadır.
Məhəmm^d Əmin Rəsulzadə 
“Azərbaycan” aylıq kültür dərgisi 
S a y ı- 2-3 (26-27), 1954
24
Mövlud bayramı xüsusunda
Keçən  məqaləmizdə  mövlud  bayramımn  günü  xüsusunda  yazmış 
idik.  Bu  dəfə  bu  böyük  bayramın  keyfiyyəti-icrası  həqqində  yazmaq 
istiyoruz.
Hər  şeydən  əvvəl  mövlud  rəsmiyyətdən  ziyadə  səmimi  vo  mənəvi 
simaya malik bütün xüsusiyyatı  ilə ruhlu və tam milli bir gün  olmalı- 
dır. Buna “reut” rəngi vermək, bu gün başqa millətlərin, rəsmi hökumət 
adamlarmm, bələdiyyə və sair müəssisat rəisinin də məclisimizə gəlib 
bizi  təbrik  etmələrini  gözləmək  bicadır.  Bərabər  yaşadığımız  ruslar, 
ermənilər  dəxi  milad bayrammda  böylə  rəsmi bir  “reut”  düzəltdikləri 
yoxdur.  Bu reut ancaq tazə  ildə  oluyor ki,  buna müqabil bizim əskidən 
bəri “novruz reut”imiz vardır. Orucluq, qurban bayramları nə kibi mil- 
li və dini bir mənada isə, mövlud da öylə olmahdır.  Eydi-fətr ədasında, 
bayram namazı  qıldıqda və  yainki  aşura  matəmi  saxladıqda,  necə  ki, 
rəsmiyyət  gözləmiyor,  kimsədən  təvəqqe  etmiyoruz  ki,  məclisimizdə 
bulunsun,  mövludda  da  böylə  yapmalıdır.  Hətta  demək  istiyorum  ki, 
mövlud  mərasimi  xüsusi  binalarda  yapılacağma  məsciddə,  məscidi- 
camedə icra olunursa, daha münasib və daha müvafiq olur.
Şimallı rəfiqlərimizdən birisinin mövlud münasibətilə yazmxş oldu- 
ğu  baş  məqaləsində  denilir  ki:  “bayrammı  saxlaya  bilən  milləti  dün- 
yada  yaşamağa  hazırlanmış  bir  millət  sayıyorlar”.  Bu  sözdə  böyük 
bir  hisseyi-həqiqət  var.  Əlimizə  bu  ölçüyü  alaraq  mövlud  bayramla- 
rımızı  vəzn  etsək,  əcəba,  həqqimizdə  verilən  hökm  nə  ola  bilər?  Biz 
müsəlmanlar “ən  böyük,  ən  işıqlı”  dedigimiz bu bayramımızı  saxlaya 
bilərmiyiz?
M əəttəəssüf “İsmailiyyə”  binasmda  gərək  “Səfa”,  gərək  “Səadət” 
tərəfindən icra olunan bayramları görüncə bu suala “bəli” (əvət) deyə ca- 
vab vermək imkanmda dcgiliz.  “Səfa”m n builki mövludu bildirkindən 
yaxşı  idi.  Fəqət  o  qədər.  Ancaq  bildirkindən  yaxşı  idi.  Çünki  musi- 
qisi  yox,  “ura”sı  yox,  valsı  yox,  qədəh  qaldırıb  da  şərab  nuşluğu  da 
yox  idi.  Fəqət  nəyi  var  idi?  Qazi  həzrətlərinin  quru  və  olduqca rəsmi 
nitqlərindən  və  təsadüfi  olaraq  oxunan  möhtərəm  Hacı  Zeynalabdin
25

məktubundan  vo  bir  də  “Boje  tsarya  xrani”  nəğmeyi-rəsmiyyəsinin 
türkcə  tərcüməsindən  başqa heç  bir  şeyü  Əcəba,  ‘İsmailiyyə”nin bö- 
yük  salonunu ta sabahdan  gözləyərək xmcaxmc  ilə dolduran  və bütün 
səmimiyyət və ürəgi  ilə  Peyğəmbərinin  işıqlı  mövlud günündə ruh və 
vicdanma  ğəza  aramaq üçün  gələn  cəmaət bu rəsmiyyətlərdən nə  an- 
ladı?..
Bu sual yalmz bizi degil, milli və dini həyata və bu həyatdakı görü- 
nüşlərə  həssas  bir  surətdə  mütəvəccih  olmaları  ilə  baisi-ümid  olan 
studentlərimizi belə məşğul etmiş, “Səfa” mövludundan mütəhəyyir ol- 
duqlarını qəzetəmizb elan eləmişlərdi.
“Səfa”nın  bildirki  marşı,  valsı  və  “ura”sı  müqabilinə,  “Səadət” 
qəsidə,  milli  şerlər,  dəgərli  nitqlər,  monidar  moizələrlə  çıxmışdı.  Bu 
il  birincisi  tərəqqi  eləmiş:  musiqi  ilə  “ura”nı  proqrammdan  çıxarmış- 
dı,  ikincisi  isə  tənəzzül  eləmiş:  qəsidələrə,  şer və  nitqlərə  birər  qəbm  
çəkərək  əvvəlki  ilə  bir çəkiyə  gəlmiş  və mənasız rəsmiyyətdə  ikisi də 
biri-birinin eynini təşkil etmişlərdi. Aralarında yalnız bu qədər bir fərq 
qalmışdı  ki,  aym  12-dəki  məclisin  zinəti  bafta  ilə  paqon,  17-dəkinin 
bəzəgi  isə  əba  ilə  əmmamə  idi.  Əfvinizi  istərəm,  bir  fərq  daha vardı: 
“Səfa”da pulu  səssiz  yığıyor,  “Səadəf’də  işi  “Allah  evini  abadan  elə- 
sin”nə salırdılar.
Bu halları görüncə insan heyrət ediyor. Getdikcə tərəqqi etməkdənsə 
çaşıb sərkələfi itirdigimizə heyran qalıyor.
“Səfa” nə qədər ki, Nəbi mövludunu məktəbi dairəsində icra ediyor- 
du,  səmimi,  milli  bir rəngə malik  idi.  “Səadət”in qabaqkı  illərdə bun- 
dan daha səmimi və daha ruhlu məclisləri oluyordu...
“Ən  böyük  bayramımız”m  gününü  təyinində,  mənasını  dərkdə, 
keyfiyyəti-icrasını anlamaqda bu qədər kahillik, qalınlıq göstərdigimizi 
görüncə  insan  milli  bir  həyatla  “yaşamağa  daha  hazırlaşmadığı- 
mıza”  hökm  vermək  istiyor:  istəmək  degil,  böylə  bir  hökm  vermək 
məcburiyyətində qalıyor.
Fəqət hər şeyi göstəriş üçün yapıb da, yapılan şeyin müvəffəqiyyətini 
ancaq  o  şey  vasitəsilə  yığılan  pulun  miqdarilə  ölçən  boş,  bütün 
mənasilə  riyai  məclislərin  müqabilində  borəkət  versin  ki,  həyat başqa 
ümidli əlamətlər göstəriyor. İştə, Bibiheybətdə əmələlərin tərtib elədigi 
məclis;  iştə,  tələbələrimizin  ruhi-aşina  qətnamələri,  iştə,  “Səfa”nın
26
“sivilizə”lərilə  “Səadət”in  mollalarına  ən  parlaq  nümunə  olacaq  bir 
mövlud  məclisi  daha  mütəəllimlərlə  mütəəllimələrin  qurduğu  o  par- 
laq  məclis,  mövlud nə  olduğunu həqqilə  dərk  edəməyən atalara “Açıq 
söz”ün 362-ci nömrəsini  oxuyub  da “mövlud”un necə gərək olduğunu 
öz babalarından ögrənməyi tövsiyə edəriz.
M.Ə.Rəsulzadə 
“Açıq söz”,  1  yanvar 1917, JVb365
Revü (revüt) -  tamaşa, baxış
Gəza -  cahad
Kahil -  tənbəl
Riya - ikiüzlülük
Mütəvəccih -  birinə rəğbəti olan
Mütəhəyyir -  heyrətə düşmüş,  çaşmış
27

1916-cı il
Bir  qanh  il  daha.  Bu  qanlı  ıldə  məmləkət nə  kibi  hallar  keçirmiş, 
daha no kibi zərbələr yemiş, üç-dörd aydan artıq davam edə biləcəginə 
bir növ  inanı-lmaq  istənilmədigi  halda üçüncü  ili  haqlayan  aləmşümul 
müharibə nə kibi  mərhələlər  atlamış?  1917-ci  ilə  girdikdə bu  sualların 
mütəzəmmin olduğu əhvalı müxtəsərən də olsa mütaliə edəlim:
Keçən il müharibə meydanlarındakı əhval iki düşmən tərəfin mütə- 
qabil müvəffəqiyyətləri ilə qurtarmışdır. Qafqasiya xəttində bir tərəfdən 
rus ordusu Ərzurum qalasmı, sonra da Trabzonu almaqla zəfəryab olub 
Türkiyə  Ermənistanım  yədi-istilasma  almışdır.  Türklər  də  qüvvətül- 
məmarədəki ingilis qüvvəsini mühasirəyə salıb general Taivinsindi əsir 
eləmiş, köməgə gələn Leqi smdırmış, sonra da böyük qüvvə toplayaraq 
İrana hücum eləmiş, əvvəlcə rus ordusunun təzyiqi altmda Bağdada sı- 
xışmış  ikən Həmədana qədər gəlmiş,  bu şəhəri  aldıqdan sonra Qəzvin 
yolları üzərində dayanıb qışlamışdır.
Asiya səhneyi-hərbində əhval bu yolda ikən Avropa cəbhələrində al- 
manlarla avstriyalılar Fransaya, sonra da İtaliyaya hücumavər olub Ver- 
den  altmda aylarla adətən Yanar Dağdan  lava  axan  kibi  dəmir və  atəş 
yağdırmış, fəqət nəticədə fransızlarm əzm və mətanəti bütün bu “lava” 
axmtısma qarşı davam edərək Verden təşəbbüsü də Dardanel müdafiə- 
si kibi bir şöhrət qazanmaqla natamam qalmışdır.  Almanlar Verdendə, 
avstriyahlar da İtaliyada düşməni zoriamaqda  ikən ruslar Qaliçiyadan, 
ingilislər də Susima tərəfdən hücumavər olub bir qədər irəliləmiş  vo bu 
surətlə  düşməni  mühacim  bir vəziyyətdə  saxlamağa müvəffəq  olmuş- 
lardır.
Hal böylə bir şəkil alınca  1916-cı ilin ən şayani-qeyd hadisəsi üz vcr- 
miş.  Romaniya müharibəyə  qarışaraq Avstriyaya  elani-hərb  eləmişdir. 
Elani-hərb  ilə etilaf dövlətləri məmləkətlərində böyük ümidlər oyadan 
Romaniya  dövləti  haman  Transilvaniyaya  sürüb  Avstriya  ordularmın 
kəndi  qabağmdan  çəkildigini  görmüşdür.  Fəqət  çox  keçmədən  Alma- 
niya,  Avstriya,  Bolqariya,  türk ordularmdan ibarət orta dovlət qüvvəti 
iki mahir komandan idarəsində (Dobriçdən -  Makinzon, Transilvaniya-
28
dan -  Qalkinhaym) iki qol olaraq hücuma başlamış və az bir müddətdə 
Romaniyayı  kəndi  şəhər və  qəsəbələrini  boşaldıb  tərk  etməgə  məcbur 
eləmişdir.
Kəndi  çıxışı  ilə  hər  tərəfdə  etilaf dövlətləri  lehinə  əfkari-amməyə 
böyük  nikbinliklər  törətmiş  olan  Romaniyamn  bu  surətlə  taleyi-na- 
sazkar  əlində  zəbun  olduğundan  Almaniya  ilə  müttəfiqləri  istifadə 
edərək,  kəndilərinə  qalibiyyət  sözü  verərək  dünyaya  meydan  oxur- 
casına  mütəntən  bir  surətdə  sülh  təklif eləmişlərdir.  Almaniyamn  bu 
surətlə  sülh  təklifində  oluşu  düşmənlərinin  Almaniya  əzilib  də  sülhü 
təklif degil,  istida  etmək  dərəcəsinə  gəlməyincə  silaht  yerə  qoydu  ol- 
mayacağıöı bir daha təkrar etmələrinə səbəb olmuşdur. Fəqət keçən ilin 
ötən  digər müharibə  illərinə  nisbət ayrılıqlarmdan  birisi  də  Almaniya 
təklifini  mütəaqib  əvvəlcə  Amerika  dövlətinin,  sonra  da  digər bitərəf 
dövlətlərin  müharib  dövlətlərə  sülh  təklifində  bulunmaları  olmuşdur. 
Əcəba,  1916-cı ilin axırlarmda əkilən bu “sülh” təklifi gögərib də  1917- 
ci ildə gözlənilən səməri verə biləcəkmidir?
***
Dava  meydanlarmdakı  əhval  ilə  nəticələri  bu  mərkəzdə  ikən  hərb 
edən  dövlətlərin təşkilati-daxiliyyəsində  dəxi  bu  il  bəzi  təbəddülat  ol- 
muşdur.  İngiltərə,  Fransa,  Avstriyada  hökumətlər  dəgişmiş,  kabinələr 
daha  mətin  və  qüvvətli  əllərə  keçmiş.  Almaniya  ilə  İtaliyada  belə 
kabinə  dəgişməmişsə  də  bəzi  təbəddülat  əmələ  gəlmişdir.  Fəqət  bu 
daxili  dəgişiklərin  heç  biri  Rusiya  qədər  səmərəsiz  keşməkeşlərə, 
faidəsiz  çəkişmələrə  səbəb  olmamışdır.  Parlaman  üsulu  ilə  idarə  olu- 
nan  məmləkətlərə  başlıca  nöqsan  olaraq  bunu  irad  ediyorlar  ki,  bu 
məmbkətlərdə  qüvvətli  hökumət  təşkili  qeyri-mümkün  olduğun- 
dan  böhranlı  zamanlarda  məmləkət  böylə  bir  hökumət  yoxluğundan 
zərər  çəkiyor.  Bu  böyük  müharibə  təcrübə  ilə  həqiqət  tamamilə  baş- 
qa bir şəkildə olduğunu göstərdi. Ən az parlaman üsulu ilə idarə olunan 
məmləkətlərin  ən qüvvətsiz hökumətlərə,  ən müzəbzib  kabinələrə ma- 
lik  olduğu  görüldü.  Bir  ilin  ərzində  Rusiyada  dəgişən  baş  vəzir qədər 
İngiltərədə  adəti  vəzir  belə  dəgişməmidir.  Fransa  Cümhuriyyətində 
kabinə  böhranı bir həftə,  intəhası  iki  həftə davam  elədigi halda,  Rusi- 
ya haman  demək olar ki,  daima vüzəra böhranı keçirməkdədir.  Başqa