29
müharib məmləkotlərdə hökumət ilə xəlq arasında vifaq var ikən, bu-
rada işlər əksinədir. Vifaq yerini nifaq tutuyor. Bu nifaqm nə dərəcədə
olduğunu isə keçondə Dumada qopan gurultular, sonra Moskvada yı-
ğışmaq istəyən comaət müəssisələrinin ictimaları mən olunmaqla
görülməkdədir.
Əhvali-ümumiyyə bu yolda ikən İslam Aləmi ələlümum, Rusiya
müsəlmanlığı da bilxüsus haman həyati-ümumiyyə və ictimaiyyəsini
keçən illər kibi müharibənin doğurduğu ağır şərtlər altmda keçirmiş-
dir. Digər məmaliki-islamiyyənin halı haman 1915-ci ildəkindən pək də
fərqli bir hal almamışdır. Fəqət Rusiya müsəlmanları bu il qeyri-rusla-
rın müharibə işçiliginə çağrılmaları münasibətilə zühur edən müəssif
hadısotərə məruz qalmamışlardır. 25 iyunda çıxan fərmani-hümayun
ilə bu vəqtə qədər əskərlik xidmətindən müəvvəq olan Türküstan, Qır-
ğızıstan və Qafqasiya müsəlmanları dəmir yollarında, xəndək işlərində
və xüsusi zavodlarda “biyar” surətilə əmələligə dəvət olunuyorlardı. Fə-
qət bu dəvətin qövldən-felə gətirilmosində göstərilən tələsmişlik, üsul-
suzluq və yerli məmurların naşayəstə hərəkətləri sayəsində mətləb necə
ki lazımdır anlaşılmayıb Türküstan ilə Qırğızıstanda bir taqım əsəfli
hadisələr çıxmasma səbəb olmuşdur.
Bu hal böyük bir kütlə təşkil edib də bu vəqtə qədər bilahərəkət qal-
mış olan Mavərayi-Ural və Kaspi müsəlmanlarma böyük xəsarət to-
xundurdu isə də, şübhəsiz oralardakı lehmələnib durmuş cəmaətçilik
gölünü dəxi bulandırmış oldu ki, bu hal gölün durulması üçün bolkə də
lazım idi.
Qafqasiya ilə Türküstan həqqində bir gündə və bir fərmanda sa-
dir olan işçilik əmri Türküstan ilə Qırğızıstanda bəzi məlumata görə
fərmanın südurundan belə neçə gün tətbiqə başlanmış ikən, Qafqa-
siya Canişininin təşəbbüsü ilə ikinci bir iradeyi-hümayun çıxaraq bu
tərəf müsəlmanları 25 iyun qaidəsi ilə işçiligə dəvət təklifindən qurtar-
mış oldular. Bədə bu təklif icbari degil, bir növ könüllü əmələ vermək
şəklindo zühur etdisə də bu günə qədər müəyyən bir şəkil və tərtibə sa-
lmdığı yoxdur.
30
Türküstan ilə Qırğızıstandan almmış olan müsəlman əmələlər imdi-
ki halda gərək daxili Rusiyada və gərək Qafqasiya səhneyi-hərbinə ya-
xın yerlərdə işlədilməkdədirlər.
(Məqalənin sonundan təxminən 20 xətlik mətn senzura tərəfindən
çıxarıhb, yeri ağdır. - Ş.H.)
“Açıq söz”, 2 yanvar 1917, JV®366
Mühacim - hücum edən
İstida - yalvarıb istomo
Müzəbzib - tərəddüd edən
Vifaq - uyğunluq, uzlaşma
M üəssif - təəssüf doğuran
Naşayistə - nalayiq
Məmərr - keçiləcək yer, yol
Müəvvəq - gecikdirilmiş, təxirə salmmış
31
Heyrətli xəbər həqqində
Müsəlman fraksiyası əzasından bəziləri ibtidai məktəblərdə təhsilin
rusca olması rəyində imişlər.
Bu heyrətəngiz xəbər Şimallı qardaşlarımızı həyəcanə gətirib
bittəbii yerindən oynatmış və bu dəfə Qafqasiya dağlarını aşaraq Quz-
ğun dəniz sahillərini də ləpə (dalğa)ləndirmişdir.
Həm həqiqətən də sənələrdən bəri bəslənən arzuyi-milliyə qarşı
millət amallarının rəsmi tərcümanları hesab olunan vəkillərimiz ara-
smda “xain” olanlar var deməkdən ibarət olan bu qara şayiə başqa dür-
lü tələqqi olunamazdı.
Fəqət xəbərin əql və təsəvvürə sığmaz dərəcədə əcaib bir şəkildə
olduğu bu xüsusda artıq ehtiyatlı olub “xoşbavərlik”dən azad olmayı
icab etdirirdi. Buna görə də biz bu xüsusa aid olan fəqərə və məqaləyi
“Vəqt” rəfiqimizdən nəql edərkən izahat gözləməklə qalmışdıq.
Bu gözləməmizə bir gün sonra hal-hazırda şəhərimizdə bulunan
məbus Məhəmməd Yusif cənabları mütəvəccih olmuş və ən qəti cüm-
lələrlə bəhs olunan xəbərin əsl və fəsli yox bir şayiə olduğunu bildir-
mişlərdi.
Çox şükür ki, fraksiyamız arasındakı məbuslar da, Büro əzası
arasmda - Məhəmməd Yusif cənablarının xüsusi söhbət əsnasında
işlətdigi təbiri-vəchlə - hətta fraksiyanm stroyunda da böylə bir fikir
sahibi adam yoxdur. Məbusun təkzibi şübhəsiz təsəlli və itminammıza
səbəbdir. Fəqət zehni dırmalayan yenə bir məsələ qalıyor ki, o da əcəba,
bu xəbərin çıxmasına səbəb nə? suähdır.
Farslarm bir zərbülməsəli diyor ki: “Ta nəbaşəd çiz ke mərdom
nəkuyənd çiz ha”. Əcəba, bu qədər əcaib “çiz ha” intişarma səbəb olan
“çizin” nə imiş. Yanan nə imiş ki, böylə qəliz tüstü çıxanyormuş?
“Vəqt” rəfiqimizin son alman nüsxəsində axır zamanlarda Petroq-
radda bulunmuş olan Fateh əfəndi Kərimi cənabları bu xüsusda oxu-
cularma məlumat veriyor və fraksiya həqqində çıxan xəbərin nədən
nəşət elədigini ətraflı surətdə anlatmaq istiyor. Fateh əfəndinin yaz-
32
dığma görə Petroqradda dəxi bu xüsusda çox damşıq varmış. Burada
müsəlman fraksiyasmm əzalan arasmda ibtidai təlim və uçitelski se-
minarıyalar həqqində iki axım varlığı rəvayət olunuyor, bu rəvayətlərə
görə məbuslardan bir qismi ibtidai məktəblərlə uçitelski seminariya-
lardakı təhsilatın tamamilə öz ana dilimizdə olması tərəfdarı ikən, di-
gər qismi ana dili ilə din dərslərinin oxunması təmin olunduqdan son-
ra ümumi dərslərin rusca oxudulmasma da müxalif degillərmiş. İbtidai
məktəblərdə və açılacaq uçitelski seminäriyalarda dərs dilinin mütləqa
öz ana dilimizdə olmasım tələb edən zat məbus İsa Mirzə Yenikeyev,
bununla iştiral etməyənlər isə Axtemov, Cəfərov, Tevkelev deyə söy-
ləniyormuş.
Bu danışıqlara və müxalif rəvayətlərə səbəbıyyət verən şey isə uçi-
telski seminariyalar layihəsinə məbus Yenikeyev tərəfindən girdirilmiş
olan popravka (təshih) fəqərəsi olmuşdur. Oxuculanmıza məlumdur
ki, uçitelski seminariyalar layihəsi komisyonlarmda baxılarkən İsa
Mirzənin təşəbbüsilə bu layihəyə “qeyri millətlərə məxsus bütün
təhsilatı öz dillərində olmaq üzrə uçitelski seminariyalar açılmalı-
dxr” mənasında bir təshih əlavə edilmişdi. Fəqət müsəlman fraksiyası
naminə layihəyə əlavə olunan bu təshihlə bərabər layihənin uçitelski se-
minariyalara pravoslavnılardan başqalarımn qəbül edilməyəcəgi həq-
qindəki maddəsi “Kadet” fraksiyasxmn təşəbbüsünə rəğmən layihədən
götürülməyib bu xüsusdakx təshih rədd olunmuşdu.
F.K. cənablarxnın yazdxğma görə İsa Mirzənin bu təshihi həqqində
fraksiya ilə Büroda söz olmuş. Bu popravka müvafiqmi idi, degilmi idi,
deyə müzakiratə başlanmış və əksəriyyətlə (Axtemov, Cəfərov, Tevke-
lev) və bir də o günü məxsusən fraksiya iclasına gəlmiş olan deleqat
rəylərilə rnəzkur popravka lüzumsuz və faidəsiz görülmüşdür. Əhvalxn
bu cəhətlərini nəql edərkən Fateh əfəndi bu arada m əarif vəziri İqnatye-
vin dedigi bir sözün ağızlarda dolaşdığxnı qeyd ediyor. Q raf demiş imiş
ki: “oxu və məktəb məsələsində müsəlmanlar arasmda iki axxm vardır,
bir qism əskicə fikirlilər və bu cümlədən mollalardır ki, müsəlmanlarxn
ibtidai təlimləri öz ana dillərində olmayı istiyorlar. Bunlar hənuz da
özlərinin əski Şərq mədəniyyəti ilə yaşamaq fikrindədirlər. Fəqət yeni
tərbiyə görmüş tərəqqipərvərlərlə cavanlar müsəlmanlann tizraq iləri
33
getmələri və tizraq ümumi mədəniyyətə qoşulmalarını, tərtibə salın-
mış rus məktəblərindən faidələnməklə mümkün buluyorlarmış. Öz
ana dilləri ilə dinlərini oxutmaqla bərabər bunlar balalarmm ümumi
rus məktəblərinə girib rus balaları ilə birlikdə ümumi dərslərin rus
dilində oxumasmı faidəlicə sayıyorlarmış”. Vəzir böylə bir söz demiş-
mi, deməmişmi? Burasını bittəbii rəvayətiərə görə nəql edən Fateh
əfəndi qəti surətdə söyləyəmiyor. Yalnız bunu əlavə ediyor ki, rus mə-
buslar arasında oxu və məktəb məsələsində müsəlmanlar arasmda iki
axımmövcud olduğu həqqində xəbər varmış vo bu xəbərə görə guya İsa
Mirzə Yenikeyev əski fikir tərəfdarı imiş.
Fateh əfəndiyə görə ibtidai məktəblərdəki dərs dili həqqində çı-
xan gurultulu şayiələrin “çizin”i bu popravka məsələsindən ibarət olsa
gərək. Əsl məsələ həqqində yazacağmı Kərimov cənabları başqa günə
təliq etmişlərdir.
Bu xüsusda Məhəmməd Yusif Cəfərov cənabları ilə elədigimiz
müsahibədən anladığımız isə budur:
Neçə illərdən bəri sürünüb gəlməkdə olan uçitelski seminariyalar
layihəsi son dəfə komisyonda baxılmışdır. Bu layihəyə görə uçitelski
seminariyalara ancaq pravoslavnılar qəbul olunurlar. İnorodisləri çox
olan yerlərdə isə məhəlli dil tədrisi caiz görülür. Bu maddənin vücudilə
aşkardır ki, ümumi xəzinə xərcilə açılacaq uçitelski seminariyalar sırf
pravoslavmların malı olub qalacaqlardır. Buna görə də Kadet flrqəsi ilə
sair sol firqə nümayəndələri bu layihənin əleyhinə rəy vermişlərdir. Bu
maddənin qaldırılması həqqində popravka vermişlərsə də, bu poprav-
ka rədd olunmuşdur.. Yalnız müsəlman məbuslarmdan İsa Mirzə Yeni-
keyev digər bir popravka vermişdir ki, o da inorodislərə (qeyri-rusla-
ra) məxsus təhsilatı ana dilində olmaq üzrə uçitelski seminariyalar aç-
maq lüzumundan ibarətdir. Bu popravka komisyon tərəfindən bir çox
mübahisədən sonra qəbul olunmuşdur. İsa Mirzə popravkasmın qəbul
edilməsi ilə müsəlman fraksiyası üçün bir məsələ açılmış oluyordu. Bu
popravka xatirəsi üçün layihənin keçməsinə əsasən rəy verilməlimidir?
Yoxsa madam ki, layihədə uçitelski seminariyaları ancaq pravoslavnı-
lara məxsus edən maddeyi-məxsusə baqi qalıyor, onu kökündənmi rədd
etməlidir?
34
İştə, ixtilafi-rəy burada İsa Mirzəcə madam ki, qeyri-ruslara, o
cümlədən müsəlmanlara xüsusi surətdə açılacaq, təhsilatı ana dilində
seminariyalar vəd ediyor, bu layihəyi keçirməlidir. Müxalifləri isə di-
yormuşlar ki, bu vəd hər nə qədər əsasən qiymətdarsa da, felən heç bir
əhəmiyyətə malik degildir. Çünki yalnız bir arzu halmdadır. Nisyə bir
qazanc müqabilində nəqd bir zərərə təhəmmül etmək müvafiq olamaz.
M.Ə.
“Açıq söz”, 9 yanvar 1917, JVa372
Bavər - inam, etimad, etibar
İtminan - inam, etiqad; arxaymlıq
Popravka - düzəliş
İştiral - satınalma
35
Böyük vüquat qarşısmda və onun olamotbri
Bir zamandan bəri gəlməkdə olan xəbərlor vn hakəza bir takım kə-
nar əhvallar - ilərido müdhiş vo qəti böyük vüquat baş göstərəcəginə
dəlalət ediyorlar. Bu vüquatm pək yaxmdamı, yaxud bir müddət son-
ramı zühur edəcəgi, bu xüsusda hərb mütoxəssisləri belə açıq bir şey
göstərəmiyorlar; fəqət hər halda yaxm zamanlarda müharibə meydan-
larmın dəhşətli bir vaqieyi-əzimə qarşısmda olduqları müxtəlif əxbar
və əhvaldan istidlal edilməkdədir.
Keçənlərdə İsveçya kralınm reyxstaq məclisində söylədigi sözləri
son dərəcə rəmzli və kinayəli idi. Birdən birə millət məclisi toplayıb
hökmdari-məmləkət tərəfindən bəyan olunan o sözlərə şübhəsiz əhvali-
cahaniyanm mühüm bir şey qarşısmda olduğuna əlamət kibi gəliyordu.
Xüsusən anm “İsveçya sərhədlərinə yaxm olan sulardakı əməliyya-
tm artması” deyə qeyd etdigi bir cümlənin məzmunu bir çox fikirləro
sövq edə bilən mənadadır. Bir tərəfdən bu. Digər tərəfdən şu günlərdə
Bukreşdə dördlü ittifaq dövlətlərinin ümumi bir görüş məclisi olduğu,
bu görüşdə Almaniya imperatoru Vilhelmin, Avstriya imperatoru Kar-
lın, bolqar çarı Ferdinandm, Gindenburğ, Radoslavov, Yeqovun, Ənvər
Paşanın iştirak etdigi və böyük bir müşavireyi-mühümmə vaqe olduğu,
hətta bu məşvərətə Sultan həzrətlərinin belə dəvət olunduğu xəbər ve-
rilmişdi.
Böyük qəzetələrin bir çox təriqlər vasitəsilə əldə etdikləri məlumata
və digər bir takım qiyasiyatə nəzərən bu mühüm şurayi-kəbirdə
gələcəkdə başlanacaq vüquati-hərbiyyənin əsas planları qərara almmış
və ümumi proğram çizilmişdir. Son günlərdə gəlməkdə olan xəbərlor
isə, hal-hazırda Berlində Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Türkiyə-
Bolqariya millət məclislərinin sədrləri iştirakilə konfrans davam et-
digini bildiriyorlar. Əlbəttə, bu konfrans doğrudan-doğru müharibə
tədarükatı məsələsilə məşğul olmasa da, hər halda müharibənin iki
il yarım dəvammdan iləri gələn və daha qərarə alınmış yeni vüquat
planmdan nəşət etməsi möhtəməl olan əhvali-ümumiyyəyi müzakirə
etməkdə olsa gərəkdir. Bunlar üzərinə “Russkaya volya” qəzetəsinin
36
xüsusi məlumatma görə dördlü ittifaqm Bukreş müşavirəsindən sonra
“almanların baş qərargahında sıra ilə qayət mühüm müşavirə məclisləri
vaqe olmuş; bu məclislərdə Feldermarşal Gindenburğ müharibə mey-
danlarınm hər cəhətindəki əhvali-ümumiyyə xüsusunda məlumat ver-
miş; bugünki vəziyyəti təsvir edib iləridəki təşəbbüsati-möhtəmələ
həqqində də kəndisinin mülahizəsini və hər tədbirdə nöqteyi-nəzərini
dərmiyan eləmişdir; bundan dolayı almanların məhafili-əskəriyyəsindo,
hərb işləri dairəsində golocəkdə böyük bir vüquat zühurunu fövqəladə
maraq və diqqətlə bəkləməkdədirlər”.
“Əhvalın bu nöqtədo olmasından dolayı bitərəf məmləkotlər mət-
buatı, Almaniyanm, Avstriya, Türkiyə və Bolqariyanm daxilində ciddi
bir hücum və xüruc üçün tədarük və tədbirlordən ibarət olan fövqəladə
bir qaynayış, bir keşmokeş və təlaş davam etdigini bildiriyorlar. İsveçrə
əskəri mohafili təkidon bəyan ediyor ki, almanlarRusiya-Almaniya Şərq
cobhəsində vüquatı genişlətmok tədarükündə bulunuyorlar. Kopenhağ
müxbirlori isə yaxmlarda Gindenburğun bütün mövcud qüvvəsini top-
layıb müttofiqlor orduları üzərinə ümumi bir saldırış təşəbbüsündə ol-
duğunu və anm planı bu dofəlik müdhiş və qəti generalnı vuruşma və
öldürüşməyə girişməkdon ibarət bulunduğunu söylüyorlar”.
İştə, kənar mənbəlorin, bitərəf məmləkətlorin yaxınlarda böyük vü-
quat zühuruna dəlalət edən məlumat və bəyanatı bu kibi xəborlər və
mütaliələrdən ibarət olub, daxildə də böylə bir vüquata ehtimal verən
mütaliələr yox degildir. “R.İnvalid” qəzetəsi “almanlarm daxildəki
əhvalı son dərəcə fənalaşmış olduğuna görə, düşmənlərimiz başları-
nı itirib fövqəlado tədabir və tədarükdə bulunuyorlar” diyor. Bilxassə
bugünki nömrəmizdə mündəric Baş Vəzirə xitabən nəşr olunan Xətti-
/ vi;c-İTiperatorinin bir yerində “bu gün, müharibeyi-əzimiyyonin sı-
nıqlıq (təbdil) hasil etdigi bir dəqiqəsində, qövmiyyət və sinfiyyət ay-
rılığma baxmaqsızm rus xəlqinin fikir və nəzəri, düşmənlə qəti toq-
quşma dəqiqəsini şiddotli bir diqqətlə bəkləyib duran dilavor orduya
doğru çevirilmişdir” deniliyor. Bunlar üzərinə general Brusilovun ordu
naminə xitabən söylədigi nitqi dəxi fövqəladə əhəmiyyotli və mənalıdır.
Müşarileyh bu il başlanacaq müharibələr xüsusunda söz söylərkən “bən
bizzat, gərək əlimdə olan məlumata və gərək özümün dərin etiqad və
qənaətimə görə bu il düşmənin qətiyyən pərişan və tarim ar ediləcəginə
37
kamilən inamyorum” demiş və əlavə etmişdir ki: “biz düşməni kamilən
məhv etmək istəmiyoruz; fəqət onun şu qədər qan dənizləri axıtdığına
görə cəzayi-səzasım vermək istiyofuz”.
İştə, bütün bu kibi mütaliələr, bəyanlar və xəbərlər, bəşər dünyasının
iləridə əqlə gəlməz dəhşətli və qanlı bir mənzərəyi-vüquat qarşısmda
olduğunu anlatıyorlar. Bu xəbər və mülahizələrin həqiqətə yaxın oldu-
ğuna daha bir çox əhval dəxi ehtimal veriyor; cümlədən bəziləri şudur
ki: almanlar Rusiya cəbhəsində il yarımdan bəri fövqəladə bir dərəcədə
hazırlandılar. Təbiyyətülceyş üsulilə xəndəklər, səngərlər təhkimatı, or-
dularm təslihat və təchizatı, ərzaq və mühimmat və əskərlər nəqliyyatı
bu qədər müddətdən bəri gecəli-gündüzlü ikmal edildi. Arxada ümu-
mi xidmət mükəlləfiyyətilə bütün german xəlqini dövlət işlərinə çəkib
milyonlarla əskər tərtib etdilər; polyaklardan dəxi ordu təşkil etmək
qərarları, Polşadan, Belçikadan, Serbiyadan yüz minlərlə işçi almaları
sayəsində bu orduların zapasını, ərzaq və mühimmati-hərbiyyəsini dəxi
təmin çarəsinə girişdilər. Bir tərəfdən əllərində şu qədər hazırlıq, digər
tərəfdən Romaniyada və ümumən Balkanlarda qazandıqları müvəffə-
qiyyət və Selanik qarşısmdakı vəziyyət münasibətilə keçənlərdə sülh
təklifi yapdılar. Bununla maddi və silah tədarükü əllərində olub, mü-
xalif tərəflərinə mənəvi bir təsir dəxi icra etmək istədilər; xülasəsi şu-
dur ki, keçənlərdə dedigimiz vəchlə “almanlar dişindən dırnağa qədər
müsəlləh bir divi-mehikəl-kibi milyon pudluq dəmir topuz qaldırdılar
da, müttəfiqlərə xitabən: “ya banşacaqsımz, ya topuzu endirəcəgiz”
dedilər. Müttəfiqlərin bundan mütəəssir olmadığı və sülh təkliflərinə
cavab rədd verdigi meydandadır, imdi görünüyor ki, almanlar özlərinin
məzkur təhdidlərini (qorxutmalarını) yerinə yetirmək istiyorlar. Gin-
denburğun “müttəfiqlər üzərinə toplayıb saldırmaq istədigi qüvveyi-
ümumiyyəsi” - bundan ibarət olsa gərəkdir.
Almanları böylə qəti təşəbbüsatə sövq edən amillər bir tərəfdən
bu isə, digər tərəfdən qəzetələr daha mühüm və daha ciddi xəbərlər
gətiriyorlar. Bu son günlərdə qayət də israrla nəşr olunan xəbərlərə görə
almanlarm daxilindəki işləri, xüsusən ərzaq və məhsulat cəhətləri qor-
xulu və təhlükəli bir dərəcəyə gəlmişdir. Bunun üçün onlar əldə olan
mövcud qüvvə ilə saldırıb bir dəfəlik işin içindən çıxmaq istiyorlar-
mış. Almanlarm o cəhətdən işləri fənalaşmış olduğuna Xətti-Alidə
38
dəxi işarə edilmiş və denilmişdir ki: “Rusiyamn məhsulati-təbiiyyəsi
bitməz və tükənməz dərəcədədir; fəqət düşmənlərimiz məmalikində
bunun tükənməkdə olduğu anlaşılıyor”, eynilə Brusilov nitqində dəxi
buna işaro edildigi görülüyor. “Russkaya volya” qəzetəsinin bitərəflər
mətbuatmdan istehsal etdigı məlumat hakəza almanların bu hahndan
bəhs ediyorlar. Hasili hor nə sövqilə olsa da bu həftənin mətbuat və
məhafili iləridə mühüm bir vüquat hazırlanmaqda olduğunu anlatı-
yorlar. Baxalım yaxm günlər nə gətirəcək.
“Açıq söz”, 11 yanvar 1917, JV»374
İstidlal - bir dəlilə osaslanaraq nəticə çıxarmaq
Dərmiyan - arada, aralıqda
A n - o
Divi-mehikəl -- böyük div
Qiyas - müqayisə
Təbiyyətülceyş - taktika
39
Gürcü qəzetələrinin tələbi münasibətilə
“Açıq söz”ün sonki nömrosindo gürcü qəzetələrindən “Saxalxo purt-
seli” ilə “Sakartvelo”nun Acarya ilə Qafqasiya müsəlmanlarının müna-
sibatına aid birər məqalələri vo “Zaqafqazskaya reç” qəzetəsinin bu xü-
susdakı bir mütaliəsi dərc edilmişdir.
Bu məqalələrində gürcü qəzetələri Bakı müsəlman cəmiyyəti-xey-
riyyəsinin Acaryadakı “siyasətindən” şikayət ediyorlar. Bunları bil-
xassə cəmiyyətin Orta Batum kəndində açmaq dilədigi məktəb fikri
qeyzləndiriyor. Acaralılar gürcüdirlər, binaənileyh onlar üçün açılacaq
məktəb gürcücə olmalı, türk məktəbi açmaq onları türkləşdirmək istə-
məkd'u. Bu isə gürcülər ilə Qafqasiya türklərinin dostluğuna mane ola
bilər. Buna görə də gürcü qəzetələrı tələb ediyorlarki, Bakı müsəlman
cəmiyyəti-xeyriyyəsi bu kibi fikirlərdən daşmsm.
“Saxalxo purtseli” isə bildirki sözünü təkrar edərək tələb edi-
yor ki, Qafqasiya türkləri başqa millətlərlə olan münasibətlərində din
cameəsindən əl götürsünlər, yoxsa gürcülərlə müsəlmanlar arasmda
dostluq qeyri-mümkündür.
Fəqot gürcü qəzetəbri Qafqasiya türklərindən Acaryamn gürcü ol-
duğunu qəbul etməyi tələb edib də, bu xüsusda təminat olaraq oralar-
da türk məktəbi açılmamasmı istədikdə qarşılıq olmaq üzrə Acarısta-
nın xristianlaşmasma qarşı nə kibi təminat veriyorlar?
Müsəlman məktəbi gürcü müsəlmanlarım türkləşdirsə gürcü
məktəbi də müsəlman gürcüləri xristianlaşdıra bilər. Bu gün Acarya-
nın gürcüligə əlaqəsi türkcə ilə bərabər gürcücə damşmaqdan ibarət
isə islamiyyətlə rabitəbri və sair islam millətlərilə münasibətbri bir
çox bağlarla bağlıdır. Milliyyətdə dinin, din ilə mərbut və məşrut olan
adat, ənənat və tarixin əhəmiyyəti dəxi inkar olunamaz. Bunu bu gün
gürcülikdən ziyadə müsəlman olan Acarya həqqində təslim etmək la-
zım. Binaənileyh Acaryada, Acarıstanda iki mədəniyyət qarşı-qarşı-
ya gəlmişdir: gürcü-xristian mədəniyyəti ilə islam-türk mədəniyyəti.
Bu xüsusda hakim olacaq şey türk-müsəlmanların və yainki xristian-
gürcülərin arzusu degil, yalnız Acaryamn öz meyli, öz arzusu ola
40
bilər. Gürcü cəmiyyəti-xeyriyyəsi Acarıstanm hər yerində, hotta Aca-
rıstan degil, gürcüliklə heç bir əlaqəsi qalmayan yerlərdə belə gürcü
məktəbi açarsa, müsəlmanlar da buna müqabil müsəlman məktəbi aç-
maq həqqinə malikdirlər. Acaralı hankisini intixab edərsə etsin. Bakı
müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyəsi bu vəqtə qədər Acaryada bir məktəb
açmamışdır. Böylə bir məktob açmaq fikrində isə, bu fikir kəndisinə si-
yasi bir qərəzb gəlməmiş, cəmaətin, acaralx müsəlmanların müraciətləri
üzərinə hasil olmuşdur. Cəmiyyət vasitə olaraq Xolada bir came inşası
üçün Bakı sərvətdarlarından ianə toplarkən acaralılar türk qəzetəbrinə
məktub yazaraq yalnız m əscidb qalmayıb kəndibrinə məktəb açma-
yı dəxi cəmiyyət nümayəndəsindon istiyorlardı. Müsəlman cəmiyyəti-
xeyriyyəsi hərbzədə müsəlman qardaşlarının bu mədəni xahişlərini
əlbəttə ki, rədd edəməzdi və bunu başqa dürlü də tələqqi etməgə gəlməz.
“Açıq söz”, 15 yanvar 1917, JV2377
41
Vilsonun ikinci notasi həqqində
Almaniyanm kcçonlərdo sülh təklifilə yaydığı çıxışı hala kəndi izi-
ni itirmədən davam ediyor. Bu sütunlar üzərində dəfələrlə zikr olun-
duğu vəchlə, hər nədənsə bu dəfə meydana atılan “sülh sözləri” hənuz
ortalıqda dönub dolaşmaqdan toxtamıyor. Bunun ayrı bir məna və nü-
fuzu olmalı ki, zahirən dəfələrlə rədd edilmiş kibi göründügü halda
diplomasi aləmi həqiqət halda yenə bundan qəti surətdə əl çəkmək
qərarım verəmiyor. Həm nəhayətə qədər verməsə gərəkdir. Şübhəsiz
bu qodər müdhiş və sürüklü müharibənin barışması da pək qısa bir za-
manda vaqe olamayıb uzun-uzadı çəkişmələr, çalışmalar, güləşmələr
sonunda ancaq nəticəpəzir ola biləcəkdir. Zira imdiki müharibə ilə bü-
tün ilə bütün dünyanın qəbzeyi-idarəsini əllərində tutan ən müəzzəm,
ən mədəni və sətvətli dövlətlərin, millətlərin müqəddəratı bağlanmış-
dır. Bunun üçün bu vəqtə qədər ölüm-dirim məsələsi doğurmuş olan bir
güləşmədən kolay-kolay çəkilmiyəcəgi məlumdur. Hələ Balkan və İta-
liya müharibələri belə müsalihə (mütarikə) açılmaqla barışıq bağlama
vəqtinə qədər xeyli uzun zaman çəkilmiş idilər. Halbuki o müharibələr
heç bir tərəfin istiqbalını qəti surətdə ortaya qoymamış idi. Böylə ol-
duğu halda iki tərəfin mütarikə başlaması ilə barışması arasmda pək
mühüm bir zaman keçmək icab etdi. Bu müharibodə isə hənuz barış-
ma degil, tuqtaşma (mütarikə) üçün belə bir çarə və bir vəsilə tapıla-
mıyor. Bunun barışması isə bundan daha uzun-uzadı çəkişmə və tar-
tışmayı icab edəcəkdir. Əlbəttə, imdiki müharibənin davamı və həqiqi
mahiyyəti öylə açıq bir nöqtəyə gəlmişdir ki, iki tərəfin bu xüsusda
daha nə fikirdə olduğunu və qəti olaraq nəyi tələb edəcəgini ögrənmək
üçün uzun-uzadı dil yormağa ehtiyac görülməsə gərəkdir. Bunun üçün
ibtida bir toqtaşma əsasları qərarlaşsa bundan sonra barışma üçün uzun
söyləşmənin lazım gəlməyəcəgi də pək mümkündür. Ancaq məzkur
səbəblərə görə işto, bu toqtaşma əsasları tapılması qayət çətin və qayət
ciddi bir məsələ təşkil ediyor. Uzun-uzadı çəkişmə icab etsə, gərək
dedigimiz və vaqeən bu çəkişmənin davamını gördügümüz keyfiyyət
bundan iləri gəlməkdədir.
42
Almanların birinci notası ilə Amerika rəisi-cümhuru Vilsonun
sülh təklifinə gərək müttofiqlərin və gərək Almaniya ittifaqdaşlarımn
nə kibi ruhda cavab verdigi oxucularımızın yadmdadır. Fəqət bu ca-
vab nə ruhda olsa-olsun, müşarileyh rəis Vilson bu uğurda diploma-
si təşəbbüsdən hənuz geri durmamaqdadır. Şöylə bu günlərdə müşa-
rileyh yenə uzun bir təbliqnamə nəşr edib mühariblər cavablarından
və hüquq və həqqaniyyət mətləbləri iddia edildikcə hanki təriqlə ba-
rışmaq mümkün və lazım olacağından bəhs ediyor. Vilsonun dediginə
görə bəni-bəşərin və bəşəriyyoti toşkil edən böyük-kiçik millətlərin ar-
tıq hürriyyət və səadətlə yaşamaq vəqti gəlmişdir. Böyük millətlərin ki-
çik millətləri, güclü xəlqlərin gücsüzləri əzib, çeynəyib əsrlərdən bəri
özlərinə qul və əsir etmələrinə yer üzündə qanlı və qaranlıq zülm və
vəhşət hökm sürməsinə xitam verməlidir. Artıq bəşər balaları gərək
öz məmlokətlərində və gərək digər millət və məmləkətlərin vəhşiyanə
təcavüz və təsəllütləri nəticəsində bu qədər naməlum min sənələrdən
bəri güc və ixtiyar sahiblərinin əllərindən cəhənnom əzabları, dəhşətli
vəhşətlər çəkmiş, bu qədər müddət qanlı yaşlar tökmüş, cahanm cəmi
bəla və fəlakətlərinə bu üzdən düçar olmuş, ağlamışdır, sızlamışdır, bu
qədər yetər, bəsdir. Yer üzündə həqq və hüquq, həqqaniyyət və həqi-
qət, mədəniyyət və hürriyyət istənilərsə - artıq bəşər övladmın bir-
birilə insaniyyətcə hərəkət etməsi və yer üzündə vəhşilik və əsarət de-
gil, insaniyyət və hürriyyət hökm sürmosi gərəkdir. Naməlum əsrlərdən
bəri bəni-bəşər susadığı, təşnəsi olduğu şey - budur. Təzəllüm və
qüvvətdən iləri gələn dəhşətlərin, ağırlıqlarm dərəcəsi nə qədər oldu-
ğunu mühariblər artıq ölçməlidirlər. Çünki bunun nə olduğunu öz arxa-
larında hiss etdilər. Başqasmdan, gücsüzlərdən soruşub xəbər almaya
artıq lüzum yoxdur. Əskidən bəri təqib olunub gələn “gücsüzü əzmək”
və kəndisi dünyaya sahib olmaq, başqaları dilsiz, əqlsiz bir əsir və iş
heyvanı etmək və bunun sayəsində kəndiləri “mədəni”, “tərbiyəli”,
“nəzakətli” və rahətli və daha bilməm kim olmaq politikasından vaz
keçməlidir. Bu politikanın ayı politikası, bir yırtıcıhq siyasəti olduğu
artıq Avropaya - mühariblərə məlum olmalıdır. Binaənileyh imdiki
müharibəyi bitirməkdən məqsəd həqiqət və həqqaniyyət demək isə -
həqqaniyyət budur, insaniyyət bunu təqaza ediyor.
43
İşto, Vilsonun bu dofəlik mühariblorə tapşırdığı tobliğnaməsinin
mozmunu başdan-başa bu ruhdadır. Bu yüksək məqsədi-oqsayi, bu
amali-zikəmal toqib ediyor. İnsan hissilo hisslənən və “insan olmaq”
arzusu bəsləyən cümlə bəşər balasının bu təbliği kəmali-təbriklə
təbrik edəcogi və omaq ruhundan təşəkkürlo alqışlayıb qarşılayacağı
şübhəsizdir. Fəqət əsrlərdən bəri başqalarm qanı ilə bəslənməgi adət
edən canavar təbiətli, yırtıcı xislətli olanlar - əlbotto, bunu məqbul
göroməzlər.
Vilson təbliğnaməsinin ehsasinə, qayei-kəmali-insaniyyəto aid olan
cəhəti vo mozmunu vo onun könüllorə ilqa etdigi tosiri budur. Fəqot bir
do şu Avropanm “həqiqət hal” (real) dedigi maddi və materyalnı bir
cəhoti var ki, bu cəhotin zaviyeyi-nəzərindən baxıldıqca təbliğin na-
sıl görüləcəgi vo hətta görülmogə başladığı iləridə ayrıca bir bənd ilə
mütaliə edilsə gərəkdir.
“Açıq söz”, 15 yanvar 1917, JVs377
Qobz - tutma, əlo alma
Sotvət - qüdrot
Təsollüt - ağalıq etmo
Tozəllüm - zülm və təcavüzdon şikayət etmə
Əmaq - dərin
44
Dostları ilə paylaş: |