56
I
larımızla dostluq etməkdən, qomşuca yola getməkdən naümid degi-
liz. Yetər ki, onlar dostluğu birbaşlı degil, ikibaşlı görsünlər. Yetər ki,
kəndi gürcü hissiyyatlarına qarşı ehtiram toləb edorkən bizim də türk
və müsəlman hissiyyatımıza ehtiramkar olsunlar. Bu nöqteyi-nəzərdən
“Z.Reç” qəzetəsinin məsələyi doğru anlayışı şayani-təqdirdir.
Fəqət nə edərsək ki, “Saxalxo purtseli”nin cəngculuğu “Z.Reç”
qəzetəsinin etidalma uymaq istomiyor.
Gürcü cəmiyyəti-xeyriyyəsi Acarada məktəb və m əarif təmimindən
əl götürməməli və bu xüsusda kimsəyə güzəşt də etməməlidir, deyə
haman əskisi kibi Qafqasiya türklərindən də tələb ediyor ki, Acara-
da məktəb açmaq niyyətindən daşınsınlar, yoxsa mübarizəyə hazır ol-
sunlar.
Müdhiş bir surətdə “mübarizə”yə hazırlaşmaqda olan gürcü qəzetəsi
eyni zamanda da bizə isnad verdigi təhrik (provokasiya) işində ustadlıq
göstərərok “acaralılar bakılılardan da yaxşı müsəlmandırlar və o qədər
də zəif degildirlər ki, başqaları onların hissiyyati-diniyyələrini müdafiə
eləsin” deyə bizimlə Acara arasına bir “songi-iftiraq” atmaq istiyor...
İştə, qulağmm dibində bu kibi yüngül, eyni zamanda da müzürr
vasitələrlə oynayan arkadaşım buraxıb da “Z.Reç” qəzetəsi nahəq
yerə “millətləri ayırmaq” töhmətini bizə vuruyor. Biz heç bir za-
man bu mərəzlə xəstələnmədik. Bütün millətlərlə dost keçinmək
məqsədimizdir. Gürcülərlə - bunu əskidən də söyləmişik - bilxassə
dost keçinə biləriz. Fəqət dost olmaq başqa, aşiq olmaq da başqadır.
Siyasətdə dostluq var, fəqət məşuqun hər bir itab və cəfasma qatdaşan
məcnunanə eşqə yer bulunamaz.
“Saxalxo” keyfi istərsə Don Kixotvari meydana atılsın, biz isək
bu yüngüllüklərə qarşı mətanətimizi pozmaz, söz yerində sözümüzü
söylər, iş zamanında işimizi işləriz.
“Türk politikaçılığından” qorxan gürcü dostlarımız burasını nəzəri-
etinayə almalıdırlar ki, bu günə qədər Qafqasiya müsəlmanları Acarada
bir danə də olsa məktəb açmamışlardır. Ilalbuki gürcü şkolları yalmz
Acarada degil, Ərdahana, Axalkələkə, Axalsixo qədər belə yayılmışdır.
“Z.Reç” ixtilafı rəf etmək üçün gürcü cəmiyyəti-xeyriyyəsindən is-
tiyor ki, müharibə qurtaranadək gürcü müsəlmanları arasında m əarif
nəşrini təxir etdirsin və yaxud müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyəsi ilə bu
57
xüsusda bir etilafa galsin. Biz türktar gürcü müsolmanları arasında
gürcülorin məktəb açmaları əleyhində degiliz. Buna görə daimi olsun,
müvəqqəti olsun, moktəblərini qapasınlar təklifində dəxi bulunmayız.
Yalnız burasım söyləriz ki, müsəlman qardaşlarımız müraciət edib də
bizdən məktəb istərlərso onların bu arzularını da rədd edə bilməyiz.
Məsələnin bu şəkildə həlli bizi də, gürcüləri də, mövzui-ixtilaf təşkil
edən gürcü müsəlmanlarının hissiyyati-diniyyə və milliyyələrini də
razı sala bilər. Yarınkı sayımızda nəşr olunacaq bir məqaləsində gürcü-
ligini dərk etmiş bir müsəlman sifətilə möhtərəm Məhəmməd bəy Aba-
şidze türkcənin Acara üçün lisani-dini hökmündə olduğunu söylüyor
və “acarahlar türkcə oxurlarsa türkləşirlər” mülahizəsindən bütün aca-
ralılar naminə inciniyor.
Madam ki, ən şiddətli gürcüləşmək tərəfdarı olan bir gürcü müsəl-
manı belə türkcə oxumayı mətlub görüyor, əcəba, müsəlmanlarm bu
xüsusda “çıxışfan” nədən ədavət nəzərilə görülsün; Orta Batumda
məktəb açmaq fikri nədən başqa dürlü tələqqi olunsun?...
“Saxalxo purtseli”nin mübahisə xatiri üçün müraciət elədigi nəzəri
məsələlərin mütaliəsini başqa bir məqaləyə buraxaraq əsl məsələdəki
nöqteyi-nəzərimizi təlxis edəlim:
Gürcücə danışmaqda bərdəvam olan müsəlmanlar gürcüdürlər. Gür-
cülərin onlara qovuşmaq istəmələri təbiidir. Buna biz mane olamayız.
Gürcücə ilə bərabər türkcədə danışan gürcü müsəlmanları ilə aramız-
da camei-diniyyə vardır. Bu cameə ilə biz ikimiz də beynəlmilliyyəti-
islamiyyəyə daxiliz. Buna görə də onlarla rabiteyi-mənəviyyəmizi idarə
edəcək və bizdən müsəlman məktəbləri istərlərsə mümkün elədigimiz
qədər istəklərinə əməl edəcəgiz.
Xristian gürcülərin müsəlman gürcülər arasmda gürcü dili nəşr
etmələrini təbii görməklə bərabər gürcüliklə tarixi bir xatirədən baş-
qa heç bir növlə əlaqələri qalmayan yerlərdə yaşayan türklər arasında-
kı gürcüləşdirmək politikasına da xoş nəzərlə baxmayıb bu xüsusda
kəndilərinə əngəl olacağız.
Gürcü millətçilərinin gürcü müsəlmanlarm dininə ehtiramkar ol-
duqları həqqində elədikləri bəyanlarına etimad eləməklə bərabər bəzi
müfrit gürcü cərəyanları tərəfindən bu bəyanat xaricində vaqe ola
biləcək təzahüratə qarşı da laqeyd qalamıyacağız.
58
Bu əsaslar daxilində gürcü qomşularımızla uyuşa biləriz. Qomşu-
larımızm bu nöqtələrə ehtiramları varsa, anlaşalım. Yox “Saxalxo”
vəhmiyyətində qalıb da bizi “Gürcüstandan qovmaq” istərlərsə, o baş-
qa məsələ...
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 29 yanvar 1917, JV®389
Mövhum - xəyali
Vəhmiyyət - mövhumat
Təftin - fitnə salma, araqarışdırma
Ovdət - qayıtma, geri dönmə
Vəqə - hadisə, əhvalat
Təlxis - xülasə etmə
İtab - məzəmmət etmə, danlama
Məczub - ruhi xəstə
Səng - daş
59
Gürcü-türk etilafı
“Müsadiməyi-afkardan bariqoyı-həqiqət parlar” hikməti bu dəfə də
təcrübədən çıxdı. Neçə gündən bəri gürcülərlə Qafqasiya müsəlmanları
arasmda çıxıb da mətbuat vasitəsilə davam edən mübahiso dün-
ki nüsxəmizdə yazıldığı vəchlə Tiflisdə müsəlmanlarla gürcülərdən
mürəkkəb bir məclisdə həll edilmişdir. Bu məclisin aldığı qərar, o qərarı
nəşr elədigimiz gündən iki gün əvvol “Saxalxo”ya cavabən yazdığımız
məqalənin axırında tolxis elədigimiz əsaslara müvafiq bir surətdə alın-
mışdır.
Biz diyorduq və imdi degil, çoxdan bəri diyorduq ki, gürcü dili ilə
bərabər türkcədə danışan və türk həyat və adatmı tamamilə qəbul edən
acaralılar arasında gürcü məktəbləri açılmasma mane degiliz. Foqot
buralarda acaralı dindaşlarımız istorlərsə, türkcə də məktəb açacağız.
Gürcüstan ilə tarixi bir xatirədən başqa heç bir növlə əlaqəsi qalmayan
yerlərdə gürcü məktəbi tosisinə əngəl olacağız. Müvafiqət elədigimiz
yerlordə açılacaq gürcü məktəblorində də xüsusati-diniyyənin təminini
istəyəcəgiz.
Tiflisdəki etilaf moclisi də qərar vermiş ki:
1) Türkcə və gürcücə ilə damşan Acarada hor iki tərəf yerli ohalinin
arzu vo xahişilə məktəb aça bilor.
2) Gürcülük ilə heç bir əlaqəsi qalmayan yerlərdə gürcülor məktəb
açmamahdırlar.
3) Türkcə bilməyon gürcü müsəlmanları arasmda məktob açmaq
səlahiyyoti gürcülərə aid olub, foqət bu məktoblordo din dorsləri türkcə
oxutdurulmaq üzro tomin olunmalıdır.
Bu surotlə görülüyor ki, mosolə tam “Açıq söz”ün istədigi şəkildə
həll olunmuşdur.
Əcəba, məsələnin bu surəti-holli bütün gürcü məhafil və mətbuatın-
dan ötrü yol göstorici bir qətnamə şəklini alacaqmı? “Z.Reç” noşriy-
yatma baxılırsa alacaq; “ Saxalxo” nozəro gətirilirsə - yox. Bu iki corə-
yandan hankısx daha ziyadə qüvvətli çxxacaq? Bunü olbottə ki, bu
günlərdə çxxacaq gürcü mətbuatx göstərər. Fəqət biz ümid ediyoruz
60
ki, gürcü vətəndaşlarımızın müfritləri dəxi bu məqul qərara tabe olub
dostluğa şayistə olmayan nəşriyyatlarmdan saxlamlsmlar.
Müsəlman məhfillərində isə bu qərardan naməmnun qalan və buna
tabe olmaq istoməyən bir fərd təsəvvür olunmaz. Çünki Qafqasi-
ya müsəlmanlarının bu məsələdə ifrata getmiş deyə təsəvvür olunan
cərəyamnın belə istədigi Tiflis komisyonunun istədigindən artıq de-
gil idi.
Ümidvarız ki, “gürcülərlə barışmaq üçün münasibati-beynəlmiləliy-
yədo islamiyyət camesindən əl götürməmizi” bilaşərt vo qeyd tələb
edon “Saxalxo”çular dəxi bu müştərək qorara tabe olub “çəkişdikdən
sonra bərkişmokdə olan” gürcü-müsəlman dostluğunun ahəngini poz-
mazlar.
Tiflis etilaf komisyonunun bu müvafiq və məqul qərarını səmi-
miyyətlo tobrik etdikdə bir cəhəti nəzər diqqət və etinadan uzaq tutma-
mayı dəxi tövsiyə etmək istiyoruz.
Gorək gürcülor, gərəksə türklər bilməlidirlər ki, iki dostanə bir
vəziyyətdə bulunan qomşu millət arasmda böylo asan bir surətdə həll
oluna bilocək bir məsələ ikən, “Acara məsoləsi” bu qədər “qilü-qalə”
səbəb oldusa, ancaq gürcülorlə müsəlmanların elani-məhəbbət edib də
sonra hər kəs öz yuvasma çəkilib görüşmədən, anlaşmadan, dərdləş-
mədən işləməlori ayrı-ayrı işləməlori sayəsində olmuşdur. Bir şey ol-
muş. Buna şübhəli gəlmiş, başqa bir hərəkot o biri tərofin sui-zənnini
cəlb elomiş; vəqtində bu şübhələri, bu zənləri görüşərək izah edib an-
laşmaq yolu ilə holl etməkdən isə, toplamış dəftəri-xatiratımıza qeyd
eləmiş, nohayət Qafqasiyaya məxsus bir hərarətlə partlamışxz. Fəqət
“xeyirsiz şər olmaz”. Bu dəfəki “şər”dən də bir “xcyir” hasil olmuşdur:
Tiflis komisyonunun qərari-məlumu.
Bu qərar hər iki torəfdən səmimiyyətlə tətbiq edilir və bu tətbiqatın
no yolda getdigi hoqqində ara-sıra dostanə bir surətdə mübadiləyi-
əfkar olunur və dostlar tez-tez görüşürlərso əminiz ki, bu hal hər iki
millət beynində paydar olması mətlub olan dostluğu könül istədigi kibi
təmin edər.
Dövlətin mühüm zamanlar keçirdigi və Dövlət Duması intixabla-
rının təcəddüdi-mülahizəsi ilə Qafqasiya üçün fövqəladə böyük işlər
görmək dəqiqələrinin gəldigi böylə mühüm bir zamanda Qafqasi-
61
ya millətlərinə öz aralarmda “çənələşib” durmaq və “cüzi məsələlər”
üstündə “didişməgə” dəgməz. Bu nöqteyi-nəzərdən dəxi iki dost mil-
lətin təcəddüdi-əhd və məvəddət etməsi şayani-əhəmiyyətdir.
M.Ə.Rəsulzadə_“Açıq_söz”,_1_fevral_1917,_JVs392'>M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 1 fevral 1917, JVs392
Müfrit - ifrat dərəcəsində olan
Şayistə - layiq
Məqul - ağlagələn, ağlm qəbul etdiyi
Məvəddət - sevmə, sevgi, məhəbbət
62
Bir etiraf münasibətilə
“Sofa” cəmiyyəti iclasi-ümumisində idarə məclisə qarşı söylədigi
məruzəsi ilə beş ildən bəri davam etdirdigi rus-müsəlman məktəbi
tipindəki “Səfa” məktəbinə sərf elədigi 30 min manatın “səmərəsiz” ol-
duğunu etirafla iclasdan xahiş ediyordu ki, bu məktəbi şəhər idarəsinə
təsliminə icazə versin və öz tərəfindən idarə heyətini milli bir məktəb
açmağa vadar eləsin.
Rus-müsəlman məktəbinə sərf olunan pul, əcəba, neçün “səmərəsiz”
sərf olunsun? - deyə əksər oxucularm zehninə bir sual gələ bilər və buna
görə də “Səfa” idarəsinin “səmərəsiz” işlədigi həqqindəki etirafi bəlkə
də anlaşılmaz. Böylə anlaşılmazlığa meydan qalmasın üçün məsələnin
nədən ibarət olduğunu bir az açarsaq, faidəsiz olmaz - zənnindəyiz.
Rus-müsəlman məktəbləri və bu tipdə olan hökumət şkolaları-
nm xəlqimizə faidəsi yoxdur - denilmiyor. Bunlann məlum bir ölçü
daxilində türkcə ilə ruscadan ibtidai məlumat verib, zəminində he-
sab ilə sair fünundan dəxi ibtidai dərəcədə biigi vermələri aşkardır.
Cəhalətin qalın pərdəsi ilə örtülmüş və məarifin hər növ ziyasmdan
daldalandırılmış xəlqimiz üçün bu qədərlik işıq dəxi qənimətdir. Fəqət
bununla bərabər bilməliyiz ki, bizi özünü birər bir millət halına qo-
yacaq və bütün mədəni və milli məziyyətlərini özünə qandıracaq bir
məktəb hər halda rus-müsəlman məktəbi olmayıb milli türk məktəbi
olacaqdır.
Böylə bir məktəb təsisinə müsaidə yox ikən imdiki halları ilə möv-
cud olan “ruski-tatarski”lər bir “qənimət” degil, bəlkə də bir “nemət”
hesab oluna bilərlərdi. Fəqət istədigimiz kibi milli məktəb açmaq im-
kanı var ikən, pulumuzu yenə sabiqki qərar üzrə başqa növ məktəblərə
sərf etmək əql və tədbir işi degildir.
Həyati-milliyyəyi təmin edən vasitələrdən bixəbər olan mühitimizdə
ehtimal ki, “əcəba, milli məktəblər açmağa müsaidə varmı?” - deyə
heyrətli suallar verənlər də tapılır. Necə ki, böylə suallar “Səfa” iclasi-
ümumisində dəxi eşidilirdi.
63
Bu xüsusda “Açıq söz”də dəfələrb yazılmış, bu dofo doxi tokrar
etmoyi faidoli buluruz ki: istədigimiz proqramda vo istədigimiz dildo
milli moktob açmağa müsaido vardır. 1914-cü ildə xüsusi məktobbr
həqqindo noşr olunan qanun mövcibinco ibtidaidon tutub aliyo, hotta da-
rülfünun açmağa qədər ixtiyarımız vardır. İmdi biliriz ki, öz dilimizdə,
öz ruhumuzda, öz idarəmizdo ibtidaibr do, cdadilər də, darülfünunlar
da, darülm üəlliminbr vo sair xüsusi ixtisas m əktəbbri də açaq. Bunu
yalnız cəmiyyətlər degil, xüsusi şoxslər do aça bilərlər.
Bu m əsəbnin bir cəhoti, digər cəhəti do o ki, təlimi-ümumi qanunu-
nun iqtizasına görə hanki bir məhəllə və ya kond ohli yığılıb ərizə versə
və özünə ibtidai məktəb istəsə, şəhər idarolərinin (şəhərdə), zemstvola-
rın (içəri Rusiya kəndlərində) direksiyalarm (Qafqasiya vilayətbrində)
borcudur ki, haman məhəllo və ya kondbrdə ibtidai moktəb açsın-
lar. Müsəlmanlar üçün açılan ibtidai şkolalar da biüəbii ruski-tatars-
ki biçimində olacaq.
Madam kı, bu əsaslar böybdır. Madam ki, cəmaət istorsə ruski-ta-
tarski məktəbini hər zaman ala bilor və bu xiisusda ümumi mənbeyi-
məarifdən sirab ola bilər. O halda cəmaotin pulunu yığıb da şəhər
idarələri və ya dövlət xəzinəsinə müavinət etməkdə heç bir məqsəd
yoxdur. Biləks, dövlət və şəhər xəzinəsindən müsəlmanların hissəsinə
düşən məbləğ tamamilə istifadə olunmayıb başqa yerlərə sərf olu-
nuyor. M əarif cəmiyyətləri bu xüsusda pul degil, bir az mürəkkəb
ilə kağıza, bir az da əmək sərf eləməli, mümkün ebdiklori yerlərdə
cəmaət ərzi-halları hazırlandırmah, direksiya və şəhər məktəb şöbə-
sinə verdirməlidirbr. Bu vasitə ilə onlar həm teatro qoymaq, ianə yığ-
maq və sair vasitələrlə topladıqları paraları sərflə imdi əldə elədikləri
məqsədlərinə çox asanhqla ermiş olur, həm də millətin kisəsindən çı-
xardıqları pulları daha faidəli və daha milli müossisələrə sərf etmək
üçün təsərrüf edərlər.
Bu qədər aydın bir mətləbi nədən isə bu vəqtədək bizim cəmiyyətlər
dərk edə bilməmişbrdir. “Səfa” cəmiyyəti beş illik əmək və 30 min ma-
nat para sərf etdikdən sonra təcrübə ilə bu fikrə gəlib “etirafi-qüsur”
ediyorsa da, “N əşri-m əarif ’ kibi bir cəmiyyətimiz hala o “siyasəti” da-
vam etdirib gediyor. Doğrudur, Nəşri-məarif cəmiyyəti büdcəsinin kül-
li məsrəfini direksiya vasitəsilə xəzinədən alıyor. Fəqət bunu almaqla
64
vəzarət proqrammı tətbiqə də məcbur olub milli məktəb idealmdan hər
halda uzaq qalıyor.
Arzu olunurdu ki, “Səfa” idarəsi kibi sair cəmiyyətlərimiz dəxi bu
xüsusda təfəkkür edərək məktəblər təsisində “milli məktəb siyasəti”nə
riayət edə idilər.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 7 fevral 1917, JVs397
65
Müsəlman idareyi-ruhaniyyələri
Rusiyada yaşayan müsəlmanlar: Volqa Boyundakı tatärlar, krımlı-
lar, qafqasiyalılarla türküstanhlar hamısı bir din ilə mütədəyyin olduq-
ları kibi bir böyük suyun ayrı-ayrı bulaqları, bir böyük kötügün dürlü
şaxələridir. Hənbəli, şafii, hənəfi, maliki, şiə kibi müxtəlif məzhəblər
haman bir dinin - fərə aid cüzi təfavütlərlə - şöbələri olduğu kibi tatar,
azərbaycanlı, özbək, qırğız və türküstanlılar da böyük türk ailəsinin
doğma uşaqlarıdır. Biz, Rusiyada yaşayan müsəlmanlar eyrti zaman-
da da türküz, biz, Rusiya türkləri eyni zamanda da müsəlmanız. Hər nə
qədər sayımızda 20 milyon ilə 30 milyon arasmda gəzən böyük bir ix-
tilaf varsa, hamımızın bir din və bir cinsə mənsub olduğumuzda əsla
şübhə yoxdur.
Böylə iki böyük mənəvi rabitə ilə bir-birinə bağlı olan Rusi-
ya müsəlmanları arasında az-çox bir təfavüt görünürsə, bu cinsiyyət
və ya din təsiri ilə degil, iqlim və şəraiti-siyasiyyədən iləri gəlmiş
xüsusiyyətlərdir ki, hər halda əsli degil, ərzidir. Bu ərzi (xaricdən
ariz olan) təsirlər sayəsində digər “bir kütlə” (kütleyi-vahid) olan
“cameə”lərdə görüldügü kibi türk-tatar “camcə”si də vəqtilə təəssürati-
fariqəyə tutularaq ayrılıb dağılmışdır.
Bütün bəşər “cameə”ləri idraklarınm tərəqqisi nisbətində ayrıl-
dıqdan sonra (buradan senzura bir neçə cümloni çıxarmış, yeri ağ-
dır. - Ş.H.) çalışıb çapalamaqdadır. Bu məqsədlo Rusiya müsəlmanları
mütəəddid ictimailərində, müxtəlif vəqtlərdə hökumətə verdikləri
ərizələrində hal-hazırda mövcud olub da Rusiya müsəlmanlarmm ru-
hani işlərini tənzim edən qərardadların dəgişməsini tələb eləmişlərdir.
Çünki bu qərardadlar nə ruhi-şəriətlə müvafiq olub, nə də millətin
mənəvi ehtiyacları ilə münasibdir. Qərardadların cüziyyatından bu
dəfəlik sərfı-nəzər eləsək belə, bir dəfə bir “kütleyi-vahidə” təşkil edən
müsəlmanların müxtəlif qərardadi-ruhaniyyələr vasitəsilə idarə olun-
maları üstündə dayanmaq məcburiyyətindəyiz.
Dinləri, cinsləri bir Rusiya müsəlmanlarmm üç növ idareyi-ruhaniy-
yələri vardır. Bu idarələr biri-birindən həm hüquq və səlahiyyət, həm də
66
təşkilatca fərqlidirlər. Müxtəlif zamanlarda müxtəlif siyasi amillər təsiri
altında yazılan qərardadlarla vücuda gətirilən idareyi-ruhaniyyələr ara-
smda ən geniş hüquq və səlahiyyətə malik olanı Zaqafqasiya müsəl-
man idareyi-ruhaniyyəsi olub, ən dar bir ramka və qısıq bir hüquq və
səlahiyyət içərisinə qoyulanı da “Orenburğ duxovnı sobraniyası”dır.
Krım idareyi-ruhaniyyəsi isə bunların ikisi arasmda bir növ bərzəx
təşkil etməkdədir.
Daxiliyyə vəziri Protopopovun müsəlman idareyi-ruhaniyyələrini
islah qəsdilə tərtib elədigi layihədə - qəzetələrdə oxundüğuna gö-
rə - bütün Rusiya müsəlmanları ümuri-ruhaniyyəsinin hər yanda bir
qaidəyə salınması dəxi varmış. Protopopov “qaideyi-külliyyə”sinin
nədən ibarət olduğunu bilməyincə bittəbii bu, zahirən müsəlmanlarm
istədiklərinə bənzəyən təşəbbüsün həqiqi qiymətini kəsdirmək müş-
küldür. Müsəlman idareyi-ruhaniyyələrini idarə və səlahiyyətcə han-
ki bir möqəvvəmi-müştərək (o6m.
3naM eH.)
dairəsinə gətirməyi yaxşı-
ca bilmək üçün hal-hazırda mövcud üç müxtəlif idarənin nə halda ol-
duqlarmı mütaliə etmək gərək.
Bu xüsusda yarın.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 13 fevral 1917, JV»402
Mütəəddid - müxtəlif, çoxlu
Bərzəx - rabitə, əlaqə vasitəsi
Möqəvvəm - qiymətləndirmə
67
İslam dini və ana dili
Keçəndə Petroqrad ali məktəblərində oxuyan şimallı türk tələbələri
tərəfindən “Şura” mühərriri-möhtərəmi Rzaələddin Fəxrəddin Əfəndi
həzrətlərinə dualarla namazların ana dilindo ifasına icazə olub-olma-
dığı həqqində bir sualnamə göndərdikləri xəbər verilmişdi. Son pos-
ta ilə alınan şimallı arkadaşlarımızm bu məktubunu eynilə Rzaələddin
Fəxrəddin Əfəndi həzrətlərinin bu məktubu həqqindəki mütaliələrini
nəşr eləmişlərdir. Milliyyət əsri və intibahi-milli dövrü keçirməkdə ol-
duğumuz böylə bir zamanda böylə əsaslı bir məsələnin mütaliəsindəki
əhəmiyyətə nəzərən məzkur məktub ilə Əfəndi mumi-ileyhin fikri-
məxsusilərini “Açıq söz”ə nəql ediyoruz. Petroqradda oxuyan tələbələrin
məktubu budur:
“Möhtərəm mühərrir Əfəndi! “Şura” səhifələrində aşağıdakı sualia-
rımıza yer vermənizi rica ediyoruz:
1) Quran ilə hədisə görə və islam alimlərinin nəzərincə ibadət na-
mazlar (gündəlik namazlar, bayram, cümə, təravih namazları və nafilə
namazları), müxtəlif dua və istiğfarlar, bayram və nikah xütbələri və
qeyriləri mütləq ərəb dilində oxunmaq müvafiqmi, aya şəriət bunlarm
başqa dillərdə icrasma qarşı gəlmiyormu, rüsxət vermiyormu? Xülasəsi
bu ki, islam rəsmi dil olaraq ərəbcənimi qobul ediyor, yainki, islam
nəzərində dillərin hamısı bir dərəcədəmidir?
2) İslam dinini qəbul edən millətlərdə bu vəqtə qədər din ibadət dili
olmaq üzrə ərəb dilindən başqa bir dilin qəbul edildigi varmı?
Bu məsələləri dini alimlərimizin müzakirələrinə ərz ediyor və
Rzaələddin həzrətin özünün də bu xüsusda fikirlərini bəyan etməsini
rica ediyoruz.
Bu məsələlərin açılmasım biz aşağıdakı nöqteyi-nəzərlərdən əhə-
miyyətli görüyoruz:
1)
Diləkləri öz dilincə diləmək; istədiklərini öz dilincə istəmək;
qulluq göstərildikdə öz dilincə danışıb nə söyləndiyini bilərək qulluq
göstərmək, ağzmdan çıxan sözlərin nə mənada sözlər olduğunun özü-
nü də bilmək bizcə daha məqul görünüyor.
68
2) Əgər də din olaraq milli dili qəbul olunsa Quran ilə əhadisin və
dürlü dualarm mənalarmı anlamaqla bərabər xəlqdə islamm ruhunu,
fikrini anlamaq daha da iİərilər və hər yerdə Quran bir Quran ibadətdə
oxunan surələr, bir surələr, dua və xütbələrin də bir dua və xütbə olma-
sı ilə bu gün islam aləmində olan zahiri birlik, o zaman ruhi və mənəvi
bir birliyə mübəddəl olar.
İmdiki halda bütün dünyada milliyyət və qövmiyyət fikri üstə çıx-
mışdır. Bu surətlə biz tatarlarda da milliyyət hissi, tatarlıq və yainki
türk-tatarlıq duyğusu oyamb, yol alıb geniş bir meydan tutaraq gediyor.
Bugünkü gündə bütün nəsli-cədid (cavanlarımız) bu fikirlə tərbiyələnib
gediyor.
3) Dilimizə, millətimizə ögey nəzər ilə baxmayıb tamam hü-
quq versə, o zaman islamı milli din - deyə qəbul edə biləriz. Yoxsa o
millətin ayrı fərdlərinin dini olur və milli məsələlərimizi biz islam ilə
bağlamamağa məcbur oluruz.
4) Məktəblərimizdə ana dili xaricə qovulub oxu oxutmaq üçün rus
dili təxsis olunmuş, sudlarda, məhəlli idarələrdə tatar dili tamam həqli
bir dil kibi qəbul olunmuyor, milli nöqteyi-nəzərdən baxanda bizim di-
limiz üçün az olsa da, Allah ilə olan münasibətimizi öz dilimizdə icra
etmək mümkün olmaz vo yainki tatar dili buna layiq degil, - deyilərsə
bu, dilimizlə millətimizə bir təhqiri-mütəzəmmin olur.
5) Din və ibadət dili olaraq milli dil qəbul olunsa ibtidai
məktəblərimizdə ərəb dili oxutmağa ehtiyac qalmaz idi. Bu onlar üçün
məlumdur ki, böyük bir yüngüllük təşkil edərdi və balaların maddi və
mənəvi gələcəkləri üçün daha əhəmiyyətli şeylər oxutmağa vəqt qalar
idi. (Məlum ki, bu sözlər ibtidai məktəblərimiz həqqindədir. Orta və
yuxarı dini mədrəsələrimizdə ərəb dili haman sabiqki qərar üzrə qal-
malıdır).
Bu nöqtələrdən baxüdıqda əgər islam bu məsələdə qəti bir mə-
maniətdə bulunmazsa, bu fikrin açıq surətdə meydana qoyulmasım
müvafiq görüyoruz.
Bu məsələni imdiki halda qaldırmamıza başqa səbəblər də var. Ha-
zırda yazıçılanmızm əksərində və cavanlarda ədəbi dilimizə rusca
sözlər girməsinə qarşı mübarizə ilə bərabər ərəb dilindən daxil olan
sözləri də çıxarmağa, onlarm yerinə öz sözlərimizi tapıb düzəltmək
Dostları ilə paylaş: |