Ġdeya və layihə müəllifi

Yenə də öz qılıncımıza doğrandıq. 
AfĢinin əli ilə Babəki məhv etdilər. 
Məzyərin Ģahidliyi ilə AfĢinin axırına çıxdılar. 
Babəkin həyatının son dövrü haqqında bilərəkdən ətraflı danıĢdıq. 
O  fikirlə  ki,  qoy  oxucularımız  Azərbaycan  tarixinin  qəhrəmanlıq  səhnəsini 
bir daha varaqlasınlar; həm yaddaĢ və qürur üçün, həm də görk üçün. 
O  fikirlə  ki,  qoy  oxucularımız  Babəkin  əqidə  və  azadlıq  mübarizəsində 
qədim  Azərbaycan  torpağı  Zəngəzurun  tarixi  və  əhəmiyyəti  haqqında  ətraflı 
bilgiyə malik olsunlar. 
O  fikirlə  ki,  qoy  dost  da,  düĢmən  də  bilsin  ki,  Babəkin  yurd  uğrunda 
bitməmiĢ mübarizəsi bu gün də davam edir və bu mübarizənin nəticəsində Babəkin 
azad  görmək  istədiyi  bütün  torpaqlar  kimi  Zəngəzur  da  öz  istiqlalını  əldə 
edəcəkdir. 
Yüz  illər  keçsə  də,  Zəngəzurdakı Babək qalaları  qəhrəmanlıq simvolu 
kimi qürurla ucalmaqdadır. 
Zəngəzur dağları öz vüqarını saxlamaqdadır. 
Zəngəzur  dağlarında  Babəkin  yaralı  ruhu  sərgərdan-sərgərdan 
dolaĢmaqdadır. 
Zəngəzurdakı  Babək  qalalarının  divarları  arxasından  Babəkin  ayaq 
səsləri eĢidilməkdədir. 
Əgər  o  kökdəniksə,  biz  Babəkin  yanında  olmalıyıq,  qalalarımıza 
qayıtmalı, Vətənin içində olmalıyıq! 
 
BABƏKDƏN SONRAKI ZƏNGƏZUR 
 
Tariximiz  zəngindir,  eyni  zamanda  əzab-əziyyətli  tarixdir.  Xalqımız  əsrlər 
boyu  böyük  sınaqlardan,  çətinliklərdən  keçmiş,  ancaq  öz  mənliyini,  milliliyini,  öz 
dilini itirməmişdir. 
Heydər ƏLĠYEV 
 
Babəkin  əqidə  və  azadlıq  uğrunda  qəhrəmanlıqla  dolu  mübarizəsi 
qəhrəmanın məğlubiyyəti və fiziki süqutu ilə nəticələnsə də, Babəkin adı, həyatı və 
mübarizəsi  uzun  illər  unudulmadı,  bir  çox  nəsillərə  örnək  oldu  və  bu  gün  də 
yaĢamaqdadır.  Xürrəmdinlərin  islam  dininə  və  ərəb  xilafətinə  qarĢı  mübarizəsi 
müxtəlif baxıĢ nöqtələrindən müxtəlif cür görünə və qiymətləndirilə bilər. Hətta bir 
müsəlman  ölkəsi  olduğundan  indiki  dövrdə  də,  ölkəmizdə  Babəki  dünyanın  ən 
mükəmməl  dini  olan  islama  qarĢı  mübarizəsinə  görə  təqsirləndirənlər  də  tapıla 
bilər.  Lakin  hər  bir  fəaliyyətə  həmin  dövrün  meyarlarından  çıxıĢ  edərək  qiymət 
vermək daha düzgündür. Bu baxımdan Babəkin mübarizəsi haqq iĢi idi; Babək heç 
kimin  ölkəsinə  hücum  etməmiĢdi  və  heç  kəsi  öz  əqidəsindən  döndərmək  üçün 

86 
 
qılıncdan keçirmirdi, əksinə, o öz əqidəsi və öz torpaqları, öz məmləkəti uğrunda 
mübarizə aparırdı. Babək öz xalqının ərəblərə qarĢı ümumi etirazının simvolu idi. 
Xürrəmdinlər  hərəkatının  fəal  iĢtirakçısı  olan  Zəngəzur  əhalisi  üçün 
Babəkin  süqutu  çox  acınacaqlı  oldu.  Məhz  Babəkin  süqutundan  sonra 
Zəngəzurun  (eləcə  də  bütünlükdə  Sünikin  və  Arsağın)  milli-etnik  tərkibi  və  dini 
zorla  dəyiĢdirilməyə  baĢladı.  Bu  proses  iki  istiqamətdə  aparılırdı.  Zəngəzurda  (və 
Arsaqda)  yaĢayan  aborigen  əhalinin  (prototürklərin)  hər  bir  hissəsinin  baĢqa 
yerlərə (xüsusilə, xilafətə daha da yaxın ərazilərə) köçürülməsi bununla da, inqilabi 
ruhlu  insanların  gələcək  üsyanlarının  qarĢısının  alınması  ərəblərin  Babəkdən 
sonrakı siyasətinin bir istiqaməti idisə, ikinci istiqamət oda və günəĢə sitayiĢ edən 
insanların, eləcə də onlara qoĢulmuĢ təkallahlılığı -xristianlığın diofizit məhzəbini 
(alban kilsəsi) qəbul edən din ayrı  qardaĢların köhnə  əlaqələrini qırmaq və  onları 
yadlaĢdırmaq siyasəti idi. 
Bu siyasətin həyata keçirilməsi üçün ərəblər xilafətə loyal, bəzi hallarda isə 
isti münasibət göstərən ermənilərdən və onların ibadət etdikləri qriqorian kilsəsinin 
xidmətlərindən  olduqca  səmərəli  istifadə  etdilər.  Minlərlə  erməni  ailəsi 
Ərməniyyədən  (indiki  ġərqi  Anadolu  və  Kilikiya  ərazilərindən)  Sünikə,  yəni 
Göyçə gölü ətrafına və Zəngəzura köçürüldü (143, 110). 
Bu proses Arsaqdan da yan keçmədi. Qədim alban kilsələrinin əksəriyyəti 
qriqorianlaĢdırıldı,  bununla  yanaĢı,  yeni  qriqorian  kilsələri  də  tikilməyə 
baĢladı.  Alban  yazısı  məhv  edildi  və  qadağan  olundu.  Kilsədə,  dövlət 
idarəçiliyində və məiĢətdə albanca danıĢanlar təqib edildi. 
Təkallahlılığı  qəbul  etməyənlər  qılıncdan  keçirildi.  Uzun  illər  ərəblərə  və 
islama  qarĢı  vuruĢmuĢ  minlərlə  xürrəmdin və  onların övladları düĢmənin dinini  - 
islamı  qəbul  etməkdənsə,  xristianlığı  qəbul  etməyə  üstünlük  verirdilər.  Çünki 
xristianlıq Zəngəzur albanları arasında IV əsrdən baĢlayaraq yayılmıĢdı və ərəblər 
"əhli  əl-kitab"  olanlara  toxunmurdular.  Zəngəzurun  qeyri-müsəlman  əhalisinin 
bir hissəsi isə ərəb zülmündən və getdikcə fəallaĢmaqda olan erməni qriqorian 
kilsələrinin  təqibindən  baĢ  götürərək  Bizansa  qaçdılar,  xristianlığı  qəbul 
edərək orada yaĢamağa baĢladılar. 
BoĢalan  münbit  torpaqlarda  və  yaĢayıĢ  üçün  əlveriĢli  ərazilərdə  isə 
ermənilərin  məskunlaĢdırılması  davam  edirdi.  MəskunlaĢmanın  təxmini 
mexanizmi belə idi: Alban kilsəsi yaxınlığında, ərəb xilafətinin razılığı və dəstəyi 
ilə  erməni  qriqorian  kilsəsi  tikilir,  bu  kilsəyə  çoxlu  imtiyazlar  və  üstünlüklər 
verilirdi (38, X fəsil). 
Ətrafdakı  kəndlər  qriqorian  kilsəsinə  bağıĢlanır,  onların  vergisi  azaldılır, 
yaxud bu kəndlər müəyyən müddətə vergidən tamamilə azad olunurdular. 
Bu üstünlüklər fonunda isə erməni din xadimləri kənd-kənd gəzərək xristian 
albanları  diofizit  məzhəbdən  imtina  edərək  qriqorianlığı  qəbul  etməyə  sövq 
edirdilər. 

87 
 
Kəndlərin  qriqorian  kilsəsinin  tabeçiliyinə  verilməsi  və  kəndlilərin  zorla 
qriqorianlaĢdırılması bir çox yerlərdə etirazlarla və üsyanlarla qarĢılaĢırdı. 
Əvvəl  alban  kilsəsi  kimi  nəzərdə  tutulan  və  bir  məbədi  də  bu  cür  tikilən 
Tatev  kilsəsi  909-cu  ildə  erməni-qriqorian  kilsəsinə  çevrildi.  Dvində  yerləĢən 
erməni-qriqorian  kilsəsinin  baĢ  məbədinin  güclü  ideoloji  və  maliyyə,  ərəb 
xilafətinin  isə  siyasi  dəstəyi  ilə  Tatev  kilsəsi  qısa  müddət  ərzində  bölgədə  böyük 
güc  və  nüfuz  mərkəzinə  çevrildi (143, 137). Yeri gəlmiĢkən,  "Tatev" sözü türk 
mənĢəli  sözdür.  Qədim  türklər  baĢqa  dinə  mənsub  olan  gəlmə  əhalini  "tat" 
adlandırırdılar  (Sonradan  bu  ifadə  müsəlman  gəlmələrə  də  aid  edilmiĢdir)  (107, 
21). Yeri gəlmiĢkən, qeyd edək ki, "monastr" sözü də qədim türklərdən gəlmədir: 
"Manas" və "tır" sözlərindən ibarət olub, "Manas" ibadət edən Ģəxs, "tır" isə cəm, 
toplum deməkdir. 
Xəlifənin xeyir-duası ilə Sünik knyazı Vasak ətrafdakı bütün kəndləri Tatev 
monastrına bağıĢladı. Erməni  mənbələrində (203, 539) belə kəndlərin sayı 1000-ə 
yaxın göstərilir, lakin bu rəqəm inandırıcı deyildir, çünki o dövrdə həmin bölgədə 
bu qədər kəndin olması mümkün deyildi. Çox güman ki, Tatev monastrına 1000-ə 
yaxın ev, mülk sahibliyi bağıĢlanıb. 
Tatev kilsəsi onun tabeliyinə verilən kəndlərin əhalisinin qriqorianlığı qəbul 
etməklə yanaĢı, kilsəyə müxtəlif adda vergilər verməsi tələbi ilə çıxıĢ edir. Kilsənin 
bu haqsız və ədalətsiz tələbi Sünikin yerli sakinlərinin güclü etirazına səbəb olur. 
Ġlk  öncə  Qalacıq  və  Qaladərəsi  (erməni  mənbələrində  Tsuraberd),  Taməlik, 
AveldaĢ  kəndləri  üsyan  etdilər.  Üsyançılar  qısa  müddət  ərzində  Tatev  kilsəsinin 
torpaqlarını  zəbt  edərək,  kilsəni  ələ  keçirdilər.  Az  sonra  Tatev  kilsəsinin 
yaxınlığındakı Qoroz qalasını (indiki Gorus) tutdular. Bir neçə il Tatevi və Qorozu 
öz  əllərində  saxlayan  üsyançı  türkləri  Sünik  hökmdarı  Vasak  böyük  çətinliklə 
məğlub edərək Qaladərəsi kəndini bünövrəsinə qədər dağıdır. 
Qaladərəlilərin  Tatev  kilsəsinə  qarĢı  mübarizəsi  əlli  ildən  artıq  davam 
etmiĢdir (143, 137). 
 
SƏLCUQDAN BAġLAYAN YOL 
 
Azərbaycan xalqı aciz deyil, onun qəhrəmanlıqla dolu keçmişi var. 
Heydər ƏLĠYEV 
 
XI  əsr  Azərbaycan  xalqının  tarixində  ən  mühüm  mərhələlərdən  biridir. 
Məhz XI-XII əsrlərdə Qafqaza Ģimaldan hun və qıpçaqların, cənubdan isə Səlcuq 
türklərinin  axını  baĢladı,  daha  sonra  isə  bu  türk  yürüĢü  Çingiz  xanın  və 
Teymurləngin basqıları ilə davam etdi. Bu dövr bəlkə də Qafqazın türklə nəfəs 
aldığı,  türk  hayqırtısı,  türk  qüdrəti,  türk  hökmranlığı  ilə  dolub-daĢdığı  bir 
dövr, Qafqazda nəinki bütün xalqların, eləcə də bütün canlı və cansız aləmin 
türk  ahənginə  kökləndiyi  bir  dövr  idi.  Bu  dövr  min  ildən  artıq  bir  zaman 

88 
 
kəsiyində Qafqazda yaĢayan prototürklərin böyük türk axını (səlcuqlar, qıpçaqlar, 
tatar-moğollar,  hunlar,  oğuzlar  və  s.)  ilə  qaynayıb  qarıĢaraq  müasir  Azərbaycan 
türkü  etnosunun  formalaĢıb  qurtardığı  tarixi  dövrdür.  Zəngəzur  əhalisi,  əski 
Zəngəzur  türkləri  də  bu  prosesdən  kənarda  qalmamıĢlar.  Səlcuq  imperiyasının 
böyük  hökmdarlarından  biri  Sultan  Alp-Arslan  1065-ci  ildə  Qapan  Ģəhərini 
tutaraq Süniki öz hökmranlığı altına aldı. Bu dövrdən sonra Zəngəzurda uzun illər 
davam edən türk hökmranlığı baĢladı (199, 33-36). 
Səlcuq  imperiyasının  banisi  Səlcuq  islamı  qəbul  etmiĢ  Orta  Asiya 
türklərindən  olmuĢdur.  O  yüz  ildən  artıq  ömür  sürmüĢ  və  islamın  qatı 
tərəfdarlarından, ardıcıl təbliğatçılarından biri  kimi tanınmıĢdır. Səlcuqların  gəliĢi 
ilə  Zəngəzurda  islam  dininin  və  adət-ənənələrinin  inkiĢafı  yeni  bir  mərhələyə 
qədəm qoydu, məscidlər tikilməyə, islamın dini ayinlərinə və qayda-qanuna ardıcıl 
və ciddi əməl edilməyə baĢlandı. 
Səlcuqlar  Zəngəzurda  təxminən  150  il  hökmranlıq  etdilər.  Zəngəzurda 
yaĢayan  xristian  dinli  məliklərin  (albanlar)  bir  hissəsi  öz  hakim  mövqelərini 
saxlamaq  naminə  islamı  qəbul  etdilər.  Bu  faktın  baĢ  verməsi  həm  də  onunla 
əlaqədar idi ki, həmin dövrdə Zəngəzurda alban kilsələri ermənilər tərəfindən artıq 
qapadılmıĢdı, qriqorian kilsələri isə o qədər nüfuz qazanmamıĢdı. 
1200-ci ilin əvvəllərində iqtisadi və hərbi qüdrəti ilə Qafqazda yeni bir güc 
mərkəzi  kimi  özünü  göstərməyə  baĢlayan  Gürcü  çarlığı  qonĢu  Azərbaycan 
torpaqları hesabına öz sərhədlərini geniĢləndirməyə çalıĢırdı. 
Gürcü çarı Tamaranın hakimiyyəti illəri (1184-1213) Gürcüstanın ən iĢıqlı 
dövrlərindən biridir. Bu zaman gürcü qoĢunlarının böyük bir hissəsinə əslən yezidi 
kürdü olan iki qardaĢ Zaxare və Ġvane sərkərdəlik edirdilər. 
1203-cü  ildə  bu  qardaĢların  baĢçılıq  etdiyi  gürcü  ordusu  Ərməniyyənin  və 
Azərbaycanın bir çox torpaqlarını, o cümlədən Dərələyəzi, Zəngəzuru və Qarabağı 
ələ  keçirdilər.  Qelakuni,  Bjni,  Ġrəvan,  Göyçə,  Dərələyəz,  Zəngəzur  və 
Qarabağın dağlıq hissəsi (Arsaq) Ġvane Zəkəriyyənin tabeçiliyinə keçdi. Gürcü 
mənĢəli  bir  çox  knyaz  ailələri  (Donianilər,  ProĢianilər,  Orbelianilər  və  s.)  gürcü 
çarının iradəsini yerlərdə ifadə etmək üçün bu vilayətlərə köçürüldülər (143, 142-
143).  Zəngəzurda  adlı-sanlı  knyaz  sülaləsi  kimi  tanınan  və  bu  diyarın  tarixində 
əhəmiyyətli  rolu  olan  Orbeliani  (erməni  qaynaqlarında  Orbeliyan)  nəsli  də  bu 
dövrdə  Gürcüstandan  köçürülənlərdən  idilər.  Əslində  araĢdırmalar  sübut  edir  ki, 
Orbelianilər  türk  mənĢəlidirlər.  Türk  tədqiqatçı  alimi  Fəxrəddin  Kırızoğlu 
"Dədə-Qorqud  oğuznamələri"  kitabında  orbelyanların  parfiyalıların  arĢagünik 
sülaləsindən - Ģamsuldin (3 oxlu mənasındadır) xanədanından olduğunu və eradan 
öncə Türküstandan Qafqaza gələn Ġç Oğuz elbəyilərindən törəndiklərini qeyd edir 
(74,  5).  XIII  əsr  Sünik  salnaməçisi  Stepanos  Orbelian  "Sisakan  ölkəsinin  tarixi" 
əsərində  öz  sülaləsi  haqqında  belə  yazmıĢdır:  "Toqqormanın  ikinci  oğlu  Kartlos 
(türk  sözüdür,  "qartal"  anlamındadır  -  M.U)  Orta  Kür  boyunda  yerləĢib,  bir  qala 

89 
 
qurdu və qalaya Orpet - qartal yurdu adı verdi. Gürcülərin milli adları da - Kartvel 
- qartal sözündən götürülmədir" (74, 27). 
S.Orbelianın  Ģəhadətinə  görə  e.ə.  IV  əsrdə  ġərqi  Türkmənistandan  və  Çin 
ətrafında  gedən  hakimiyyət  uğrunda  mübarizədə  məğlub  olmuĢ  bir  türk  soyu 
Dəryal  (türk  sözüdür  -  Daryal,  dar  boğaz  mənasındadır  -  M.U)  keçidini  aĢıb, 
Qafqaza  -  Kür  çayı  sahillərinə  gələrək  burada  məskunlaĢdı.  Təbiətcə  döyüĢkən 
olan  bu  tayfa  yerli  gürcü  knyazları  ilə  ittifaqa  girərək  onları  Ġran  tərəfindən  olan 
quldur  basqınlarından  qorumağı  öhdəsinə  götürdü.  Əvəzində  isə  gürcülər  Orbet 
qalasını  və  onun  ətrafındakı  əraziləri  Çinistandan  gəlmiĢ  türklərə  bağıĢladılar. 
Orbet  qalasında  məskunlaĢan  bu  tayfanı  orbetlilər  -  orb  ellilər  adlandırmağa 
baĢladılar.  Orbetlilər  gürcü  deyiliĢində  "orbelianilər",  ermənicə  isə  "orbelyanlar" 
adlanmağa baĢladı (74, 217). 
Orbelyanlar  on  altı  əsr  ərzində  Gürcüstanda  hakim  sülalə  olmuĢlar. 
Xristianlığın  Pravoslav  məzhəbini  qəbul  etmiĢlər.  1177-ci  ildə  isə  Gürcü  çarı  III 
Georgi  Baqrationiyə  qarĢı  çıxaraq  onu  devirməyə  cəhd  göstərmiĢlər.  Lakin 
qıpçaqlarla birləĢən III Georgi orbelianları məğlub edərək demək olar ki, bu böyük 
sülalənin  axırına  çıxmıĢdır.  Böyük  qardaĢ  Ġvane  Orbelianinin  gözləri  çıxarılmıĢ, 
orbelianların  bir  hissəsi  qılıncdan  keçirilmiĢ,  bir  hissəsi  Lori  qalasında  dustaq 
edilmiĢ,  bir  hissəsi  isə  Gürcüstandan  qaçaraq,  ġəmsəddin  Eldəgizin  himayəsinə 
sığınaraq  Gəncə  və  Qarabağ  torpaqlarına  -  indiki  Qafan  və  Sisyan  rayonlarının 
ərazisinə pənah gətirmiĢlər. 
1236-cı  ildə  Zəngəzurda  gürcülərin  cəmi  33  il  davam  edən  hakimiyyətinə 
son qoyuldu. Qədim Altaydan və cənubi Sibir çöllərindən qopan bir qasırğa kimi 
üzü qərbə bütün torpaqları atlarının dırnaqları altında yoğurub yeni nəhəng bir türk 
imperiyası yapan Çingiz xanın süvariləri Zəngəzura daxil oldu. Gürcü qoĢunları 
dəli küləyin ağzında yelqovan kolu kimi yoxa çıxdı, moğol-tatarların Zəngəzurda 
düz yüz il davam edən hakimiyyəti baĢladı. 
Burada  Çingiz  xanın  və  ümumiyyətlə,  moğolların  mənĢəyi  barədə  izahat 
vermək yerinə düĢərdi. 
Moğollar  bütün  əski  türklər  kimi  Altay  və  Tibet  dağlarının  ətəklərində 
ġərqi  Sibir  düzlərində  məskunlaĢmıĢ  qədim  türk  tayfalarından  biridir. 
Onların  rus  (və  oradan  da  Qərb)  ədəbiyyatında  monqol  adlandırılması  və  indiki 
Monqolustan ərazisində yaĢayan xalqla eyniləĢdirilməsi tamamilə səhvdir. 
Çingiz  xanın  soy-kökü  etibarilə  tanrıçı  -  türk  olduğu  onun  bir  nitqində 
bəyan edilir, 1196-cı ildə Çingiz xan Tibeti və Qara-Tibetin üç əyalətini özünə tabe 
etdirdikdən  sonra  böyük  şənlik  törəni  düzəltmiş,  döyüşdə  şücaət  göstərən 
sərkərdələrinə  mükafatlar  vermiş,  xalqa  xəzinədən  bəxşişlər  paylamışdır.  Çingiz 
xanın  salnaməçisi  Sanan-Seçenin  şəhadətinə  görə  həmin  törəndə  xalq  qarşısında 
çıxış edən Çingiz xan demişdir: 
- Ən böyük yaradanın - Tenqri Hörmüzdün - mənim atamın buyruğu ilə, yer 
üzərində  12  ölkəni  özümə  tabe  etdirdim,  kiçik  hakimlərin  özbaşınalığına  son 

90 
 
qoydum,  ehtiyac  və  zülm  içərisində  çabalayan  xalqları  birləşdirdim,  etməli 
olduğum  işlərin  böyük  bir  hissəsini  yerinə  yetirdim.  İndi  isə  mən  cismimə  və 
ruhuma dinclik vermək istəyirəm". ("Ümumdünya Tarixi".) 
MəĢhur  orta  əsr  salnaməçisi  RəĢid-əd-Din  tatarları  və  moğolları  qohum 
tayfalar adlandırır və onları köçəri türk xalqlarının sırasına aid edir. RəĢid-əd-Dinə 
görə  oğuz  türklərinin  əcdadı  Oğuzun  atası  Qara  xan  Nuh  peyğəmbərin  bir  oğlu, 
tatar və moğolların babası Dib-Yakuy (Bakuy) isə digər oğludur (27, 76). 
XVII  əsrdə  yaĢamıĢ  görkəmli  özbək-türkmən  salnaməçisi  Əbdülqazi 
Bahadır xanın "ġəcəreyi  -  Tərakimə"  -  "Türkmənlərin  soy kitabı"  adlı o dövrə 
qədərki  tarixi  qaynaqlara  və  Ģifahi  söyləmələrə  əsaslanaraq,  yazdığı  kitab  türk 
xalqlarının soy-kökünün öyrənilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Əbdülqaziyə 
görə  Nuh  peyğəmbərin  üç  oğlundan  biri  Yafəsin  törəmələri  məhz  türkdilli 
xalqlardır. Yafəsin Ģəcərəsi isə belədir. 
Yafəs - Türk - Tütək - Amulca xan - Dib Bakuy - Gök xan - Alınca xan. 
Alınca xanın iki oğlu olmuĢdur: 
Tatar və Moğol. Ġndiki oğuzlar məhz Moğol xanın törəmələridirlər (54, 50-
51). 
Uzun  illər  moğolları  monqollar  kimi  təqdim  edən  Sovet  tarixĢünaslığı  isə 
bunu  bilərəkdən  qədim  türkün  qüdrətini  sarsıtmaq  məqsədilə  etmiĢdir.  Moğollar 
Qafqaza  gələn  zaman  bütpərəstliyə  sitayiĢ  edirdilər  və  öz  hakimiyyətlərinin 
təxminən  30-40  ili  ərzində  onlar  tutduqları  ərazilərdə  bütpərəstliyi  yaymağa 
çalıĢdılar. Bu məqsədlə birinci növbədə, hakim din olan islam dinini sıxıĢdırmağa 
baĢladılar.  Bizans,  gürcü  və  xüsusilə  erməni  kilsəsi  islama  qarĢı  təbliğatda  moğol 
hakimlərinin  fəal  məsləhətçilərinə  və  köməkçilərinə  çevrildilər.  Bu  proses 
Zəngəzur  türklərinin  taleyindən  də  yan  keçmədi.  Ġslamın  sıxıĢdırılmasından 
istifadə edən ermənilər Tatev kilsəsinin fəaliyyətini gücləndirməyə baĢladılar. 
Elxanilərin  dini  siyasəti  yerli  əhali  ilə  gəlmələrin  arasında  ziddiyyətin 
artmasına, son nəticədə, baĢqa amillərlə yanaĢı, ölkənin daxili və xarici siyasətinin  
gərginləĢməsinə  gətirib  çıxarırdı.  Moğol  Ģahzadələri  taxt-tac  uğrunda  apardıqları 
mübarizələrində  bu  və  ya  digər  dindən  istifadə  edir  və  bu  vasitə  ilə  öz 
məqsədlərinə nail olmağa çalıĢırdılar.  Məhz bu baxımdan, ciddi addım atan Qazan 
xan  (1295-1304)  hakimiyyətə  yiyələnmək  naminə,  uĢaqlıqdan  itaət  etdiyi 
bütpərəstlikdən üz döndərib islamı qəbul etdi və onu yenidən dövlət dini elan etdi 
(42, 339). 
Bu  islahat  moğol-erməni  münasibətlərinə  ciddi  zərbə  vurdu.  Ġslam  dini 
böyük  türk  ailəsini  –  moğol-tatar  türklərini  oğuz  türkləri  ilə  bir  daha  birləĢdirdi, 
yerli  türklərlə  gəlmə  türklər  qaynayıb  qovuĢaraq,  yenidən  Qara  dənizlə  Xəzər 
dənizi  arasındakı  ərazilərin  tam  səlahiyyətli  hökmranlarına  çevrildilər. 
Ġslamın  yüksəliĢi  ilə  30  ilə  qədər  bir  müddətdə  yarım  müstəqil  knyazlıq  kimi 
mövcud olan Kilikiya erməni çarlığı da süqut etdi (116, 49). Bu knyazlıq tarixdə 

91 
 
sonuncu  erməni  dövləti  olmuĢdur  (təbii  ki,  1991-ci  ildə  yaranmıĢ  Ermənistan 
Respublikası istisna olmaqla). 
Sonra Qafqaza Əmir  Teymur gəldi. Bu böyük türk sərkərdəsi 1395-ci 
ildə Süniki tutdu və burada yeni islam türk dövləti yarandı (202, 473). 
Öz  müstəqilliyini  və  azadlığını  həmiĢə  qoruyub  saxlamaq  əzmi  ilə  seçilən 
Sünik və Albaniya xalqları Əmir Teymur kimi qüdrətli bir cahangirə də müqavimət 
göstərməyə,  vaxtaĢırı  üsyan  qaldırmağa  baĢladılar.  Əmir  Teymurun  göstəriĢi  ilə 
Sünikdən  və  Qarabağdan  xeyli  insan  indiki  Əfqanıstan  ərazisinə  köçürüldü. 
"Əfqan tarixi" əsərində  deyilir ki,  Əğfan tayfası  Xəzər dənizi sahilində,  Dağıstan 
yaxınlığındakı ġirvan ölkəsində, yaxud qərbi Babül-Ərbabın (Dərbənd) kənarında 
yaĢayan xəzər  və  ya  alanlardan ibarət  bir tayfadır. Əfqan  (puĢtu) tayfasının adını 
albanlar (ağvanlar) ilə əlaqələndirən digər mənbələr də vardır (95, 23). 
Albanların Əmir Teymur tərəfindən indiki Əfqanıstan ərazisinə köçürülməsi 
faktı  Yesai  Həsən  Cəlalın  "Alban  ölkəsinin  qısa  tarixi"  əsərində  də  qeyd  olunur. 
Müəllif  Xorasan  və  Qəndaharda  əfqan  tayfalarının  yaĢadığını  və  onların  xristian 
albanları  olduqlarını,  Albaniyadan  Əmir  Teymur  tərəfindən  bu  ərazilərə 
köçürüldüklərini vurğulayır (104, 21-22). 
Zəngəzurun  orta  əsrlərdə  sonrakı  taleyi  də  türklərlə  bağlı  olmuĢdur.  Bu 
qədim  diyar  1410-1468-ci  illərdə  Qaraqoyunluların,  1468-1502-ci  illərdə 
Ağqoyunluların  hakimiyyəti  altında  olmuĢdur.  Bu  dövrün  yadigarları  kimi, 
Zəngəzurda  onlarla  qəbiristanlıqlar  son  dövrlərə  qədər  qalmaqda  idi.  Məhz  qoç 
heykəli abidələri, öz bayraqlarında qara (Qaraqoyunlu) və ağ (Ağqoyunlu) qoçları 
simvol  kimi  qəbul  edən  bu  türk  dövlətlərinin  sitayiĢ  və  inam  simvolu  idi. 
Zəngəzurda üstü ərəb əlifbası ilə türk dilində yazılmıĢ yüzlərlə qoç heykəlli qəbir 
daĢları ulu babalarımızdan bizə qalan çox qiymətli  yadigarlar idi,  lakin təəssüflər 
olsun ki, bu abidələri qoruyub saxlaya bilmədik. 
Heyif! Min heyif! 
... Tarixçilərin şəhadətinə görə Əmir Teymur 1396-cı ilin yazında Dərbəndə 
qayıtdı, Kürün sahili boyunca qərbə doğru irəliləməyə başladı. 
Ağdama gələrək o, Qarabağda Dərbənddən Bağdada və Həmədandan orta 
Asiyaya qədər ərazilərdəki hakimiyyətinin idarə olunmasını oğlu Miranşaha həvalə 
etdi.  Özü  isə  Sultaniyyədən  keçərək  Səmərqəndə  qayıtdı...  (A.  Bakıxanov, 
"Gülüstani-Ġrəm"). 
1502-ci ildə ġah  Ġsmayıl  Xətai öz qızılbaĢ  qoĢunları ilə  Zəngəzuru fəth 
etdi,  Zəngəzurun  iri  Ģəhər  və  qalalarında  Səfəvi  Azərbaycan  dövlətinin  yerli 
nümayəndəlikləri təsis edildi. 
1512-ci  ildə  isə  Osmanlı  Türkiyəsi  ilə  Səfəvi  xanədanı  arasında  uzun 
sürən qanlı müharibə baĢlandı. Ġki qardaĢ xalq, iki din bir, dil bir, soy-kökü bir olan 
millət  biri-birinə  düĢmən  kəsildi.  Vətən  torpağı  dəfələrlə  əldən-ələ  keçdi.  Gah 
Osmanlı türkü, əcəmi türkünü, gah da əcəmi türkü osmanlı türkünü məğlubiyyətə 
uğratdı.  Bu  barədə  çox  kiçicik,  lakin  ibrətamiz  bir  sənədin  surətini  -  Urud  qalası 

92 
 
haqqında Sultan fərmanından çıxarıĢı hörmətli oxucularımızın diqqətinə çatdırmağı 
gərəkli hesab edirik: 
"Bitlis  hakimi  ġərəf  xan  ilə  Maku  sancaqbəyisi  Əvəz  bəy  Sultana  məktub 
göndərib,  bildirdilər  ki,  Naxçıvan  əyanından  Əmir  Ziyaülmülkün  övladlarından 
olan  mövlana  Məhəmməd  bəd  əməlli  qızılbaĢlardan  üz  döndərib,  öz  adamları  ilə 
gəlib  Urud  qalasına  yerləĢmiĢdir.  Urud  qalasında  olduğu  müddət  ərzində 
qızılbaĢlarla  dəfələrlə  vuruĢmuĢ  və  onları  məhv  etmiĢdir.  Qalanın  hakimi  Urud  
qalasını zəbt etmək məqsədilə üzərinə hücum etmiĢdirsə də, döyüĢləri uduzub geri 
çəkilmiĢdir.  Urud  qalasını  lazımınca  müdafiə  etmiĢ  mövlana  Məhəmməd  sultan 
üçün  də  böyük  xidmətlər  göstərmiĢdir.  Deyilənləri  nəzərə  alaraq,    mövlana 
Məhəmmədə  məxsus  və  Naxçıvanın  Cəhrik,  Qıvraq  adlı  kəndlərindən  və  Türküt 
adlı  məzrədən  ibarət  övlad  vəqfinin  yenə  də  onun  istifadəsində  qalması  üçün 
Sultandan xahiĢ olunmuĢ, Sultanın cümadüləvvəl ayı 995-ci il tarixində bu barədə 
fərmanı (əmri-Ģərif) verilmiĢdir (89, 51-52). 
Nəhayət,    Osmanlı    Türkiyəsi    ilə    Ġran    arasında  1639-cu  ildə  sülh  saziĢi 
imzalandı  və  bu  sülh  müqaviləsinə  görə  bir  çox  Azərbaycan  torpaqları  kimi, 
Zəngəzur da Ġranın hakimiyyəti altına keçdi. 
Burada  ermənilərin  böyük  hay-küylə  təbliğ  etdikləri  və  milli-azadlıq 
hərəkatı adlandırdıqları bir üsyan haqqında - 1722-1728-ci illərdə Zəngəzurda baĢ 
verən üsyan haqqında danıĢmaq yerinə düĢərdi. 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  Qafqazı  öz  nüfuz  dairəsində  saxlamaq  uğrunda 
Osmanlı və Ġran dövlətləri arasında uzun illər mübarizə getmiĢdir. Bu mübarizədə 
gah bir tərəf, gah da digər tərəf üstünlük qazanmıĢdır. 
1720-ci  ilin  əvvəllərində  I  Təhmasibin  Ģahlığı  dövründə  Ġran  dövləti 
tənəzzül keçirirdi. Böyük dövlətin zəifliyini görən ermənilər həmiĢə olduğu kimi, 
yenə  də  baĢ  qaldırmıĢdılar.  Tiflis  ermənisi  David  bəy  (erməni  mənbələrində 
Davidbek)  1722-ci  ildə  Kapana  gələrək  orada  hərbiləĢdirilmiĢ  dəstə  yaratdı.  Ġran 
xanədanının  yerli caniĢinlərini qovan ermənilər 1723-cü ildə  Kapanda  "müstəqil" 
erməni knyazlığının yarandığını elan etdilər. David bəy Kapandakı Babək qalasını 
istehkama çevirərək orada möhkəmləndi (143, 167). 
1723-25-ci  illərdə  Ġran  tərəfindən  müqavimət  görməyən  Davidbek  yerli 
hakimləri  özünə  tabe  etdirərək,  Zəngəzurun  bir  çox  məntəqələrini,  o  cümlədən 
Urud qalasını ələ keçirir (200, 650-651). 
Ġran ordusunu Cənubi Qafqazdan sıxıĢdırıb çıxaran Türk qoĢunları 1725-ci 
ildə Zəngəzura daxil olaraq David bəyi Urud qalasından vurub çıxarırlar. 1726-cı 
ildə isə David bəy Qafandakı iqamətgahından qovularaq Meğri rayonu ərazisindəki 
Əlidərə qalasına sığınır (143, 168). 
Türk  ordusunun  qarĢısında  davam  gətirə  bilməyən  David  bəy  yenidən  Ģah 
Təhmasibə  üz  tutaraq  onun  hakimiyyətini  qəbul  etdiyini  bildirir  və  müttəfiqlik 
təklif  edir.  Lakin  bu  müttəfiqlik  bir  nəticə  vermir  və  David  bəy  1728-ci  ildə 
xəstəlikdən ölür. Onun baĢladığı hərəkatı davam etdirən ermənilərin daha bir "milli 

93 
 
qəhrəmanı"  Mxitar  Sparapet  isə  daha  iki  il  türk  qoĢunlarına  qarĢı  partizan 
müharibəsi aparır və 1730-cu ildə öz silahdaĢlarının biri tərəfindən öldürülür. 
Bu da ermənilərin Zəngəzurda apardıqları "milli-azadlıq hərəkatı"nın tarixi. 
Gürcüstandan gəlmiĢ David bek adlı bir erməninin rəhbərliyi ilə kiçik bir ərazidə 
cəmi  8  il  davam  edən  balaca  bir  üsyanı  ermənilər  az  qala  bütün  dünyaya  milli-
azadlıq  hərəkatının  simvolu  kimi  qələmə  verirlər:  David  bek  haqqında  onlarla 
əsərlər yazırlar, filmlər çəkirlər, yalançı tarixlər uydururlar. 
Ancaq  bir  tərəfdən  də  bu  erməniləri  də  qınamalı  deyil.  Yazıqların  baĢqa 
sərkərdələri yoxdur, axı! Ayrı azadlıq hərəkatları olmayıb, axı! 
Əgər  ermənilərin  də  22  il  böyük  bir  xilafətə  qarĢı  mərdliklə  mübarizə 
aparan Babəkləri olsa idi, Koroğlu, Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm kimi qəhrəmanları 
olsa  idi,  onlar  da  yəqin  ki,  Tiflisli  David  bekin  6  illik  mübarizəsinə  o  qədər  də 
önəm verməzdilər. 
Sonrakı  yüz  ilə  yaxın  bir  müddətdə  Zəngəzur  ərazisi  Naxçıvan