1. Metrik rezbalar.
1.1. Silindrik metrik rezba (GOST 8724-81 va GOST 9150-81) rezba
o'zining burchak profili a —60° (profil teng tomonli uchburchak) bilan
xarakterlanadi. Profilning nazariy balandligi H=0,86602 P, ish balandligi
/7=0,54126 P ga teng. Amaliyotda ko‘proq diametri 1 mm dan 600 mm
gacha boigan silindrik metrik rezbalar tatbiq etiladi.
Metrik rezbalami shartli belgilashda M harfi, nominal diametri d,
mayda yoki yirik qadamliligi, chap yo‘lli rezbalar uchun LH qatnashadi.
Masalan, nominal diametri 24 mm, yirik qadamli metrik rezba - M24
deb belgilanadi. Xuddi shu o‘lchamdagi mayda qadamli (P = l,5) rezba -
M24 x1,5, agar shu o'lchamdagi rezba chap yo‘lli yirik qadamli bo‘lsa - M
241.И, mayda qadamli bo‘lsa - M24 y l,5LH ko‘rinishida belgilanadi.
2.3. Rezbalarning chizmada tasvirlanishi va belgilanishi.
GOST 2.311-68 (ST SEV 284-76)ga muvofiq barcha rezba turlarini
shartli tasvirlash qabul qilingan. Unga ko‘ra sterjendagi rezbaning
tashqi diametri asosiy yo‘g‘on tutash chiziqda, ichki diametri esa
ingichka tutash chiziqda tasvirlanadi. Sterjen o‘qiga parallel bo‘lgan
proyeksiya Ickisligidagi ko'rinishi rezbaning ichki diametrini
ifodalovchi ingichka tutash chiziq butun rezba uzunligi bo‘yicha
chiziladi. Sterjen o‘qiga perpendikular tekislikdagi ko‘rinishida esa
rezbaning ichki diametri aylananing taxminan % qismiga teng
bo'lgan va istalgan yerida uziladigan yoy bilan chiziladi. Rezbaning
chegarasini belgilovchi chiziq to‘liq profilli qismi tugagan joydan
(rezba sbegi boshlanguncha bo‘lgan joygacha) asosiy
yo‘g ‘on tutash chiziqda rezba tashqi diametrigacha chiziladi
(4.1-rasm, a).
Agar rezba chegarasi ko‘rinmaydigan bo‘lsa, u shtrix chiziqda rezba
tashqi diametrigacha chiziladi.
Rezbali teshikning ichki diametri asosiy tutash chiziq bilan va tashqi
diametri ingichka tutash chiziq bilan tasvirlanadi. Ingichka tutash
chiziqlarni teshik o‘qiga parallel bo‘lgan qirqimlarida, rezba tashqi
diametrining butun uzunligi bo‘yicha o‘tkaziladi. Ingichka tutash chiziq
asosiy chiziqdan kamida 0 , 8 mm va ko‘pi bilan rezba qadamiga (7?)
teng masofada o'tkaziladi. Teshik o‘qiga perpendikulyar tekislikdagi
tasvirida esa rezbaning tashqi diametri aylananing taxminan % qismiga
teng bo‘lgan va ixtiyoriy joyda uziladigan yoy bilan o‘tkaziladi
(4.2-rasm, a). Qirqim va kesimlarda shtrixovkalash chiziqlari
sterjenlarda rezbaning tashqi diametriga yetkazib chiziladi. Teshiklarda
esa shtrixovkalash chiziqlari rezbaning ichki diametriga yetkazib
chiziladi. Agar rezbali teshiklar ko‘rinmas qilib tasvirlansa, undagi
rezbaning ichki va tashqi diam etrlari bir xil yo‘g‘onlikda shtrix chiziqda
chiziladi. Rezbalardagi maxsus konstruktiv ahamiyatga ega bo‘lmagan
faskalar sterjen va teshik o ‘qiga perpendikulyar tekislikda
tasvirlanmasligi mumkin. Sterjendagi rezbani tasvirlovchi ingichka
tutash chizig‘i sterjen o‘qiga parallel yo‘nalib, faskaning chegara
chizig‘ini kesib o‘tishi shart.
Rezbali berk teshik (uyacha)larning tubi konus shaklida bo‘lib,
uchidagi burchagi 120° bo‘ladi. Bu burchak uchi konus shaklida
charxlangan parmadan hosil bo‘ladi. Chizmasiga qarab, teshik chuqurligi
bilan rezba uzunligi o‘zaro farqlanganida ham 4.4-rasm, a va b
lardagidek tasvirlanishi mumkin.
Qirqimda rezbali birikmalarni uning o‘qiga parallel tekislikdagi tasvirida
teshik rezbasining faqat sterjen to‘sib (yopib) qolmagan qismigina tasvirlanadi.
Qirqimda rezbali birikmalarni uning o‘qiga parallel tekislikdagi tasvirida teshik
rezbasining faqat sterjen to‘sib (yopib) qolmagan qismigina tusvirlanadi.
Profili standartlashtirilmagan rezbalar chizmada 4.6-rasmdagidek
tasvirlanadi. Unda rezbaning barcha o‘lchamlari (chizmada o‘lchamlar hurllar
orqali qo‘yilgan) va «Rezba» so‘zi bilan qo‘shimcha ma’lumotlari hum (rezbaning
chapaqayligi, kirimlar soni va hokazolar) ko'rsatiladi.
Rezba sbegi, protochkasi va
rezbali buyumlarning faskasi.Rezbalaming konstruktiv va texnologik elementlari
(faska, rezba sbegi, oxirigacha qirqilmagan qism, protochkalar) uchun o‘lcham va
shakllar aniq o'rnatilgan. GOST 10549-80 (ST SEV 214-75)ga muvofiq standart
rezbalar uchun bu o‘rnatm alar rezbaning qadamiga bog‘liq. Rezba keskichining
uchi detaining butun uzunligi bo‘yicha kesib boradi, natijada rezba profilining
oxirgi qismi kichrayib yo‘q bo‘lib ketadi va shu joydan keskich chiqib ketadi. Ana
shu rezba profilining kichrayib, yo‘q bo‘lib ketgan qismi rezbaning sbegi deyiladi
va u chizmada «X» bilan belgilanadi. Ko‘pincha rezba uzunligiga buning «X»
qismi qo‘shib ko‘rsatiladi. Agar chizmada rezba sbegini ko'rsutish lozim bo‘lsa, u
rezbaning o‘qiga nisbatan 45° burchak ostida ingichka tutash chiziq bilan
ko‘rsatiladi. Bundan tashqari rezba sbegidan boshlab detaining tayanch
yuzasigacha boTgan «а» masofa rezbaning oxirigacha qirqilmagan qismi deyiladi.
Detallarda to‘la profilli rezba hosil qilish uchun uni o‘yishda sbeg qismi o‘m
ida protochka (ariqcha) o‘yiladi. Natijada rezba qirqilganda keskichning uchi
rezbani o‘yib borib ariqchaga chiqadi va hosil bo‘lgan rezba to‘la profilli bo‘ladi.
Ariqchalaming o‘lchamlarini GOST 10549- 80 dan olish mumkin. Detal
chizmasida protochkalar soddaroq chizildi, ammo unga chiqarish elementi
qo‘shimcha qilinadi.
Sbegning o ‘lcham ini P rezba qadam iga nisbatan quyidagicha olish
mumkin: normal sbeg - 2,5*P; qisqa sbeg - l,25x.P. Oxirigacha qirqilmagan a
masofaning o‘lchami quyidagiga teng bo‘ladi: normadagi - 3 *P; qisqasi - 2 x-P;
uzun - 4 xP. Vint, shpilka va boltlami teshiklarga oson burab kiritish uchun hamda
rezba o‘ramlariga shikast yetkazmaslik uchun biriktirish detallari uchlariga va
rezbali teshiklarga maxsus faskalar ishlanadi Ba’zan sterjen uchi shar segmenti
holatida yakunlanadi.
Yasash uchun m o‘ljallanm agan faskali detallam ing chizmasini chizishda
faskaning balandligini rezba diam etriga qarab c=0,15=Faskasi bo‘lgan rezbali detallaming rezba o'qiga perpendikulyar bo'lgan
tekislikdagi proyeksiyasida faska chizib ko'rsatilmaydi.
Muhandislik amaliyotida maxsus boltlar (tashlama bolt, rim-bolt, poydevor
boltidan foydalaniladi. Detallarni tezda siqish va bo‘shatishda tashlama boltlardan
foydalaniladi va ular uch ko‘rinishda tayyorlanadi: yumaloq kallakli bolt, shplintga
mo‘ljallangan teshikli yumaloq kallakli bolt, kallagi vilkali bolt (5.5-rasm, a, b, с).
Tashlama boltlar В \а С aniqlikda tayyorlanadi В sinf aniqlikdagi,
l-bajarilishdagi, rezbasining diametri 6 mm, joiz o‘lchami maydoni
bg, uzunligi 32 mm, mustahkamligi 6mkm bo‘lgan tashlama boltning
bcl|(ilanishiga misol:
Bolt B.M6-6g Х32.36.С.016 GOST 7798-70.
Buyumning yig‘ish chizmasini o‘qish qoidalari.
Yig‘ish chizmasini o‘qish deganda chizmaga binoan buyum va uning
tarkibiga kiruvchi detallaming fazoviy shaklini aniqlash, uni butlash uchun yig‘ish,
nazorat qilish, detallaming bir-biriga nisbatan o‘zaro bog‘lanishlarini bilish uchun
zarur bo‘lgan barcha grafik ma’lumotlami aniqlash tushuniladi. Y ig ‘ish
chizmalarini tuzish va o‘qishda talabalar chizmachilik darslarida olgan barcha
bilimlarini ishga sola bilishi lozim. Chunki yig‘ish chizmalarida ko‘proq
oddiylashtirish va shartliliklar qo‘llaniladi. Shunga ko‘ra yig'ish chizmalarida ba’zi
o‘yiqlar, chuqurchalar, o ‘simtalar, galtellar, faskalar, zazor kabi ko‘zga kam
tashlanadigan joylar tasvirlanmasligi mumkin. Boltli, shpilkali, vintli birikmalar
shartli ravishda oddiylashtirib tasvirlanishi mumkin. Bunda rezba butun sterjen
bo‘ylab ko‘rsatilib,bolt, gayka faskalari, shpilka uyalaridagi ehtiyojga qaralganda
rezba va shaybalar tasvirlanmaydi. Standartga muvofiq yig‘ish chizmalarida
ko‘proq shartlilik va soddalashtirishlar tatbiq qilingan bo‘ lib, ba’zi o‘yiqlar,
chuqurchalar, chiziqlar, galtellar, faskalar, tirqish kabi ko‘zga kam tashlanadigan
elementlar shartli tasvirlanmasligi mumkin. Y ig ‘ ish chizmalaridagi detallaming
ish chizmalarini chizishda unda tatbiq qilingan shartlilik va soddalashtirishlar
hisobga olinmagan holda, barcha kerakli konstruktiv elementlari toiiq ko‘rsatiladi.
Y ig ‘ma birlikning yig'ish chizmasidan uning detallarini ajratib chizishda
quyidagilarga rioya qilish tavsiya etiladi.
1. Y ig‘ish chizmasining asosiy yozuvi va spetsifikatsiyasi diqqat bilan
o‘rganiladi, yig‘ish birligining tuzilishi, ishlash jarayoni va qayerda qo‘llanishi
to‘g‘risida tasavvur qilishga harakat qilinadi. Y ig‘ish birligi to‘g‘risida qisqacha
yozma ma’lumot, ish bajarish sxemasi kabi qo‘shimcha ko‘rsatmalarga e’tibor
beriladi.
2. Spetsifikatsiyasi bo‘yicha buyum qanday original va standart detallardan
tashkil topganligi diqqat bilan o‘rganiladi.
3. Detallaming o‘zaro joylashishi va birikishiga
ahamiyat beriladi. Ishlayotganda detallaming siljishiga, o‘rin
almashinishiga hamda har bir detalning geometrik shakliga
e’tibor beriladi. Detallaming tuzilishini o‘rganishda
qo'shimcha ko'rinishlarga, elementlarining chiqarib
tasvirlanishiga, qirqim va kesimlarga ahamiyat beriladi.
Chunki qo‘shimcha ko‘rinish va chiqarib tasvirlashlarda
detaining asosiy ko‘rinishlarida uning o‘qib bo‘lmaydigan
tomonlari to‘g‘risida qo‘shimcha ma’lumot beriladi.
5. Y ig‘ma buyumni qismlarga ajratish va yig'ish tartibini
o'rga chizish tavsiya etiladi. Ajratib chiziladigan detallaming
geometrik shakllari o‘rganilayotganda ulardagi har bir
elementning nima uchun mo‘ljallanganligi aniqlanadi. Ba’zi
bir elementini o‘qish qiyin bo‘lganda ular bilan yonma-yon
joylashgan detallarga qarab, ular o‘zaro qanday
joylashganligi qo‘shib o‘rganiladi. 0 ‘rganish davomida
barcha ko‘rinishlar, qirqim, kesimlar, qirqimdagi joylar
yuzalarining shtrixlanishiga ahamiyat beriladi. Y ig‘ ish
chizmalarini o ‘qish paytida standartlarda mxsat etilgan
shartlilik va soddalashtirishlarga ahamiyat beriladi. Chunki
ko‘rinish va qirqimlarda hamma narsalar ham
tasvirlanavermaydi, balki eng kerakli qismi ko‘rsatiladi.
Qopqoq, chambarak kabi ba’zi,detallar ko‘rinishlarining
birida boshqa detallarni to‘sib qoladigan boisa, ular
tasvirlanmagan bo'lishi mumkin.
|