Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бухоро давлат университети

Ma`ruza №5 
5-Mavzu: “Kolloid eritmalarda yorug`likning tarqalishi” 
Dars maqsadi:
Ta`lim beruvchi: talabalarni kolloid eritmalarning optic xususiyatlari bilan tanishtirish. 
Rivojlantiruvchi: talabalarning kolloid eritmalarning optic xossalari to`g`risidagi 
tasavvurlarini kengaytirish, ularning bilim olish, ko`z bilan ko`riladigan ma`lumotlar ichidan 
asosiysini tanlab olish qobiliyatlarini rivojlantirishni davom ettirish. 
Tarbiyalovchi: diqqatli bo`lish, kuzatuvchanlik, estetik hissiyot va texnika bilan ishlash 
qobiliyatini tarbiyalashni davom ettirish. 
Ko`rgazmali vosita: kompyuter, ekran, proektor. 
Texnologiya: o`quv texnika vositalaridan foydalanib ma`ruza o`qish (kompyuter 
texnologiyasi) 
Dars bo`limlari:
I. Tashkiliy qism 
II. Asosiy qism 
III. Yakiniy qism 
Dars jarayonining mazmuni:
Reja. 
I. Tashkiliy qism 
Auditoriyani darsga tayyorlash (5+5 min) 

---

II. Asosiy qism (60 min) 
1. Kolloid eritmalarda yorug`likning tarqalishi. Tindal-Faradey effekti. 
2. Tindal-Faradey effekti animatsiyasini ko`rsatish 
3. Ultramikroskop va electron mikroskop ishlash prinsiplari, rentgenografiya, 
elektronografiya metodlari. 
4. Ultramikroskop tuzilishini animatsiyasini ko`rsatish. 
5. Nefelometriya metodi. 
6. Nefelometr tuzilishini animatsiyasini ko`rsatish. 
III. Yakuniy qism (10 min) 
Uyga vazifa berish. Takrorlash uchun savollar. 
I. Tashkiliy qism
Auditoriyani darsga tayyorlash. 
II. Asosiy qism 
1. Kolloid eritmalarda yorug`likning tarqalishi. Tindal-Faradey effekti. 
Kolloidlarning optik xossalari qatoriga yorug`likning kolloid eritmalarda tarqalishi, 
kolloid eritmalarning rangi, yorug`likning kolloidlarga yutilishi, qutblangan yorug`lik 
tekisligining aylanish hamda ultramikroskopik, elektronomikroskopik va rentgenoskopik 
xossalar kiradi. Zollarga rangdorlik xossalari xos. Zollarning o`tayotgan yorug`likdagi rangi 
ularning darajasiga, zarrachalarning kimyoviy tabiati va shakliga bog`liq holda o`zgaradi. 
Disperslik darajasi yuqori bo`lgan metal zollarining rangi, odatda, qizil va to`q sariq, disperslik 
darajasi past bo`lgan metal zollari binafsha va ko`k tusli bo`ladi. Masalan, oltinning disperslik 
darajasi yuqori bo`lgan zollari qizil tusli bo`lib, disperslik darajasi past bo`lgan zollari binafsha 
va ko`k tuslidir. Metal zollarining o`tayotgan yorug`likdagi rangi yutilgan nurning to`lqin 
uzunligiga ham bog`liq. Projector nuri, tuman, tutun havo ranglidir. Osmonning ko`k tusda 
bo`lishiga sabab quyosh nurining havo qavatlarida to`lqin uzunligiga qarab turli darajada 
tarqalishidir.
Agar jismga tushayotgan yorug`likning to`lkin uzunligi jism zarrachalariga qaraganda 
kichik bo`lsa, yorug`lik geometric optika qonunlariga muvofiq, jismdan qaytadi. Lekin jism 
zarrachalarining kattaligi tushayotgan nurning to`lqin uzunligidan ancha kichik (masalan, uning 
0,1 qismi qadar) bo`lsa, bu holda sodir bo`ladigan optic hodisalar ichida yorug`likning tarqalishi 
asosiy o`rinni tutadi. Shuning uchun kolloid dispers va dag`al sistemalar ko`zga ko`rinadigan 
yorug`lik nuri bilan yoritilganda, dispers faza zarrachalari tushayotgan yorug`lik nurlarini 
tarqatib yuboradi. Dispers sistemadan intensiv yorug`lik nuri o`tkazib, sistemaga yorug`lik nuri 
qo`nalishiga nisbatan biror burchak ostida qaraganimizda, uning ichida yorug` konusni ko`ramiz. 
Bu hodisani avval Faradey, so`ngra Tindal tekshirgan edi. Shuning uchun bu hodisa Tindal-
Faradey effekti deb ataladi.
Tindal-Faradey effektini ko`rish uchun to`rt qirrali shisha idishga (kyuvetaga) dispers 
sistema (C) solinadi-da, qora parda oldiga qo`yilib, proektsion fonar (A) bilan yoritiladi (8-
rasm). Bu tajribada yorug` konus hosil bo`ladi, buning sababi shundaki, kolloid zarrachalarga 
tushgan yurug`lik zarrachalar tomonidan tarqatiladi, natijada har qaysi zarracha xuddi yorug`lik 
beruvchi nuqtadek bo`lib ko`rinadi. Mayda zarrachalarning yorug`lik tarqatish hodisasi 
opalestsensiya deyiladi. chin eritmalarda, toza suyuqliklar aralashmasida yorug`lik nihoyatda 
kam tarqaladi va Tindal-Faradey effekti yuz bermaydi. Uni faqat maxsus asboblar yordamida 
ko`rish mumkin. ba`zan tashqi ko`rinishiga qarab kolloid eritmani chin eritmadan ajratib 
bo`lmaydi, ayni sistemani kolloid yoki chin eritma ekanligini aniqlashda Tindal-Faradey 
effektidan foydalaniladi. Tindal-Faradey effektining intensivligi zolning disperslik darajasi 
ortishi bilan kuchayadi, disperslik ma`lum darajaga borganda maksimumga yetadi-da, so`ngra 
pasayadi.
Dag`al dispers sistemalarda (ularning zarrachalari yorug`lik to`lqin uzunligidan katta 
bo`lganligi sababli) muhit-zarracha chegarasida yorug`likning tartibsiz qaytishi va betartib 
sinishi natijasida yorug`likning sochilishi hodisasi kuzatiladi. Dagal diapers sistemalarda to`lqin 

---

uzunliklari turlicha bo`lgan nurlar bir xilda tarqaladi. Agar sistemaga oq nur tushsa, sistemadan 
tarqalgan nur ham oq bo`ladi.
Kolloid zarrachalardan nurning tarqalish hodisasi o`sha nurning to`lqin uzunligiga 
bog`liq bo`ladi. Reley qonuniga muvofiq, kolloid sistema orqali yorug`lik o`tayotganida 
difraksiya tufayli tarqalgan yorug`likninf intensivligi kolloid zarrachalarning soniga, zarracha 
hajmining kvadratiga mutanosib bo`lib, tushayotgan nur to`lqin uzunligining to`rtinchi 
darajasiga nomutanosibdir: 
2
2
2
2
1
2
2
2
1
4
2
0
)
2
(