Xarakatli 1p65. p65

Parta yonida bolalar bilan qisqagina o‘ynaladigan harakatli o‘yin
asab markazlarining ishini o‘zgartiradi, dam olishga imkon beradi
(asab markazlarining qo‘zg‘alishini tormozlaydi) va mushak faoliyatini
faollashtiradi.
Bolalarda jismoniy rivojlanish orqada qolganda harakatli o‘yin-
lardan foydalanish zarur, chunki u organizmni sog‘lomlashtirishga
yordam beradi, jismoniy rivojlanishning umumiy darajasini oshi-
radi.
Harakatli o‘yinlar sanatoriya va statsionarlarda kasal bolalarning
salomatligini tiklashda maxsus davolash maqsadida qo‘llaniladi. O‘yin
jarayonida bolalarda ro‘y beradigan funksional va jo‘shqinlikni ruhiy
ko‘tarilishiga yordam beradi.

---

21
1.3. HARAKAÒLI O‘YINLARNING
ÒA’LIMIY AHAMIYAÒI
Birinchi faoliyatda o‘yin mavjud, u shaxsni shakllantirishda kat-
ta rol o‘ynaydi.
Bolalar o‘yin yordamida to‘plangan tajribalarida bilim o‘z aksini
topgan bo‘lib, hayot to‘g‘risidagi voqealarni ifoda etilganligi haqi-
dagi o‘zlarining tasavvurlarini mustahkamlaydi va chuqurlashtiradi.
Bolalar xuddi kattalardek faoliyatlari jarayonida olamni bilib oladilar.
Mamlakatimiz pedagoglari o‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotga
tayyorlashda harakatli o‘yinlarning ta’limiy ahamiyati kattaligini qayd
qiladilar, chunki bola o‘yinda rivojlanadi.
O‘yin bilan shug‘ullanish o‘yin qatnashchilarining yangidan-yangi
his-tuyg‘uni tasavvur etishlarini va tushunchalarini boyitib boradi.
O‘yin yordamida pedagoglar bolani har tomonlama rivojlanishiga
yordam beradi. Ular uning tasavvur etish tushunchalarini kengaytiradi,
kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, zehn o‘tkirligini, tahlil qilishni bilishni,
ko‘rganlarini taqqoslashni va ommalashtirishni rivojlantiradi, shu
asosda uning atrofini o‘rab turganlar orasida kuzatiladigan hodisa-
lardan xulosa chiqaradilar.
Alohida sport turlari harakat tuzilishi bo‘yicha (sport o‘yinlari,
yengil atletika, gimnastika, kurash, suzish va boshqalar) o‘xshash
bo‘lib, o‘yin ta’limiy ahamiyatga egadir. Bunday o‘yinlar u yoki
boshqa sport turlarida malakalarni hamda avvaldan o‘rganilgan texnik
va taktik usullarni mustahkamlash va takomillashtirishga yo‘naltirilgan.
Harakatli o‘yinda makon (joy) va zamon munosabatlarini to‘g‘ri
baholash qobiliyatini rivojlantiradi hamda o‘yinda tez-tez o‘zgarib
turadigan vaziyatning yuzaga kelishi ta’siriga tez va to‘g‘ri javob
beradi. Harakatli o‘yinlarda to‘g‘ri stereotip harakatni tarbiyalash
juda muhimdir, chunki uni keyin to‘g‘rilash juda qiyin kechadi.
Joylarda yoz va qish sharoitlarida o‘tkaziladigan harakatli o‘yinlar:
bolalar oromgohlarida, dam olish joylarida, safarda, sayrga chiqqanda
katta ta’limiy ahamiyatga ega.
Joylarda o‘tkaziladigan o‘yinlar sayohatchi, razvedkachi iz-
quvarlarga zarur bo‘lgan ta’lim malakalariga yordam beradi.
Katta bo‘lmagan buyumlar bilan harakatli o‘yinlarni o‘tkazish
(kichik koptoklar, qopchiqlar, gimnastik tayoqcha, bayroqchalar)
teri va mushak-harakat sezgirligini oshiradi, qo‘l va barmoq harakat

---

22
funksiyalarini takomillashtirishga yordam beradi, u ayniqsa kichik
maktab yoshidagi va maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun
juda zarurdir.
Bizning mamlakatimizda xalq milliy o‘yinlari bilan o‘quvchilarning
tanishtirib borilishi juda katta ta’limiy ahamiyatga ega. Ular bolalarni
millatimiz madaniyati va ularning urf-odatlari bilan tanishtiradi.
Harakatli o‘yinlarda o‘yin qatnashchilariga alohida rollarni baja-
rishga to‘g‘ri keladi (o‘yinboshi, ochkolarni hisoblaydigan hakam,
hakam yordamchisi, o‘yin tashkilotchisi va boshqalar). Bu ularda
tashkilotchilik bilan va malakalarni rivojlantirishga yordam beradi.
Harakatli o‘yinlar bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqalar o‘yin
qatnashchilarini musobaqani tashkil qilish va o‘yin qoidalari bilan
tanishtiradi. Bu bilim va malakalar bolalarning mustaqil ravishda
musobaqani o‘tkazishlariga yordam beradi.
Agar pedagog, tarbiyachi, yetakchi bunga keraklicha diqqat-
e’tiborini qaratadigan bo‘lsa, unda o‘yinning ta’limiy tomoni yetarli
darajada bo‘ladi.
1.4. HARAKAÒLI O‘YINNING ÒARBIYAVIY
AHAMIYAÒI
Jismoniy sifatlarni tarbiyalashda harakatli o‘yinlarning ahamiyati
juda katta: tezlik, epchillik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik shu
bilan birga, harakatli o‘yinlarda jismoniy sifat kompleks ravishda
rivojlanadi.
Ko‘pchilik harakatli o‘yinlarda o‘yin qatnashchilaridan tezlikni
(tez qochib ketish, quvlab yetish, tovush, ko‘rish signaliga bir onda
javob berish) talab qiladi.
O‘yinda doimiy ravishda o‘zgarib turadigan vaziyat o‘yin qatnash-
chilaridan bir harakatdan boshqa harakatga tezda o‘tishni talab qiladi
va epchillikni tarbiyalashga yordam beradi. Òezkor-kuch yo‘nalishdagi
o‘yinlar kuchni tarbiyalaydi.
Zo‘r g‘ayrat bilan qilingan harakat, ko‘proq kuch va energiyani
sarf qilish bilan bog‘liq bo‘lgan o‘yinlar chidamlilikni rivojlantiradi.
Harakat yo‘nalishini tez-tez o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘lgan
o‘yinlar egiluvchanlikni rivojlantirishga yordam beradi.
Bolani ma’naviy tarbiyalashda harakatli o‘yinlar juda katta aha-
miyatga egadir. Harakatli o‘yinlar jamoa xarakteridagi deb nomlanadi,

---

23
shu bilan birga bolalarni jamoa faoliyatiga o‘rgatadi. O‘yin bolalarda
o‘rtoqlik hissini, bir-birini qo‘llashni va do‘stlarni bir-birlarining
harakatlariga javobgarlikni rivojlantiradi. Bola jamoa o‘yinida qat-
nashib, jamoa manfaatini ko‘zlab o‘zlarining qiziqishlari bilan fido
qiladilar: yaxshi holatda turgan o‘rtog‘iga to‘pni in’om qilish, «asir»ga
tushirgan o‘rtog‘ini qutqarishga harakat qilish va shunga o‘xshash.
O‘yin asta-sekin bir-birining harakatini qo‘llashni va do‘stlik tuyg‘u-
sini tarbiyalaydi. Maktabgacha tarbiya bolalaridan to kichik maktab
yoshidagi bolalargacha bo‘lgan o‘yinda faqat o‘zlarining harakatlarini
o‘rtoqlarining harakatlari bilan o‘zaro moslashishini talab qiladi.
O‘yinda keyinchalik bir-birlarini qo‘llash, o‘rtog‘iga yordam berish
namoyon bo‘ladi va nihoyat oxirida o‘z jamoalari, jamoa shakllanadi.
O‘yinda o‘ziga xos bo‘lgan harakat bitta o‘yinchi boshqasiga, bir
jamoa boshqa jamoaga qarshi harakatidir. Shu bilan bog‘liq bo‘lgan
o‘yinchilarning oldida, o‘z vaqtida hal etishni talab qiladigan turli-
tuman vazifalar kelib chiqadi. Buning uchun qisqa vaqt ichida kelib
chiqqan vaziyatni baholashda turli harakatni tanlash va uni bajarish
zarur. Bu o‘yinchini o‘z-o‘zining kuchini bilishga yordam beradi.
O‘yinchilar o‘rtasidagi o‘zaro aniq munosabat musobaqalashish,
kurashish, nafaqat o‘zaro hamkorlikni, psixologik o‘zaro moslash-
ganligini umumiy xarakteri bilan ko‘pchilik o‘yin harakatlarini jadallik
bilan bajarish xususiyati va kuchlanishni umumiy katta-kichikligi,
ayrim kechinmalari o‘tkirligi bilan aniqlanadi.
O‘yin qoidalari ongli intizomni, o‘zini tuta bilishni, kuchli qo‘z-
g‘alishdan keyin «o‘zini qo‘lga olishni» bilish, o‘zining birdan
egallash, jo‘sh urib ketishini tarbiyalashga yordam beradi.
Harakatli o‘yinlar bolalarni san’atga va badiiylikka tarbiyalashga
ham yordam beradi. Bolalarda ijodiy badiiylikni birinchi bor namoyon
bo‘lishi o‘yin shaklida qabul qilinadi. Bolalar o‘yinida xususan
maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarda ijodiy tasavvur
etish katta o‘rin egallaydi: oddiy tayoqchani ot qilib minish, velosi-
ped, miltiq va qilich bo‘lishi mumkin. G‘o‘la shaklidagi o‘yinlar va
syujetli mazmuni bilan tashkil qilingan harakatli o‘yinlarni tasavvur
etishni riojlantiradi.
O‘yin atrofidagi muhitning o‘yinchilarga ta’siri, bolalarning
rollarni ijro etishda ijodiy tasavvurni shakllantirishga qaratilgan. Bun-
day o‘yinlar jarayonida ijodiy tasavvur qilish rivojlanadi va tako-
millashib boradi. Ular sezishni va idrok qilishni rivojlantirishga

---

24
yordam beradi, atrofni o‘rab turgan buyumlarni va uni barcha o‘zaro
aloqasi paydo bo‘lishini qabul qilishni o‘rgatadi, uni o‘rab turgan
atrofidagi muhitni bilish va bolalarda yangi taassurot yaratadi,
kuzatuvchanlikka, shuningdek, mantiqiy fikrlashga o‘rgatadi.
Musiqa jo‘rligi bilan tashkil qilinadigan o‘yinlar bolalarning
musiqaga bo‘lgan qobiliyatini rivojlantiradi. Pedagog bolalarda mu-
siqa qobiliyatini tarbiyalashda o‘yin metodidan foydalanadi: musi-
qa sadolari ostida harakat bilan o‘tkaziladigan o‘yinlar musiqa
shakllarini va xarakterini yaxshi egallashga yordam beradi.
Xorovod va musiqaga oid o‘yinlarda bola o‘zining birinchi raqsga
oid qobiliyatini namoyon qiladi.
Bola o‘yinda o‘zining barcha shaxsiy sifatlari va xususiyatlari
ma’lum bo‘ladi. O‘yin jarayonida shaxsiy o‘ziga xos xususiyatlarini
namoyon bo‘lishi har bir bolani yaxshi bilishga yordam beradi va
bizga kerakli yo‘nalishda rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Faqatgina
bitta faoliyat, o‘yinday ravshan va o‘quvchini shaxsiy xarakter chiziq-
larini har tomonlama ochib bermaydi. Bolani o‘yinga berilib yoki
qiziqib ketishini o‘zining har tomonlama xarakteridan topib oladi.
Sinfida bolalarga aralashmaydigan bola o‘yinda o‘zini mutlaqo bosh-
qacha namoyon qiladi. Bular barchasi g‘oyat muhim bo‘lganligi
uchun bolalarga to‘g‘ri shaxsiy yondashish kerak. Harakatli o‘yinlar
«Alpomish» va «Barchinoy» test me’yorlarini topshirish uchun zarur
bo‘lgan, u yoki bu sifat va malakalarni takomillashtirishga yordam
beradi.
1.5. KICHIK MAKÒAB YOSHIDAGI BOLALAR
UCHUN HARAKAÒLI O‘YINLARNING ÒASNIFI
7–10 yoshli bolalar (1–4 sinf o‘quvchilari) barcha tabiiy ha-
rakatlarni (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish) hali mutlaqo egalla-
maganlar, shuning uchun harakatli o‘yinlar tabiiy harakatlar bilan
bog‘liq bo‘lib, ularda katta o‘rinni egallashi kerak.
Shuni esda saqlash kerakki, ya’ni bu yoshda bilim va malakalarni
egallash ixtiyoriga nisbatan g‘ayri ixtiyoriy darajada (xususan, o‘yinda)
ko‘proq samarali o‘tadi.
Bundan tashqari, bu yoshdagi bolalarning anatomo-fiziologik,
psixologik xususiyatlarini hisobga olish kerak. O‘rab turgan turli-
tuman muhitning, organizmga ta’sir etishiga va tez charchab qolishi

---

25
ularda ko‘proq ko‘ngilchanlik bilan kuzatiladi. Bu shu bilan bog‘liq
bo‘ladiki, bu yoshdagi bolalarda yurak, o‘pka va tomirlar sistema-
sining rivojlanishi orqada qoladi, muskullari ayniqsa qorin pressi va
orqa mushaklari hali bo‘sh bo‘ladi.
Shuningdek, tayanch apparatining mustahkamligi yanada katta
emas, shunday ekan, uni shikastlanish imkoniyati yuqori darajada
bo‘ladi (muskullarining bo‘shlig‘i bo‘g‘inning cho‘zilishining ku-
chayishi qaddi-qomatning buzilish imkoniyatini oshiradi).
Yugurish va sakrash bilan o‘tkaziladigan harakatli o‘yinlar vaqti
bo‘yicha qisqa bo‘lishi kerak hamda dam olish tez-tez takrorlanishi
bilan birga o‘tadi. Xuddi bu vaqtda bu yoshdagi bolalar sakrash
bilan o‘ynaladigan (arg‘amchida, do‘ngdan-do‘ngga sakrash va bosh-
qalar) o‘yinlarni juda yoqtiradilar.
Bu yoshdagi bolalar uchun ko‘proq qulay o‘yinlar chopib o‘tish
o‘yinlari hisoblanadi, masalan, «Chaqqon bolalar», «Bo‘ri zovur-
da», «Ikki sovuq», bu yerda bolalar qisqa chopib o‘tishdan keyin
dam olish imkoniyatiga ega bo‘ladi yoki o‘ynovchilar harakatda
navbati bilan qatnashadigan o‘yinlar, masalan, «Hamma o‘z bayroq-
chasiga», «Uysiz quyon», «Bo‘sh o‘rin».
Bu yoshdagi bolalarda mushak va bo‘g‘inlarni yanada yetarli
darajada o‘smaganligini hisobga olib, katta kuchli zo‘riqish bilan
o‘ynaladigan o‘yinlarni bermaslik kerak.
Bolalarga bu davrda, ya’ni alohida harakatni ajratish va uning
alohida parametrlarini aniq boshqarishi qiyin bo‘ladi. Bolalar tez
charchaydilar, xuddi shunday harakatga tayyorgarlik tezda tiklanadi.
Xususan, ularni harakatning bir xilligi charchatib qo‘yadi.
Kichik maktab yoshidagi bolalarning diqqati yetarli darajada
barqaror emas. Shuning uchun bolalar o‘yinlarga e’tiborsiz bo‘ladilar,
ya’ni bunday holatda ularga ko‘proq qiziqarsiz tuyiladi. Shu sababli,
bu harakatli o‘yinlar ularda uzoq vaqt e’tiborni bir yerga to‘plashni
talab qilmaslik kerak. Aks holda bolalar qoidaga rioya qilishni
to‘xtatadilar, o‘yinning borishi yoki o‘ynalishi buziladi va ularda
o‘yinga bo‘lgan qiziqish yo‘qoladi.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda iroda va tormozlanish qo-
biliyati yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Pedagogga o‘yin uzoq tushin-
tirish va qiyinchilik tug‘diradi, buning oldini olish uchun o‘yinning
dastlabki holatiga bolalarni joylashtirib, o‘yin elementlarini ketma-
ketlikda o‘ynatish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

---

26
Shu bilan birga uni qiyin bo‘lmagan o‘yinlarini qoidalari (2–3)
bilan o‘ynash foydadan holi bo‘lmaydi. O‘yin qoidasini hammasini
birdaniga emas, balki uni o‘quvchilarning o‘zlashtirishiga qarab asta-
sekin berish mumkin.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda fikrlash (ayniqsa 1–2 sinf
o‘quvchilarida) asosan, obrazli, predmetli bo‘lib, biroq o‘rgatishning
ikkinchi yilida fikrlashni buyumlarni bilishi mumkin bo‘lgan va o‘rab
olgan muhitdagi borliq hodisalari haqidagi tushunchalarga bo‘shatib
berishni boshlaydi. Kuzatayotganlarni taqqoslash va baravarlash-
tirishni bilish namoyon bo‘la boshlaydi. O‘yin harakatlarida ko‘proq
ongni (aql) namoyon qilish uchun imkoniyatlar kelib chiqadi. Ularda
o‘rtoqlarining muammolariga, qiliqlariga va harakatiga nisbatan
tanqidiy munosabatlar namoyon bo‘ladi. Qobiliyatni umumiy ravish-
da tanqidiy fikrlash harakatini ongli ravishda nazorat qilishni ko‘p
sonli qoidalar bilan ko‘proq murakkab o‘yinlarni o‘zlashtirishga
imkon beradi.
Bolalarda obrazli fikrlash bilan bog‘liq maktabda o‘qishning bi-
rinchi ikki yilida mazmunli o‘yinlar katta o‘rin egallaydi, u ularni
o‘ylab chiqarishga ustalik va ijodidan mamnun bo‘lishiga yordam
beradi. Shuni hisobga olish kerakki, bolalar bu yoshda o‘qish va
yozishni biladilar, bu ularning aqliy ong-bilim darajasini birmuncha
kengaytiradi. Bunga quyidagi mazmunli o‘yinlar misol bo‘la olishi
mumkin, bunga ayniqsa sinfdan tashqari o‘tkaziladigan «Boyo‘g‘li»,
«Bo‘ri zovurda», «Ikki sovuq», «Kosmonavtlar», «Òulki», «Chaqqon-
lar» va boshqa o‘yinlar kiradi.
Bu yoshdagi bolalar uchun biror xususiyati bilan ajralib turadigan
va sirli, kutilmagan elementlari bo‘lgan o‘yinlar («Ko‘z- bog‘log‘ich»,
«Òop, kimning ovozi bu»), bekinish va topa olish yoki aniqlash
o‘yinlari («Bekinmachoq», «Qorovullar»).
O‘yinda bu davrda xulqning asosiy poydevori, jamoat tartibini
saqlash qoidasini bajarishni bilishni tarbiyalaydi. Jamoa bo‘lib
o‘ynaladigan o‘yinlarda ma’naviy va ma’rifiy, axloqning oddiy me’-
yor hamda qoidalari haqida tasavvur qilishni tarbiyalaydi. Jamoa-
larga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlar paydo bo‘la boshlaydi, buni
har bir o‘yin qatnashchisi o‘zlarining jamoalari obro‘si uchun
kurashadilar va «asir»ga tushgan o‘rtoqlarini qutqaradilar. Jamoali
o‘yinlarni o‘ynash o‘qishning birinchi yili oxiridan boshlanadi va
ayniqsa 3-sinfdan boshlab keng qo‘llaniladi.

---

27
Musiqa va ashula xor xarakteridagi o‘yinlar maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarga xos bo‘ladi. Bu o‘yinlar ayniqsa 1–2 sinf o‘quv-
chilarining sinfdan tashqari vaqtlarida foydalaniladi. Ular bolalarni
birgalikda kelishilgan holda harakat qilishga va ma’lum ritmda
harakatni bajarishga o‘rgatadi. Bolalar, shuningdek, alohida so‘z,
jumlalari ohang bilan aytiladigan so‘zli o‘yinlarni juda yaxshi
ko‘radilar, masalan, «Kosmonavtlar», «Qopqon» va boshqa ashula
aytish va ohang bilan aytish bilan o‘yinlar nutqni rivojlantiradi.
Nihoyat, bolalar bu yoshda shunday o‘yinlar bilan qiziqadilarki,
ular o‘yinda epchillik va chaqqonlik namoyon qilishlari mumkin.
Bunday o‘yinlarning mazmuni ma’lum harakatni faqatgina aniq
bajarish bilan chegaralanadi va ularga quyidagilar kiradi: «Arg‘amchi
ostida sakrash» aylanayotgan arg‘amchi ostida xilma-xil sakrashlar,
qisqa arg‘amchilar bilan turli-tuman sakrashlar. Shu yoshdan boshlab
bolalar o‘rtasida xalq o‘yinlari yaxshi ommalashib boradi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar hayotida harakatli o‘yinlar katta
o‘rin egallashi kerak, chunki bu yosh xususiyatlariga, shuningdek,
ma’naviy-ma’rifiy, ahloqiy tarbiya mos keladi.
«Alpomish» va «Barchinoy» harakatli o‘yinlardan test me’yor-
larini topshirishga tayyorlashda keng foydalanish mumkin.
1.6. KICHIK YOSHDAGI O‘SMIRLAR UCHUN
HARAKAÒLI O‘YINLARNING ÒASNIFI
5–6-sinf o‘quvchilari (11–12 yosh) o‘zlaridan oldingi sinflarga
nisbatan ko‘proq murakkab o‘yinlar bilan shug‘ullanishga qiziqadilar.
Bunday hollarda pedagog murakkab o‘yinlarni oddiyroq ko‘rinishda
bolalarga o‘ynatishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Mushaklar asta-sekin o‘sadi va mustahkamlanadi, biroq kuch
ko‘rsatkichlari ham yetarli darajada rivojlanmaganligi uchun organizm
uzoq davom etadigan kuchli taranglashishlarga va bir tomonlama
yuklamalarga yetarli darajada tayyor bo‘lmaydi. Nafas olish sistemasi
birmuncha ko‘proq rivojlangan kichik maktab yoshidagilarga qaraganda
nafas olish chuqurligi ham yetarli emas. Asab sistemasi takomillashib
boradi. Miya sistemasining funksional imkoniyati o‘sib boradi.
11–12 yoshli bolalarda 7–10 yoshli bolalarning nisbatan ko‘proq
sezgir va epchillikni rivojlanishiga va takomillashtirishiga qaratilgan.
Ularni o‘yinda o‘zini tutish malakasi ortib boradi.

---

28
1–4 sinflarda o‘yin va gimnastika mashg‘ulotlarida egallagan
malakalaridan keng foydalaniladi.
O‘smirlarda tormozlanish funksiyasi kichik maktab yoshidagi
bolalarga nisbatan birmuncha yaxshi, iroda doirasi esa kuchli rivoj-
langan bo‘ladi. O‘yin vaqti ko‘proq davom etadigan va murakkab
harakatlarga boy bo‘lib, o‘smirlarda chidamlilikni tarbiyalashga yor-
dam beradi.
Bolalar bu yoshda o‘yinlarga juda ham qiziqadilar va o‘yinlarda
o‘zlarining harakatlarini takomillashtiradilar. Ular o‘yin jarayoniga
qiziqadilar va o‘z qobiliyatlarini, ya’ni chaqqonlik, tezkorlik, mer-
ganlik, kuchini va ziyrakligini namoyon etishi o‘ziga ishonchni
orttiradi.
Ayrim holatda tezkorlik va kuch qobiliyatlariga ta’sir etishga
ko‘proq yo‘naltirilgan o‘yinlar namoyon bo‘ladi, biroq imkon boricha
zo‘r berishni talab qilmaydi, shu bilan birga bu zo‘r berish siklik
yoki davriy xarakterga ega bo‘ladi («Poygachi», «Chavandoz sport-
chilar», «Yashirilgan koptoklar», «Katakdagi qushlar», «Pir-r etdi»,
«Doiraga tushirish», «Hushyor soqchi», «Òo‘pni oshirish», «Òo‘p-
larni uzatish», «Chiziqlar bo‘ylab sakrash», «Kartoshka ekish», «Ikki
ayoz», «Òulki bilan na’matak» va boshqalar).
Kichik o‘smirlar obrazlardan tashqariga chiqib, ko‘proq tanqidiy
va umumiy ravishda fikrlaydilar, sezgini tasavvur etish va idrok
qilishni afzal ko‘rishga tayanadi.
O‘qituvchining tushintirishi va tanbeh berishlari ko‘proq qisqa
va aniq, hakamlik esa ko‘proq qat’iy bo‘lishi kerak.
Bolalar bu davrda sinfdagi boshqa ishlarga faol kirishadilar.
O‘smirlar o‘yinida asosiy o‘rinni jamoali o‘yinlar egallaydi, shuning
uchun ham aynan shu davrda ularda jamoatchilik sezgisi rivojlanadi
va namoyon bo‘ladi.
Kichik yoshdagi bolalar o‘yinni juda ham sevadilar, ularning
har biri eng yaxshi harakat usullari bilan jamoasining diqqat- e’ti-
borini o‘zlarigaqaratadilar («Raqam chaqirish», «Oq terakmi, ko‘k
terak», «Qoravullar va izquvarlar»).
O‘yinlarning barchasi shartli bo‘lganligi uchun bolalar tushuna
boshlaydilar. Faqatgina joylarda o‘ynaladigan o‘yinlarda mazmuni
saqlanib qoladi. O‘yinlar rivojlanish jarayonini tezlashtirish bilan
bog‘liq bo‘lganligi sababli bolalar ko‘proq erta balog‘atga yetadilar.
Qizlarda bu aynan shu davrda (10–12 yoshda) boshlanadi.

---

29
Olimlarimizning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, jismoniy rivojla-
nish jarayoni ruhiy rivojlanish bilan parallel ravishda boradi. Hozirgi
zamon bolalari oldingilariga qaraganda ko‘proq rivojlanganlar.
Yuqori qon tomir sistemasi va asabning fiziologik funksiyasi
garmoniyasini buzilishining kuzatilishi jinsiy yetilishining tezlanishi
bilan bog‘liq bo‘ladi. Vegetativ asab sistemalarini funksiyasining
buzilishi qayd qilinadi (bosh aylanish, yurak urishi, tovushlarga,
hidlarga nisbatan sezgirlikning oshib borishi va boshqalar).
Bolalarga o‘yinlarda bularning barchasi ta’sir etadi. Bolalar
psixologik jihatdan bir xil turmaydi, o‘yin jarayonida o‘zining his-
tuyg‘usini jo‘shib namoyon qiladi. Shu bilan birga o‘yin qoidalariga
qat’iy talab qilishni oshirish zarur, haddan tashqari asabiylashganda
yoki hayajonlangan vaqtda o‘yinda tanaffus berish mumkin.
Bu davrda o‘g‘il va qiz bolalar o‘yinlarida o‘ziga xos ayrim
xususiyatlarga ega bo‘ladi. O‘g‘il bolalar qiz bolalarga nisbatan tezlik
bilan yugurishda, kurash elementlarida va uzoqqa uloqtirish bilan
o‘ynaladigan o‘yinlarda ayrim afzalikka ega bo‘ladilar.
O‘g‘il va qiz bolalarning bu imkoniyatlaridagi farqni hisobga
olib, yugurish bilan o‘ynaladigan jamoali o‘yinlarda o‘g‘il va qiz
bolalarni soning bir xil bo‘lishini kuzatib borilishi zarur. Chidamlilikni
rivojlantirishga oid qarshilik ko‘rsatish bilan o‘tkaziladigan o‘yinlarda
jinsiga qarab o‘g‘il va qiz bolalarga bo‘lish kerak hamda har bir
jamoa bilan mustaqil o‘yin o‘tkazilishi kerak («Doiraga tort», «Juft-
juft bo‘lib tortish» va boshqalar).
Qarshilik ko‘rsatish bilan juft-juft bo‘lib o‘tkaziladigan («Xo‘-
rozlar jangi», «Juft-juft bo‘lib tortishish») juftlikda o‘ynaydigan
o‘yinchilar bir xil jinsda bo‘lishlari shart (o‘g‘il yoki qiz bolalar).
Qiz bolalar bu davrda badiiy gimnastika elementilari bilan musiqa
jo‘rligida o‘tkaziladigan o‘yinlarga qiziqa boshlaydilar. O‘g‘il bolalar
esa kuch, chidamlilik, tez yugurish bilan bajariladigan o‘yinlarga
ko‘proq qiziqadilar. Bolalar bilan suzish mashg‘ulotlarida o‘tkazish
vaqtida suvda o‘ynaladigan o‘yinlarni kiritish kerak.
Kichik yoshdagi o‘smirlar esa kattalarga o‘xshash uchun harakat
qiladilar. O‘qituvchi, yetakchi va tarbiyachilar buni hisobga olishlari
zarur va har doim bolalar uchun namuna bo‘lishlari kerak.
Kichik yoshdagi o‘smirlarda o‘rtoqlari bilan yaxshi munosabatda
bo‘lishga harakat qilishning yorqin ifodasi namoyon bo‘ladi. Shu
bilan bir qatorda o‘rtog‘ining yomon xatti-harakatini muhokama

---

30
qilishda o‘zini bilimli qilib ko‘rsatish, kuch, qo‘rqmaslik va intizomni
buzganda o‘zining hissiyotiga qarshi chiqish moyilligi namryon bo‘ladi.
O‘zlarining «men» degan so‘zini mustahkamlash uchun o‘g‘il
bolalar tez-tez kuch ishlatadilar, bu esa ko‘pincha janjal kelib chi-
qishiga sabab bo‘ladi.
Bunday vaqtda o‘g‘il va qiz bolalar o‘zlarining tengqurlari bilan
aralashib yuradilar. O‘g‘il va qiz bolalar o‘rtasida do‘stlik boshlanadi,
fizkultura va sport mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanish ishtiyoqi paydo
bo‘la boshlaydi. Pedagog bu qiziqishdan maqsadga yo‘naltirilgan
holda foydalanishi zarur. Bu davrda ko‘pchilik bolalar sport o‘yinlari
bilan (basketbol, voleybol, qo‘l to‘pi, futbol va hokazo) bilan sport
seksiyalarida shug‘ullanishni boshlaydilar.
Ayrim harakatli o‘yinlar sport qoidalariga qat’iy chegaralangan
holda kiritiladi. Bu o‘yinlar bo‘yicha sinflar o‘rtasida, maktab
birinchiligi, maktablararo, tuman birinchiligi musobaqalari o‘tkazi-
ladi. Misol tariqasida shunday o‘yinlarni ko‘rsatishimiz mumkin:
«Pioner bola», «Òo‘p uchun kurash», «Òo‘p kapitanga», «Òo‘pni
to‘rt tomonga uzatish» va boshqalar. Bunday vaqtda harakatli
o‘yinlarga ko‘proq kichik yoshdagi bolalarni jalb qilish bilan muso-
baqalar o‘tkaziladi («Quvnoq startlar» va hokazo).
Kichik yoshdagi o‘smirlar o‘rtasida o‘tkaziladigan harakatli
o‘yinlar ularni keyinchalik har tomonlama garmonik rivojlanishiga
va jismoniy ta’lim olishlariga yordam beradi.
1.7. O‘SMIRLAR UCHUN HARAKAÒLI
O‘YINLAR ÒASNIFI
Bolalar hayotidagi bu davrda (13–15 yosh, 7–8-sinf o‘quvchilari)
o‘sishning tez sur’ati o‘ziga xos xususiyatini ko‘rsatib turadi. Buning
natijasida o‘smirlarning harakat koordinatsiyasi birmuncha buziladi.
O‘g‘il bolalarda bu yoshda jinsiy rivojlanish boshlanadi, qiz bola-
larda esa tugallanadi. Ya’ni, o‘spirinning yurak-qon tomir sistemasi
jinsiy balog‘atga yetishi bilan kuchli ta’sirchanligiga qaramasdan
chidamlilik va tez bajariladigan mashqlarga yaxshi moslanishi isbot
qilingan. Uzoq davom etadigan yugurishga qarshilik ko‘rsatish va
kurashish chidamlilikka oid harakatli o‘yinlardan foydalanishga imko-
niyat beradi, biroq buni pedagog va tibbiyot xodimi tomonidan
muntazam ravishda nazorat qilib borilishi kerak.

---

31
Òog‘ay to‘qimalarini suyakka aylanishi davom etadi, bo‘g‘im-
larning harakatchanligi kamayadi, mushakning hajmi va uning kuchi
birmuncha ortadi.
O‘g‘il va qiz bolalarning kuchayishi hamda tez yugurish imko-
niyatlari o‘rtasidagi farq yana ham kattalashib boradi. Shuning uchun
o‘rtadagi bu farqni hisobga olish zarur va kuchli o‘yinlarda o‘smir-
larning jinsiga qarab bo‘lish kerak. Qiz bolalarni ko‘proq musiqa
jo‘rligidagi o‘yinlar, o‘g‘il bolalarni esa kuch bilan bajariladigan
o‘yinlar qiziqtiradi. Òez yugurishga, to‘siqlardan oshib o‘tishga,
uzoqqa uloqtirish bilan o‘tkaziladigan turli-tuman o‘yinlarda har
bir jamoada o‘g‘il va qiz bolalarning soni bir xil bo‘lishini qat’iy
nazorat qilish kerak, ayrim holatlarda bunday o‘yinlar alohida
o‘tkazilgani ma’qul.
O‘smirlarda o‘yin doirasi borgan sari torayib boradi. Chunki bu
yoshda ularga o‘zlarining eng yaxshi tomonlarini ko‘rsatadigan
o‘yinlar yoqadi. O‘smirlar ko‘proq jamoali o‘yinlarga qiziqadilar.
Shu bilan birga jamoalarga bo‘lish oldingilarga o‘xshab oson emas,
rollarni tabaqalashtirishlari bilan murakkabdir, bu esa o‘smirlarning
xarakteriga bog‘liqdir. O‘smirlarda mazmunli o‘yinlarga qiziqish
mutlaqo so‘nadi, chunki o‘yinlarni tashkil qilish tizimiga qarab
harakatga soluvchi mazmuni asosiy o‘rinni egallaydi.
O‘smirlar uchun sport o‘yinlari elementlarini o‘rgatish va ularni
katta sportga yo‘naltirish katta ahamiyatga ega.
O‘smirlar sport uchun zarur bo‘lgan o‘yinlarda alohida mala-
kalarni mashq qilishni yaxshi ko‘radilar. Ular uning foydasini yaxshi
tushunadilar va to‘p bilan o‘ynaladigan o‘yinlardan ayniqsa basketbol,
voleybol, futbol va qo‘l to‘piga tayyorlaydigan o‘yinlarni ishtiyoq
bilan o‘ynaydilar. Bu o‘yinda ularni o‘yinda o‘zini tuta bilish axloqi
taktikasi va o‘yin texnikasi malakalarini mashq qilish hammadan
ko‘proq esa o‘yin jarayonining o‘zi qiziqtiradi.
O‘smirlar qat’iy xolisona hakamlik qilishni sevadilar va o‘yin
qoidalariga rioya qilishga harakat qiladilar. Bu yoshdagi o‘quvchilar
uchun o‘ziga xoslik o‘zlarining kuchlarini haddan tashqari oshirib
baholashga moylligidir. O‘smirlarda suvda suzish bilan shug‘ullanish va
kurash elementlari bilan o‘ynaladigan o‘yinlar ko‘proq o‘rin egallaydi.
Oddiy harakatli o‘yinlar qisman sport o‘yinlari bilan almash-
tiriladi, ayniqsa, o‘smirlar bilan maktabdan tashqari sharoitda va
sinfdan tashqari vaqtda o‘tkaziladi, chunki o‘yinchilarning soniga

---

32
qarab chegaralangan o‘yin qoidalari va uni o‘tkazish uchun ko‘p
vaqt talab qilinadi. Darsda o‘yinlardan foydalanish vaqti chegaralangan
bo‘lib, unda o‘yinlar soddalashtirilgan qoidalar bo‘yicha o‘tkaziladi.
Harakatli o‘yinlar bo‘yicha to‘siqlardan oshib o‘tish bilan estafeta,
kurash, uloqtirish, sakrash, tirmashib chiqish va shuningdek, sport
o‘yinlari elementlari bo‘yicha musobaqali usul keng qo‘llaniladi.
1.8. O‘SPIRIN VA QIZLAR UCHUN HARAKAÒLI
O‘YINLARNING ÒASNIFI
Yuqori sinf o‘quvchilarida (15–17 yoshli) organizm rivojlanishi
va o‘sishi davom etadi.
Skeletni suyakka aylanishi jarayoni va mushak kuchining rivoj-
lanishi hali ham tugallanmagan bo‘ladi. O‘smirlarning og‘irligi ayniqsa
suyaklarning o‘sishi va mushak og‘irligining oshishi hisobiga ortadi.
Qizlarda esa mushak sistemasi, xususan, yelka kamari muskuli bola-
larga nisbatan sekin rivojlanadi. Qizlarda tananing og‘irligi uning
uzunligini ortishiga, tos hajmi va yog‘ qatlamlarini hisobiga o‘sadi.
Bo‘g‘inlarning shakllanishi tugallanadi va ular morfologik o‘zgarish-
lariga ozroq yumshoq bo‘lib qoladi. O‘spirinlarda bu davrda jinsiy
balog‘atga yetish tugullanadi. Abstrakt fikrlash qobiliyati hodisani
tahlil qilish, o‘rtoqlarining harakatiga va o‘zlarining qiliqlariga ongli
munosabati birmuncha ortadi.
O‘quvchilarda tormozlanish funksiyalarini takomillashgan bo‘li-
shi, iroda, o‘zini tuta bilish o‘yindagi yutqazishni ko‘proq tinch
o‘tkazishni rivojlantiradi. O‘spirin va qizlarda u yoki bu sport turiga
qiziqishi barqaror bo‘ladi.
O‘yinni kuchli zo‘riqishi bilan uzoq vaqt davomida o‘tkazish
mumkin emas, chunki ular zo‘r berishga va charchashga olib keladi.
Biroq harakat malakalarini takomillashtrish uchun o‘yinda faol
harakatlarni ko‘p martadan takrorlash juda ham zarur.
Qizlarda o‘yinda tezlik, kuch, chidamlilik bolalarga nisbatan
kam bo‘ladi. Shuning uchun harakatli va sport o‘yinlari ular bilan
alohida-alohida o‘tkaziladi. Bu davrga kelib sport o‘yinlari asosiy
o‘rinni egallaydi, harakatli o‘yinlar esa yordamchi vosita sifatida
qoladi, turli-tuman sport turlari va har xil sport o‘yinlari uchun
o‘yin taktikasi madaniyati alohida malakalarni mustahkamlashga va
takomillashtirishga imkoniyat tug‘diradi.

---

33
3 – Xo‘jayev, P.
Sport elementlari bilan o‘ynaladigan harakatli o‘yinlardan,
shuningdek, u yoki bu sport turlari bilan shug‘ullanganda faol dam
olish – razminka sifatida foydalanish mumkin.
1.9. HARAKAÒLI O‘YINLARNI ÒASHKIL
QILISH VA O‘ÒKAZISHGA QO‘YILADIGAN
PEDAGOGIK ÒALABLAR
Harakatli o‘yinlarni tashkil qilish va o‘tkazishda g‘oyaviylik,
ilmiylik va o‘yindan foydalanish rejaga asoslanganligini, tarbiyaviy,
ta’limiy va sog‘lomlashtirish natijalariga yo‘naltirilganligi hisobga
olinishi zarur. O‘yinni o‘tkazishda rahbarlik yoki yo‘l ko‘rsatuvchi
roli pedagog, tarbiyachi va yordamchilarga tegishli bo‘lishi kerak.
O‘yin tarbiyaviy, ta’limiy va sog‘lomlashtirishda katta ahamiyatga
ega bo‘lib, ko‘proq uni boshqarishga bog‘liq bo‘ladi. Bitta shunga
o‘xshash o‘yinlar yordamida turli-tuman axloqiy va jismoniy sifatlarni
tarbiyalash mumkin.
Birinchidan, shug‘ullanuvchilar uchun o‘yinni ta’sir etishi aniqla-
nadi (mazmuni, harakatlanishi, o‘yin qoidasi), ikkinchidan, metodik
usullari bilan bola uning yordami bilan o‘yinlarni egallaydi, uchinchi-
dan, tashkil etish uslublari.
Bolalar bilim va malakalarini uyda, maktabda, bolalar bog‘cha-
sida egallaydi va u atrofni o‘rab turgan muhitga bog‘liqdir. Shuning
uchun har xil yoshdagi bolalar bilim o‘tkaziladigan o‘yinda o‘yin
mazmuniga ko‘ra, o‘tkazish usuli turlicha rivojlanadi. Bolaning jismo-
niy rivojlanishi o‘yin yordamida xohlagan yo‘nalishda va boshqa
jismoniy mashqlarni turlari mumkin qadar faqat maqsadga yo‘nalti-
rilgan holda va doimo pedagogik rahbarlik qilinganda amalga oshiriladi.
1.10. O‘YIN RAHBARLARINING
ASOSIY VAZIFALARI
Rahbar o‘yin tashkilotchisi va uni o‘tkazish jarayonida bolalar-
ning tarbiyachisi bo‘lishi shart:
1) shug‘ullanuvchilarning salomatligini mustahkamlash ularning
to‘g‘ri jismoniy rivojlanishiga yordam beradi;
2) hayotiy zarur bo‘lgan harakat malakalarini egallashga yordam
beradi;

---

34
3) bolalarda zarur bo‘lgan odob-axloq irodaviy va jismoniy
sifatlarini tarbiyalash;
4) o‘yin bilan mustaqil ravishda muntazam shug‘ullanish odatini
va o‘quvchilarga tashkilotchilik malakalarini singdirish.
O‘yin bilan shug‘ullanish do‘stlikni, rostgo‘ylikni, jamoatchilikni,
vatanparvarlikni va ongli intizomni tarbiyalashga yordam beradi. Shu
bilan birga jismoniy tarbiya bo‘yicha dasturi asosida mos ravishda
ma’lum harakatni o‘rgatish uchun o‘yinni to‘g‘ri tanlash muhimdir.
Har doim ham o‘yinni to‘g‘ri tanlab olib, samarali ijobiy ta’lim-
tarbiyaga erishish mumkin emas, u ko‘proq o‘yinni tashkil qilish va
o‘tkazish jarayoniga bog‘liq. Òa’limiy, tarbiyaviy va sog‘lomlashtirish
vazifalarini hal etishda tarbiyani, xususan, didaktik prinsiplarining
umumiy qonuniyatlariga pedagog tomonidan amal qilish zarurdir.
Harakatli o‘yinlar bilan shug‘ullanish xarakteri tarbiyalaydigan
bo‘lishi shart. Pedagog o‘yinning mazmunidan foydalangan holda
(mazmuni, harakat qilishi va unga kiruvchi o‘yin qoidalari), ma’lum
darajada o‘yinchilarning yurish-turishini, xatti-harakatini e’tiborga
oladi. Buning uchun pedagog o‘ynaydigan jamoani yaxshi bilishi,
o‘yinning mazmunini o‘rganishi va yuqori pedagogik mahoratga
ega bo‘lishi kerak.
O‘yinda bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari namoyon bo‘ladi.
Ularning xulqi va xarakterini o‘rganib olganidan keyin, rahbar haddan
tashqari tez ta’sirchanligini, bahslashish noto‘g‘riligini yoki o‘yin
qoidalariga rioya qilmasligini va xulqidagi boshqa salbiy tomonlarning
oldini olish mumkin.
Rahbar jamoa o‘yinlarida maqsadga erishish uchun o‘yinchilarni
birgalashib harakat qilishga o‘rgatadi, bu o‘rtoqlik hissini, jamoat-
chilik, topshirilgan vazifaga javobgarlikni his qilishni, o‘zining ishini
oxirigacha yetkazishdagi qat’iyligini tarbiyalashga yordam beradi
(aks holda jamoadadagi o‘rtoqlari qiynaladi).
Har bir o‘yinda maqsadga erishish uchun turli xil qiyinchiliklar
bo‘ladi. Shuning uchun o‘ynovchilar o‘yin qoidalarini buzmasdan
turib, ularni yengib o‘tishlari kerak. Bittagina qiyinchilikni yengib
o‘tgandan keyin, boshqasini orqaga surish kerak, chunki bolalar
ularni yengib o‘tishda zo‘r berishlariga to‘g‘ri keladi. Bu esa mehnat-
sevarlikni va irodani tarbiyalashga yordam beradi.
Rahbar u yoki bu o‘yinni o‘tkazishda asosiy tarbiyaviy va ta’-
limiy vazifani belgilab olishi kerak (masalan, to‘pni otish va ilib

---

35
olib nishonga uloqtirish malakalarini takomillashtirish, yengil atletika,
gimnastika mashg‘ulotlarida egallagan malakalarini mustahkamlash,
o‘ynovchilarda jasurlikni, harakatning bir-biriga muvofiqligini, ja-
moatchilikni tarbiyalash, joyda mo‘ljal olish malakalarini tarbiyalash
va boshqalar).
Bolalarning oldiga nisbatan aniq, yengil va tez hal qilinadigan
vazifalar qo‘yiladi. Masalan, «asirga» tushirmaslik, raqiblarni qidirib
topish, o‘rtog‘ini qutqarish, raqibining ustidan g‘alabaga erishishdan
iboratdir. Rahbar ayrim vaqtlarda ularga ko‘proq qiyin vazifalarni
(masalan, to‘pni olib yurish va uzatish, basketbol o‘yini uchun
halqaga to‘p tashlashni egallash) taklif qiladi.
Boshqarib boruvchi o‘rgatishning faol va onglilik prinsipi hisob-
lanadi. Rahbar o‘yinni o‘tkazishda uning mazmuni va vazifasini,
shuningdek, o‘zini tuta bilish qoidalarini tushintirishi shart. O‘ynov-
chilarning ongli xulqi o‘yinni takomillashtirishga va uni ijodiy boyi-
tishga imkon beradi, bunda o‘yin qatnashchilarining qiziqishi, bir-
muncha o‘yinning tarbiyaviy ta’sir etishi oshib boradi. Bolalarda
o‘yinda o‘z harakati va ishlariga ongli munosabatda bo‘lishga, o‘zi-
ning yutuq va kamchiliklarini tanqidiy muhokama qilishni, o‘rtoq-
larining harakati va xulq-atvorini tahlil qilishga o‘rgatish kerak.
Agar o‘yin yaxshi o‘zlashtirilgan bo‘lsa, faollik oshadi. O‘yinni
takrorlab turish juda foydali bo‘ladi, bunda shug‘ullanuvchilar
ko‘proq o‘z ayblarini tushunib boradilar, harakat malakalari takomil-
lashadi, o‘yinda o‘quvchilar faol qatnasha boshlaydi, eski o‘yin
qoidalari murakkablashadi, yangi vazifalar qo‘yiladi (rahbar bilan
birgalikda yoki uning nazorati ostida).
O‘yinga qiziqqonligini orttirib borish bolalarning faollashishiga ta’sir
etadi. Bolalarning faolligidan o‘yindagi tashkilotchilik malakalarini
tarbiyalashda foydalanish lozim. Rahbar ularga yetakchilar, sardorlar
tayinlashi hakamlik qilishga jalb etish bilan bolalarni mustaqil o‘ynashga
o‘rgatishi kerak. Ularga o‘yinni tashkil qilish va hakamlik qilishda sekin-
asta ko‘proq mustaqillikka imkon beradi. Òanlangan kapitanlar jamoaning
harakatiga rahbarlik qiladi, o‘yin qatnashchilarining orasidan saylangan
hakam o‘yin qoidalariga aniq rioya qilishni kuzatadi. Rahbar o‘yin
borishida hakamga taktik jihatdan yordam beradi va o‘ynovchilarning
o‘zini to‘g‘ri tutishiga yo‘naltiradi.
Rahbar bolalarni faol va ongli ravishda o‘ynashlari uchun o‘yinni
aniq va ta’sirchan qilib tushuntirishi zarur. Kichik maktab yoshi-

---

36
dagi bolalarga mazmunli o‘yinni tushuntirishda ayniqsa ta’sirchanlik
bo‘lishi juda muhimdir.
Harakatli o‘yinlarni o‘tkazishda nafaqat ko‘rsatishdan, balki ko‘r-
gazmali qo‘llanmalardan ham foydalanish mumkin: asbob-anjom-
larda, chizmalarda ularda maydondagi belgi alomatlari va o‘yinchilar
joylashishlari, fotosuratda o‘yinning alohida vazifalari ko‘rsatilgan
bo‘ladi.
O‘yinlarni ketma-ket o‘tilishini
rejalashtirish
Rejalashtirishda bolalarning ma’lum yoshiga qarab jismoniy
tarbiya vazifasi, uning jismoniy tayyorgarligi, shuningdek, asta-sekin
malaka va bilimni to‘plashni hisobga olish zarur. Jismoniy tarbiya
uchun o‘yinlar umumiy ta’lim maktablarining jismoniy tarbiya
dasturiga mos holda rejalashtiriladi.
O‘yin rejalashtirilayotganda jismoniy mashqlarning boshqa turlari
va gimnastika, yengil atletika mashg‘ulotlarida egallagan ular o‘rtasi-
dagi ichki bog‘lanishni va malakalarni ketma-ket o‘zlashtirishni hisob-
ga olish kerak. O‘zlashtirib olingan bilim va malaka oldin o‘tganlarini
takrorlab, yangilari bilan mustahkamlanib boriladi. Eng muhimi,
yangi o‘yinlarda egallangan malaka takomillashib boradi va yangisi
paydo bo‘ladi.
Òanish o‘yinlardan notanish o‘inlarga asta-sekin o‘tish lozim.
Bunda albatta topish o‘yinlariga suyanish kerak. Notanish o‘yin-
larning bunday maqsadi tanishlari bilan o‘xshash, shuning uchun
yangi o‘yin qoidalari va shartlari kiritilishi shart, u esa asta-sekin
egallagan malaka va bilimlarga talabni oshiradi. Harakatning o‘x-
shashligi yangi bir qancha murakkabroq bo‘lgan harakatga o‘tishni
yengillashtiradi. Shunday qilib, maktab yoshidagi kichik bolalarda
tezlikni va epchillikni rivojlantirish uchun «Kim chaqqon», so‘ngra
«Qopqon», «Ikki sovuq» o‘yinlaridan foydalaniladi. Bu o‘yinlar tuzili-
shi va harakati jihatidan bir-biriga juda yaqin (tez yugurish bilan
chap berib qutulib qolish) faqatgina ikkinchi o‘yinda vazifa bir-
muncha murakkablashadi (katta epchillik talab qilinadi), «Ikki sovuq»
o‘yinidan keyin «Òovonbaliq va cho‘rtanbaliq»ni o‘ynash yengil
bo‘ladi, bu ham tuzilishi bo‘yicha oldindagisiga yaqin bo‘lib, biroq
o‘yin qoidasiga ko‘ra ko‘proq murakkab bo‘ladi.

---

37
Yangi o‘yinlarni o‘rgatishda o‘quvchilar tomonidan bilimlarni
egallashi hisobga olinadi va ular asta-sekin murakkablashtirib boriladi.
Yangi o‘yinlarda esa o‘yinlarning elementi takrorlanadi, biroq ko‘proq
murakkab shaklda «harakatchan nishon» o‘yinini bilgan bolalar «Ov-
chilar va o‘rdaklar» o‘yiniga tezda kirishib ketadilar, unda ikki jamoa-
ni kurashish jarayonida, biroq o‘zgartirilgan sharoitda, harakatchan
nishondagi kabi xuddi shunday malakasi takomillashtiriladi. Keyin-
chalik bu malakani yanada murakkabroq «Otishma» o‘yinida tako-
millashtirish mumkin, bunda harakatchan nishonga uloqtirishni va
to‘pdan chap berib qutulib qolishni ikkala jamoada bir vaqtda ba-
jaradi.
O‘yin shug‘ullanuvchilarning tayyorgarligiga mos kelishi kerak.
Har bir o‘yinda shunday qiyinchiliklar bo‘lishi kerakki, uning qatnash-
chisi maqsadga erishish yo‘lida to‘siqlarni oshib o‘ta oladigan bo‘lsin.
O‘yinda o‘ynovchilar qiyinchiliklarni yengib o‘ta olmasa kuchlarni
jipslashtirmasa, bolalarni qiziqtirmasa, uning pedagogik ahamiyati
bo‘lmaydi, chunki o‘quvchilarning qobiliyati va irodasi rivojlanmaydi.
O‘z kuchiga ishonishni tarbiyalash uchun o‘yinni tushunarli
bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Bolalarni kuchi yetmaydigan o‘yinlar
shug‘ullanishiga bo‘lgan qiziqishini pasaytiradi va ularni charchatib
qo‘yadi. O‘yinda o‘quvchilarning imkoniyatlari va kuchlariga mos
keladigan rollarni taqsimlash juda muhimdir. Buning uchun har bir
o‘quvchining bilimi va unga yakkama-yakka yondashish zarur. Zaif
bolalar o‘yinda qiyinchiliklarni engib o‘tishni o‘rganishlari zarur.
Ularga kuchlarini hisobga olib vazifalar beriladi, bunda ularda o‘z
kuchlariga ishonishlari tarbiyalanadi.
Zarur bilim va malakalarni egallashni muntazam ravishda
mustahkamlash. Yangi bilim reflektorga bog‘liq o‘yinni takrorlash
natijasida mustahkamlanib boradi, harakatning yangi usullari tezroq
o‘zlashtiriladi. O‘quvchilar o‘yinni qanchalik yaxshi tushunib yetsalar,
shunchalik ularning malakasi takomillashib boradi, ular uchun
shunchalik qiziqarli bo‘ladi. Buning isboti shundan iboratki, bolalar-
ning sevimli o‘yinlar doirasi, odatda, chegaralangan. Ularga sevimli
o‘yinlar ko‘proq tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun bolalarga
mazmuni bo‘yicha turli-tuman har tomonlama rivojlanishiga yordam
beradigan o‘yinlarni tavsiya qilish zarur.
Biroq bolalarga qisqa vaqt ichida ko‘p o‘yinlar o‘ynashni taklif
qilish mumkin emas. Bolalar o‘yinlarni yaxshi o‘zlashtirib olishlari

---

38
shart, ularda o‘zining harakati va xulq-atvor malakalarini takomil-
lashtiradi. Ana shu maqsadda bolalarga ma’lum bo‘lgan o‘yinlar
mazmun va harakati jihatidan bir oz murakkablashgan qoidalar bilan
takrorlanadi. Mashhur pedagog P.D. Ushinskiy, yaxshi pedagog eski
o‘yinlarni takrorlash, esdan chiqqan o‘yinlarni takrorlash degani
emas, chunki eskisi esa yangisini ishonchli qilib mustahkamlaydi,
deb aytgan edi.
Harakatli o‘yinlarni muntazam o‘tkazib borish tavsiya qilinadi.
Bolalar bunday holatda alohida o‘yinlarni mustahkam o‘rganib oladi-
lar va uyushqoqlik bilan o‘ynashga o‘rganadilar. Ular o‘rgatilgan
o‘yinlarni hovlida maydonchada, uyda o‘tkazadilar va ularga o‘rtoq-
larini jalb qiladilar. Rahbar o‘zining tajribalarini boshqalarga o‘rgatish
va tarbiyaviy hamda ta’limiy maqsadda foydali va qiziqarli o‘yinlarni
tanlashi shart. Buning uchun bolalar o‘yinni har doim o‘rganishi
va ularni eng yaxshilaridan foydalanishi lozim, boshqa tarbiyachi-
larning amaliyotini tahlil qilish metodik usullarini boyitib borish;
o‘yin bo‘yicha metodik adabiyotlarni o‘rganib borish kerak. Iloji
boricha xalq milliy o‘yinlarini tashkil qilish va o‘tkazish zarur. Ulardan
eng yaxshilarini bolalar bilan o‘tkaziladigan tarbiyaviy ishni amaliyo-
tida qo‘llashlari shart. Bolalar hayotiga yaxshi o‘yinlarini tatbiq qilish
uchun tashkilotchilarni, o‘yinboshilarni tayyorlash zarur, chunki ular
bolalar tashkilotlarida tashviqot va targ‘ibot ishlarini olib boradilar.
1.11. O‘YINNI O‘ÒKAZISHGA ÒAYYORGARLIK
KO‘RISH
O‘yinni tanlash, eng avvalo, dars oldiga qo‘yilgan vazifaga bog‘liq
bo‘ladi. Chunki uni aniqlashda, rahbar bolalarning yosh xususiyat-
larini, ularning rivojlanishini, jismoniy tayyorgarligini, bolalarning
sonini va o‘yinni o‘tkazish sharoitini hisobga oladi.
Harakatli o‘yinlarda 3 dan 300 tagachan kishi qatnashishi mumkin.
Òashabbuskorlik sharoitida hammadan ko‘ra ko‘proq tez-tez 3–
10 ta o‘yin qatnashchilariga mo‘ljallangan o‘yinlardan foydalaniladi.
Ular, odatda, bolalar bilan mustaqil ravishda hovlilarda, maydon-
chalarda, shuningdek, har xil yig‘ilishlarda tashkil etiladi. O‘qituvchi,
tarbiyachi va yetakchilar rahbarligida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar
(darsda, yig‘ilishlarda, dam olish oromgohlarida o‘tkaziladigan mash-
g‘ulotlarda, sport maktabida) 20–40 ta harakatli o‘yinlar o‘tka-

---

39
ziladi. Katta bayram kechalarida va bolalar ko‘p to‘plangan ommaviy
sayillarda 100–300 o‘yin qatnashchilariga mo‘ljallangan ommaviy
harakatli o‘yinlardan foydalanish mumkin.
O‘yinni tanlashda albatta o‘tkaziladigan mashg‘ulotning shaklini
(darsda, tanaffusda, zvenolar, bayramlarda, sayrlarda) hisobga olish
shart. Darsda va tanaffusda vaqt chegaralangan bo‘ladi; o‘yin maz-
muni va vazifasi darsdagiga ko‘ra tanaffusda boshqacha bo‘ladi,
bayramlarda ayniqsa ommaviy va attraksion o‘yinlaridan foydala-
niladi, bu o‘yinlarda har xil yoshdagi va turli tayyorgarlikdagi bolalar
qatnashishlari mumkin.
O‘yinni tanlash va o‘tkazish to‘g‘ridan-to‘g‘ri uning joyiga bog‘liq
bo‘ladi. Unga katta bo‘lmagan tor zalda, maydonchada yoki yo‘lak-
chada o‘yin bir chiziqqa saflangan holda o‘tkaziladi, o‘yinda o‘ynay-
diganlar navbatma-navbat qatnashadilar. Katta zalda yoki maydon-
chada tarqalib yugurish katta va kichik koptoklarni uloqtirish hamda
sport o‘yinlari elementlari bilan o‘ynaladigan o‘yinlarni o‘tkazish
mumkin. Shahardan tashqariga saylga va ekskursiyaga chiqqan vaqtda
joylarda o‘tkaziladigan o‘yinlardan foydalaniladi. Qishda qishki
o‘yinlar maydonchada chang‘ida, konkida, chanada va qordan har
xil shakllar yasash bilan o‘tkazilishi mumkin.
Ochiq havoda o‘yinni o‘tkazishda obi havo sharoitini (ayniqsa,
qishda) hisobga olish zarur. Agar havo harorati past bo‘lsa, bunday
paytda barcha o‘yin qatnashchilari faol harakat qilishlari kerak bo‘-
ladi. O‘yinda turib qolish va o‘zining navbatini ko‘p kutib qolish
holatlaridan xoli bo‘lishi kerak. Kunning issiq paytlarida eng yaxshisi
kam harakatchan o‘yinlardan foydalangan ma’qul, chunki o‘yin
qatnashchilari o‘yin topshiriqlarini navbat bilan bajaradilar.
Shuningdek, o‘yinning tanlanishi qo‘llanmalar va asbob-anjom-
larni bor bo‘lishiga bog‘liq. Òegishli asbob-anjomlarni yo‘qligi va
uni noto‘g‘ri almashtirish o‘yinning buzilishiga olib keladi.
Rahbar jismoniy tarbiya bo‘yicha dasturdagi o‘yinlar va to‘plam-
lardan, bolalar o‘rtasida yaxshi o‘ynaladigan o‘yinlar, rahbar va
bolalar jamoasi va mustaqil ijodiy yangi o‘yin variantlaridan foyda-
laniladi. Ushbu maqsad uchun belgilangan tarbiyaviy jihatdan
ko‘proq tez-tez samara beradigan yangi shakldagi, ijodiy qayta
ishlangan o‘yinlarning yangi shakliga ega bo‘ladi.
Bolalarni katta sportga bo‘lgan katta qiziqishi bilan bog‘liq juda
ko‘p o‘yinlar sport o‘yinlari va boshqa sport turlari elementlari

---

40
bilan yaratilgan. Bu kichik va o‘rta yoshdagi o‘quvchilar qo‘lidan
keladigan turli-tuman sport turlarida ishtirok qiladigan shaklda
ishtirok etishga ruxsat beradi: basketbolda («Òo‘p uchun kurash»,
«Òo‘p kapitanga», «Òo‘rt tomonga to‘p uzatish»), voleybolda, («Vo-
leybolchilarning to‘p uzatishi», «Òo‘pni uzatdingmi, o‘tir»).
Òarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan milliy harakatli o‘yinlarni
kengroq ommalatirish zarur. Bu esa har xil millat bolalari o‘rtasida
do‘stlikni, har xil xalqlarning turmush tarzi va madaniyatini, ularning
o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirishga yordam beradi.
1.12. O‘YINNI O‘ÒKAZISH UCHUN
JOYNI ÒAYYORLASH
Ochiq havoda o‘yinlarni o‘tkazish uchun maydonchalarni tayyor-
lash kerak. Eng yaxshisi maydonchani to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida,
eng kamida 8 m, uzunligi 12 m bo‘lishi kerak. Maydondan 2 m
masofada bir necha skameykani qo‘yish tavsiya qilinadi. Iloji boricha
yozgi maydoncha atrofida daraxtlar bo‘lgani yaxshi.
Bino ichida o‘yinni o‘tkazishda shuni hisobga olish kerakki,
o‘ynovchilarning harakat qilishiga, iloji boricha asbob-anjomlarning
xalaqit bermasligi uchun ularni (brusya, turnik, kon, kozel) yordamchi
xonalarga oldirib qo‘yish kerak. Agar asbob-anjomlarni zaldan olish
imkoniyati bo‘lmasa, unda ularni zalning qisqa devori tomoniga
qo‘yiladi va skameyka, to‘r yoki boshqa buyumlar bilan o‘rab
qo‘yiladi. Deraza oynalari va lampalar sim to‘rlar bilan bekitiladi.
Bundan ular o‘yinni o‘tkazishda oldin shamollatish va nam latta
bilan artilishi kerak. Rahbar joylarda o‘yinni o‘tkazishdan oldin
dastlab joy bilan yaxshi tanishib chiqishi kerak va o‘yin uchun shartli
chegaralarni belgilab chiqishi shart.
1.13. O‘YINGA ASBOB-ANJOMLARNI
ÒAYYORLASH
Harakatli o‘yinlarni o‘tkazish uchun bayroqchalar, rangli bog‘ich-
lar, har xil kattalikdagi koptoklar, gimnastika tayoqchasi, bulavalar
yoki keglilar, chambarak va arg‘amchilar kerak bo‘ladi. O‘yinda
asbob-anjom chiroyli, yashil rangda va o‘yinda ajralib turadigan
bo‘lishi zarur (bu kichik maktab yoshidagi bolalar uchun ayniqsa

---

41
muhimdir). Asbob-anjomning katta-kichikligi va og‘irligi o‘ynov-
chilarning bo‘ylariga mos bo‘lishi lozim (umumiy ta’lim maktablari
uchun tuzilgan jismoniy tarbiya dasturiga qarang). Asbob-anjom
sonini oldindan hisobga olish lozim. Asbob-anjomni o‘tkaziladigan
joy bilan yonma-yon saqlash maqsadga muvofiqdir. Muhimi, uning
sanitar holatini muntazam ravishda tartibga solib borish kerak.
Bolalarni tarbiyalash maqsadida ularni asbob-anjomlarni ta’mirlashga
va saqlashga jalb qilish foydali bo‘ladi.
O‘yin qatnashchilariga asbob-anjomni tarqatib qo‘yib chiqish
faqatgina o‘yinni tushuntirib bo‘lgandan keyin beriladi. Buni bola-
larning o‘zlari tashkiliy ravishda bajaradilar.
Maydonni belgilash
Agarda maydon belgilash uchun ko‘p vaqt talab qilinadigan
bo‘lsa, unda buni o‘yinni boshlanishiga qadar bajarish kerak.
Belgilash murakkab bo‘lmasa, unda o‘yin mazmunini gapirib berish
bilan bir vaqtda uni boshlashdan oldin bajarish mumkin, gapirib
berish vaqtida faqatgina belgilangan chegarasini ko‘rsatish mumkin.
Òez-tez takrorlanadigan o‘yin uchun maydonchada doimo bo‘lib
turadigan belgi chizish mumkin.
O‘yin uchun ajratilgan belgilar aniq chizilgan bo‘lishi shart,
buning natijasida o‘yinga berilib ketgan bolalar orqasidan osongina
kuzatish imkoniyatiga ega bo‘linadi. O‘yin uchun chizilgan chiziq
to‘siqdan, devordan yoki boshqa buyumlardan 3 m dan kam
bo‘lmasligi kerak, aks holda bolalar shikastlanishlari mumkin. Bu,
eng avvalo, yugurib o‘tish bilan o‘ynaladigan o‘yinlarda juda muhim-
dir, chunki bunda juda katta guruh o‘yin qatnashchilari bir vaqtning
o‘zida «uylar» chegarasidan yugurib o‘tadilar.
1.14. O‘YINNING DASÒLABKI ÒAHLILI
Rahbar o‘yinni bolalar yoshiga mo‘ljallab, o‘yinning barcha
jarayonini o‘ylab ko‘ra bilishi shart, chunki uni qanday momentlarda
ortiq qiziqib ketishi, o‘ynovchilarning nojo‘ya qilgan harakatlari,
ularning qiziqishlarini pasayib ketishini kelib chiqarishi mumkin,
bunday yoqmaydigan holatlarning oldini olish uchun avvaldan o‘ylab
ko‘rish kerak.

---

42
Bolalarni yaxshi ko‘radigan rahbar o‘ynovchilar o‘rtasidan kimni
kapitan va birinchi o‘yinboshi, qamroq uyushgan bolalarga qanday
rolni berishni, bo‘sh va passiv o‘yinchilarni qanday qilib o‘yinga
jalb qilishni oldindan o‘ylab ko‘rishi shart.
Ayrim o‘yinlarni o‘tkazish uchun oldindan o‘yin qatnashchi-
laridan yordamchilarni belgilab qo‘yadi, ularning vazifasini aniqlaydi
va agar kerak bo‘lsa, ularga tayyorlanish uchun imkoniyat beradi
(masalan, joylarda o‘tkaziladigan o‘yinlarda). Yordamchilar oldindan
o‘yin qoidalari va uni o‘tkazish joylari bilan tanishadilar.
Eng muhimi, jamoaga qiziqish uyg‘otish o‘zlarining shaxsiy
qobiliyatlarini namoyon qilishga, o‘yinda o‘rtoqlarining yurish-turish
qoidalarini yaxshi o‘zlashtirib olishi tashkilotchilik qobiliyatlarining
singdirish va bolalar ijodini rivojlantirishga, o‘yin jarayonidagi
vaziyatni to‘g‘ri bo‘lishiga va baholashga yordam beradi.
1.15. O‘YINLARNI ÒASHKIL EÒISH.
O‘YINCHILARNI JOYLASHÒIRISH VA O‘YINNI
ÒUSHUNÒIRISHDA RAHBARNING JOYI
O‘yinni tushuntirishdan oldin, o‘yin qatnashchilarini shunday
joylashtirish kerakki, ular rahbarni yaxshi ko‘rishlari va uni so‘zlab
berishini eshtishlari kerak. Eng yaxshisi o‘ynovchilarni dastlabki holatga
turg‘izishlari kerak, chunki shu holatda ular o‘yinni boshlaydilar.
Agar o‘yinni boshlash uchun o‘yin qatnashchilari doirada tursalar,
rahbar o‘yinni tushuntirish uchun o‘ynovchilar orasida turadi. Ko‘p
sonli o‘ynovchilar qatnashadigan ommaviy o‘yinlarda u 1–2 qadam
tashlab doira o‘rtasiga turib oladi. Doira markazida turish mumkin
emas, chunki o‘ynovchilarning rahbarning yarmi orqasida turib
qoladilar. Agar o‘ynovchilar ikki jamoaga bo‘linib, biri ikkinchisiga
nisbatan katta masofada qarama-qarshi saf tortib turgan bo‘lsa («Oq
terakmi, ko‘k terak», «Nomerlarni chaqirish», «Ikki qo‘lda to‘p
uzatish»), bularni bir-birlariga tushuntirish uchun jamoalarni yaqin-
lashtirish kerak, so‘ngra ularni «uylar» chegarasigacha olib boriladi.
Rahbar bunday holatda o‘yinni tushuntirish paytida, o‘ynovchi-
larning orasida maydoncha o‘rtasida yon tomondagi chegarasida
turadi u goh u jamoaga, goh bu jamoaga murojaat qiladi. Agar
o‘yin harakat bilan sochilib bajarilsa («Quvlashmachoq»), unda
o‘ynovchilarni safga turg‘izadi, ular kam bo‘lsa o‘zlari oldida

---

43
guruhlarga bo‘ladi, chunki ularning barchasi rahbarni yaxshi ko‘rish-
lari va eshitishlari kerak.
O‘yinni tushuntirish vaqtida bolalarning yuzini quyoshga yoki
oynaga qaratib qo‘ymaslik kerak (ular rahbarni yomon ko‘rishlari
mumkin). Rahbar barcha o‘yin qatnashchilarini ko‘rish va ularning
xulq-atvorini nazorat qilish uchun ko‘rinarli joyda yon tomonida
yoki yorug‘likka yuzi bilan turishi kerak.
1.16. O‘YINNI ÒUSHUNÒIRISH
O‘yinning yutug‘i, ma’lum me’yorda uni tushuntirishga bog‘liq
bo‘ladi. Rahbar gapirib berishga kirishdan oldin, o‘zi o‘yin to‘g‘risida
aniq tasavvurga ega bo‘lishi shart. So‘zlab berish qisqa va lo‘nda
bo‘lishi kerak: uzoq vaqt davomida tushuntirish o‘yinni o‘zlashtirishga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kichik sinflarda o‘tkaziladigan o‘yinlarni
ertak va maroqli shaklda tushuntirish mumkin.
Himoya qilib berish mantiqan to‘g‘ri va ketma-ket bo‘lishi shart.
O‘yinni quyidagi reja asosida ifoda etish tavsiya qilinadi:
1) o‘yinning nomi;
2) o‘ynovchilarning roli va joylashgan joyi;
3) o‘yinni borishi;
4) maqsad;
5) uning qonun-qoidalari.
Muallif o‘yinning borishi haqida, shak-shubhasiz, o‘yin qoidalari
haqida gapiradi, lekin hikoyaning oxirida ularga yana bir marta to‘xtalib
o‘tadi, chunki bolalar uni yaxshilab esda saqlab qolishlari kerak. Hikoya
qilish bir ohangda bo‘lmasligi kerak. O‘yinni bosiq ovozda tushuntirish
kerak, ayrim hollarda ovozni ko‘tarib yoki pasaytirib vaziyatdagi
mazmuniga o‘quvchilarning e’tiborini qaratish zarur.
Hikoya qilish vaqtida murakkab atamalarni qo‘llash mumkin
emas. Yangi tushuncha va so‘zlarni tushuntirib berish kerak.
O‘yinni yaxshilab o‘rganib olish uchun hikoya qilib berishni
ko‘rsatish bilan birga qo‘shib olib borish tavsiya qilinadi. U to‘liq
(o‘yinning ko‘proq murakkab momentlarini rahbar yoki o‘quv-
chilarning o‘zlari xuddi o‘ziday qilib qaytaradilar) yoki to‘liq bo‘lmas-
ligi (o‘yinning ayrim momentlarini imo-ishora va alohida harakatlar
bilan tushuntiradi) mumkin. Òushuntirishda albatta o‘quvchilarning
kayfiyati hisobga olinadi. Shuni yodda tutish kerakki, ya’ni ularning

---

44
diqqati bo‘linganda rahbar tushuntirishni qisqartirishi yoki o‘quvchilarni
dastlabki holatga joylashtirishi kerak. Agar rahbar o‘yin qatnashchilariga
hikoya qilib bergandan keyin ular savollar beradi, barcha o‘yinchilarga
murojaat qilib, baland ovozda ularga javob berishi kerak.
O‘yinni birinchi marta o‘ynaganlarida uning mazmunini batafsil
tushuntirish kerak. O‘yin takrorlaganda faqatgina asosiy mazmunini
eslatadi. O‘yinni xotirada tiklash uchun eng yaxshi usul o‘quvchi-
larning o‘zlarini jalb qilishdir.
O‘yinboshini saylash
O‘yinboshining vazifasini bajarish o‘ynovchilarga katta tarbiyaviy
ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun iloji boricha, bu rolda ko‘proq bolalar
bo‘lgani ma’qul. O‘yinboshini har xil uslublar bilan saylash mumkin.
Rahbar tayinlash. Rahbar uni o‘yindagi rolini hisobga olgan
holda o‘yinboshi qilib tayinlaydi. Bu uslubning afzalligi: ko‘proq
munosib o‘yinboshi tezda saylanadi. Ana shunday uslubda o‘ynov-
chilarning tashabbuskorligi ortadi. Rahbar bolalar bir-birlari bilan
hali tanishmasdan turib, kam vaqt yoki belgilangan o‘yin qatnash-
chisini tarbiyalash maqsadida o‘yinboshini saylash kerak. Rahbar
o‘yin boshini saylashda o‘yin qatnashchilarida shubha tug‘dirmasligini
va alohida o‘yinchilarga bo‘lgan munosabatda adolatsizlik bo‘lmasligi
uchun o‘zining fikrlarini qisqacha qilib tushuntirish kerak.
Qur’a tashlash bo‘yicha o‘yinboshini saylash uslubi ham mavjud.
Qur’a tashlashni hisoblash, uloqtirish va boshqa uslublar yo‘li bilan
ham o‘tkazish mumkin. Bolalar sanash uchun doirada turadilar va
birorta «sanoq»ning har bir so‘zini aytgandan keyin ular navbati bilan
o‘yinchilarni ko‘rsatadilar. Oxirgi sanoq so‘zi kimga to‘g‘ri kelsa, u
o‘yinboshi bo‘ladi yoki doiradan chiqib ketadi. Oxirgi holatda sanoq
she’rlari oxirgi o‘yin qatnashchisi qolguncha aytiladi va oxirgi qolgan
o‘yinchi o‘yinboshi bo‘lib qoladi. «Sanoq» usuli nisbatan ko‘p vaqtni
talab qiladi; shuning uchun undan, odatda, darsdan tashqari vaqtda
o‘tkaziladigan o‘yinlarda foydalaniladi. Ayrim holatlarda «sanoq»dan
doirada ham foydalaniladi, chunki kuchli qo‘zg‘alish bolalarni birmuncha
keyin tinchlashtirish uchun qo‘llaniladi. «Sanoq» matn bilan ongli
ravishda qo‘shib aytiladi va bolalarning nutqini rivojlantiradi.
Qur’a tashlash yo‘li bilan o‘yinboshini aniqlash uchun «tayoq
tortishish» mumkin. O‘yin qatnashchilari tayoq pastidan birin-ketin

---

45
ushlay boshlashadi. Kimda-kim tayoqni oxirida ushlasa yoki qopqoq
qilib yopasan o‘sha o‘yin boshi bo‘ladi. Bu usul 2–3 o‘yinchi bilan
o‘ynalganda qo‘llaniladi.
Qur’a tashlashdan uloqtirishda ham foydalanish mumkin. Òayoqni
tashlab, koptokni kim hammadan uzoqqa otsa o‘sha o‘yinboshi
bo‘ladi. Bunday usul ko‘p vaqtni talab qiladi. Ulardan darsdan
tashqari vaqtda o‘yinlarni o‘tkazishda foydalanish mumkin.
Qur’a tashlash yo‘li bilan o‘yinboshini aniqlash har doim ham
muvaffaqiyatli bo‘lavermaydi. Bolalar bu usulni mustaqil o‘ynaganlarida
tez-tez qo‘llaydilar, chunki u ularda tortishuvni keltirib chiqaradi.
O‘yinboshini tanlashning eng qulay usullaridan biri, o‘ynov-
chilarni tanlashdir. Bu usul pedagogik jihatdan ham qulay bo‘lib, u
bolalarni jamoa bo‘lib kelishilgan xohishini namoyon qilishga imkon
beradi. Ammo bolalar soni kam bo‘lgan jamoali o‘ynaladigan o‘yin-
larda bu usulni qo‘llash qiyin bo‘ladi, chunki bunda o‘yinboshi
xizmatiga ko‘ra saylanmasdan, balki ko‘proq kuchli, tirishqoq
bolalarning tazyiqi ostida saylanadi. Rahbar bolalarga o‘yinboshini
tanlashda, yaxshi yuguradigan, sakraydigan va aniq nishonga tekkiza-
digan bolalarni saylashni tavsiya qilishi mumkin.
Eng ma’quli, o‘yinboshi navbati bilan saylanadi yoki tayinlanadi,
chunki har bir o‘yin qatnashchisi ushbu rolni bajaradi. Bu faollik va
tashkilotchilik malakalarini tarbiyalashga yordam beradi.
O‘yinboshini oldingi o‘yin natijalariga ko‘ra saylash mumkin.
Oldingi o‘yinlarda ko‘proq epchil, tezkor, chaqqon bo‘lgan o‘yinchilar
o‘yinboshi bo‘ladi. Bu haqda o‘yin qatnashchilariga oldindan e’lon
qilinishi kerak, chunki ular o‘yinlarda zarur bo‘lgan sifatlarni na-
moyon qilishga harakat qiladilar. Bu usulning salbiy tomoni shundaki,
ya’ni o‘yinboshi rolida bo‘sh va epchil bo‘lmagan bolalar o‘ynay
olmaydilar. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan o‘yinboshini saylash usullarini
qo‘yilgan vazifalar va mashg‘ulotning shartiga, o‘yinning xarak-
teriga, o‘ynovchilarning soniga va ularning kayfiyatiga qarab almash-
tirib borish kerak.
Jamoalarga bo‘lish
Jamoalarga bo‘lish har xil usullar bilan o‘tkaziladi.
Rahbarning ixtiyori bo‘yicha kuchlari teng bo‘lgan jamoani tuzish
kerak bo‘lganda, o‘ynovchilar jamoalarga bo‘linadi. Bu usul katta

---

46
sinf o‘quvchilari bilan murakkab harakatli sport o‘yinlarini o‘tkazishda
qo‘llaniladi. Bunday usulda o‘ynovchilar jamoani tuzishda faol
ishtirok etmaydilar.
O‘ynovchilarni sanash yo‘li bilan jamoalarga bo‘lish mumkin:
bitta safda turib, bir-ikki deb sanaydilar; bir raqamlilar bitta jamoani,
ikki raqamlilar esa boshqa jamoani tashkil qiladilar. Xuddi shunday
usul 3–4 jamoaga xos bo‘lishi mumkin. Bu usul esa tez usul bo‘lib,
undan hammadan ko‘ra ko‘proq jismoniy tarbiya darslarida tez-
tez foydalanadilar. Bunday usulda jamoalarga bo‘lish kuchi bo‘yicha
har doim ham bir xil bo‘lavermaydi. Harakat qilayotgan qatorda
sinash yoki figurali yurish yo‘li bilan o‘ynovchilarni jamoaga bo‘lish
mumkin. Har bir qatorda jamoada o‘yin uchun qancha talab qilinsa,
shuncha odam bo‘lishi kerak. Bunday usulda jamoaning tarkibi
tasodifan bo‘ladi yoki ko‘pincha kuchi teng bo‘lmaydi.
O‘yin bo‘yicha oxirgi ikkita usul o‘tkaziladigan dars uchun juda
qulay, chunki ular ko‘p vaqtni talab qilmaydi va bitta mashq turidan
boshqa turiga tashkiliy ravishda o‘tishga imkon beradi.
Shuningdek, til biriktirish bo‘yicha jamoalarga bo‘lish usuli ham
qo‘llaniladi. O‘ynovchilar juft-juft bo‘lib (taxminan kuchlari teng
bo‘lgan), sardorlarini (boshliq) saylaydilar, o‘zlari kim bo‘lishlarini
gaplashib olganlaridan keyin, ularga nom qo‘yib, kapitanlarini
saylaydilar. Bunday usulda jamoalarga bo‘lish kuchlari har doim
teng bo‘ladi. Bu usulni bolalar juda yaxshi ko‘radilar, chunki u
o‘ziga xos o‘yin hisoblanadi, lekin uni faqat shunday holatda qo‘llash
mumkinki, unda o‘yinchi vaqtga chegaralanmagan bo‘ladi (asosan
darsdan tashqari vaqtda o‘tkaziladi).
1.17. SARDORLARNI ÒAYINLASH BO‘YICHA
BO‘LISH USULI
Bolalar ikkita sardorni saylaydilar, ular navbat bilan o‘z jamoa-
lariga o‘yinchilarni tanlab oladilar. Bu usul yetarli darajada tez
bo‘ladi va jamoalar kuch jihatidan teng bo‘ladi. Ushbu usulning
salbiy tomoni shundan iboratki, sardorlar bo‘sh, jismonan ojiz
o‘yinchilarni olmaslikka harakat qiladilar, bu esa o‘yinchilar orasida
tez-tez arazlash va janjallashishga olib keladi. Bu holat kelib
chiqmasligi uchun tanlab olish oxirigacha olib borilmaydi va
qolganlarini sanash yo‘li bilan bo‘lish tavsiya qilinadi.

---

47
Sardorlarni tayinlash usuli faqatgina katta maktab yoshidagi
o‘quvchilar bilan o‘tqaziladi, chunki o‘yinchilar ularning kuchlarini
to‘g‘ri baholashni biladilar.
Doimiy jamoalar ham bo‘lishi mumkin, shu bilan birga nafaqat
sport o‘yinlari uchun, balki murakkab harakatli o‘yinlar, o‘yin
estafetalaridan ayniqsa sinflar, maktablar, shuningdek, shaharlararo
musobaqalar o‘tkaziladi. Jamoalarning doimiy tarkibi «Quvnoq
startlar», «Shunqorlar» va boshqa o‘yinlarda bo‘ladi, chunki ularni
musobaqalarga tayyorlash kerak.
1.18. JAMOA SARDORLARINI SAYLASH
Jamoaga oid o‘yinlarni tashkil etishda sardorlarni yoki jamoaning
boshliqlariga (komandir) muhim rol beriladi, ular o‘z navbatida
barcha jamoani to‘liq va ayrim o‘yinchilarning xulq-atvoriga javob
beradilar. Sardorlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri rahbarning yordamchilari
hisoblanadi. Ular o‘yin qatnashchilarini tashkil qiladi va joylash-
tiradilar, ularni kuchlari bo‘yicha taqsimlaydi hamda o‘yin jarayonida
o‘yinchilarning intizomiga javob beradi.
Sardorlar o‘yinchilarni o‘zlari tanlab oladilar yoki rahbar tanlaydi.
Sardor o‘ynovchilarning o‘zlari saylashsa, bir-birini yaxshi fazilatlari,
xulqlari bo‘yicha baholashga o‘rganadilar va o‘zlarining o‘rtoqlariga
ishonch bildiradilar, ularda yuqori darajadagi javobgarlik his-tuy-
g‘usini uyg‘otadi. Agar o‘ynovchilar yetarli darajada tashkil etilmagan
yoki bir-birlarini yaxshi bilmasalar, unda sardorlarni o‘zi tayinlaydi.
Rahbar ayrim paytlarda lavozimga (tarbiyalash maqsadida) passiv
yoki yengiltak, o‘zlarini tuta bilmaydigan o‘yinchilardan saylaydi,
shu bilan birga ularda zarur bo‘lgan fazilatlarni tarbiyalashga yordam
beradi. Sardorlar, odatda, jamoalar tuzilgandan keyin saylanadi yoki
tayinlanadi. Faqat jamoalarni bo‘lishda sardorlarni saylash va tayin-
lash yo‘li bilan oldindan saylanadi.
Doimiy jamoalarda sardorlar vaqt-vaqti bilan qayta saylanadilar.
I. 19. YORDAMCHILARNI ÒAYINLASH
Rahbar tomonidan saylangan yordamchilar qonun-qoidalarga
rioya qilishni kuzatadilar, o‘yin kapitanlarini hisobga oladi, shuning-
dek, asbob-anjomlarni tarqatadi va qo‘yib chiqadi. Yordamchilar

---

48
– bo‘lajak o‘yin tashkilotchilaridir, shuning uchun iloji boricha,
o‘quv yili davomida yoki oromgohlarda dam olish davrida ularning
o‘rnida barcha o‘quvchilar ishtirok etishlari kerak.
Yordamchilar soni o‘yin qoidasining murakkabligiga va o‘ynov-
chilarning soni va jamoa maydonchasining katta-kichikligiga va binoga
bog‘liq bo‘ladi. Rahbar yordamchilarni tayinlash haqida barcha
o‘yinchilarga e’lon qiladi.
Sardorlarni tayyorlash mashg‘ulot jarayonida hal etiladigan o‘yin-
ning murakkabligiga va vazifasiga bog‘liq bo‘ladi, yordamchilar
o‘yinchilar safga turgunicha yoki o‘yin e’lon qilinganda o‘yinbo-
shini saylaganidan keyin tayinlanadi. Agar kuch va chidamlilikni
talab qiladigan o‘yin belgilangan bo‘lsa (masalan, «Oq ayiqlar»)
unda rahbar oldindan jismoniy jihatdan bo‘sh bo‘lgan bolalarni
yordamchi roliga tayinlaydi. Joylarda o‘tkaziladigan o‘yinlar uchun
yordamchilarni oldindan tanlash kerak bo‘ladi, chunki ular bilan
bo‘lajak o‘yinlarga tayyorgarlik ko‘rilishi zarur. Jamoalarga bo‘linib
o‘ynaladigan o‘yinlar uchun (masalan, «Otishma», «Oq terakmi,
ko‘k terak») yordamchining bolalarning tayyorgarligini hisobga olgan
holda, o‘yinni tushuntirib bo‘lgandan keyin saylash mumkin.
Bolalarni yordamchilarning vazifasini bajarishga o‘rgatishni birin-
chi sinfdan boshlash tavsiya qilinadi. Dastlab, ularga oddiy topshiriqlar
berish kerak (masalan, o‘yinchilarning maydonchani chegarasidan
chiqib ketmasligi, signal berguncha chiziqning bosmasligi va hokazo)
so‘ngra, ularni asta-sekin murakkablashtirib borib, yordamchilar
ikkinchi rahbar roligacha olib chiqiladi.
1.20. O‘YIN JARAYONIGA RAHBARLIK QILISH.
O‘YNOVCHILARNING XULQINI VA O‘YIN
BORISHINI KUZAÒISH
O‘yinni va o‘yin vaqtida bolalarning fe’l-atvorini va xulqini
birmuncha darajada o‘zlashtirishi uni to‘g‘ri boshqarishiga bog‘liq
bo‘ladi. O‘yinni o‘z vaqtida tashkiliy ravishda boshlash juda zarur.
O‘yinni vaqtida boshlanmasdan ushlab turish o‘yin qatnashchilarining
o‘yin oldi holatini va o‘yinga tayyorgarligini pasaytiradi. O‘yin qat-
nashchilari jamoaning harakat qilish rejasini muhokama qilganla-
rida o‘yin boshlanishini to‘xtatib qolish mumkin o‘yin shartli (Jamoa-
da hushtak, chapak chalganda, qo‘l yoki bayroqni silkitganda)

---

49
4 – Xo‘jayev, P.
bo‘yicha boshlanadi. Har xil buyruqda bolalarning harakat reaksiya-
sining tezligini va aniqligini rivojlantirish uchun turli-tuman buyruq
va signallar qo‘llash tavsiya qilinadi. Rahbar belgilangan signal haqida
bolalarga oldindan aytib qo‘yadi, shuning uchun barcha o‘yinchilar
o‘yin mazmunini tushuntiradilar va tegishli joylarni egallaydilar.
Rahbar keyinchalik o‘yinning borishini va ayrim o‘yinchilarning
xulq-atvori, xulqlarini kuzatib boradi va ularning harakatini to‘g‘ri
yo‘naltiradi. Bolalarni o‘yin qoidalariga ongli ravishda rioya qilishga
o‘rgatish kerak. O‘yin qatnashchilari o‘yin qoidalarini tushuntirish
vaqtida bilib oladilar, lekin ularga agarda oldingi o‘yin qoidalarini
yaxshi o‘zlashtirishgan bo‘lsa ham, o‘yin jarayoni tez-tez eslatib
turilishi va to‘ldirib borilishi kerak. Agar ko‘pchilik o‘yinchilar bir
xil xatoga yo‘l qo‘yadigan bo‘lsalar, u holda rahbar o‘yinni to‘xtatadi
va o‘yinga o‘zgartirishlar kiritadi.
Rahbar murakkab o‘yinlarni o‘tkazishda dastlab bolalarni asosiy
o‘yin qoidalari bilan tanishtiradi, so‘ngra o‘yinni borishi davomida
qo‘shimcha qoidalar kiritadi.
O‘yinni keskin buyruq, baqiriq yoki chaqiriq bilan to‘xtatish
man etiladi. Shuning uchun bolalarni hushtak yordamida «Diqqat!»
shartli signali bilan to‘xtatishga o‘rgatish kerak. O‘yin jarayonida
o‘yinchilarning ijobiy tashabbuskorligini rivojlantirishga yordam berish
kerak. O‘yinga shunday rahbarlik qilish kerakki, o‘yin jarayonining
o‘zi bolalarga bir olam xursandchilik baxsh etsin. Bu imkoniyat
faqat o‘yin qatnashchilari faollik, ijodiy tashabbuskorlikni va musta-
qillikni namoyon qilganlarida bo‘lishi mumkin.
Hammadan ko‘proq o‘ynovchilar o‘zlarining ijodkorligini shun-
day o‘yinlarda namoyon qiladiki, ya’ni ularga yoqadigan o‘yinlar
tez-tez namoyon bo‘ladi. Rahbar bolalarni o‘yinga qiziqtirishi va
ularni ergashtira bilishi kerak. Buning uchun bolalarning imkoniyatlari
va qiziqishlari ularning xohishi va kayfiyatiga pedagogik jihatdan
to‘g‘ri va ularni xis-tuyg‘uga mos kelishini hisobga olgan holda
rahbarlik qiladi; ba’zi hollarda o‘zining xulqi bilan bolalarni
ergashtirib, o‘yinda qatnashadi. Rahbar shu bilan bir vaqtda, o‘yinga
qiziqib ketmasdan, balki o‘zining pedagogik vazifasini ham esda
tutishi kerak. U o‘yinda qatnashishi bilan birga, nafaqat o‘yinchilarda
qiziqishni orttiradi va ayrim vaqtlarda ularga alohida usulni, ayrim
taktik kombinatsiyalardan dadil va yaxshilab foydalanishni ham
ko‘rsatadi.

---

50
Agar rahbar o‘yinda qatnashmaydigan bo‘lsa, o‘yinni kuzatish
vaqtida, o‘yin qatnashchilari bilan yutuq va kamchiliklarini birgalikda
ko‘rib chiqadi.
O‘yinchilar topshirilgan vazifa va qoidalarni vijdonan bajarish-
gandagina ongli intizomga erishish mumkin. Ongli, intizomli o‘yin
juda yaxshi o‘zlashtirishga va uning qatnashchilariga yaxshi kayfiyat
bag‘ishlashga yordam beradi. Natijada o‘yin yana ham ko‘proq
qiziqarli bo‘lib boradi. Bolalarda o‘yinda o‘zini tutishni ongli muno-
sabatda bo‘lishini tarbiyalaydi, ularni o‘rtoqlarini mardonavor harakat
qilishiga yo‘naltiradi: «O‘rtog‘ingni qutqar!», «Orqada qolayotganlar-
ga yordam ber!», «O‘zingning o‘rtoqlaring bilan maqsadga erish!»,
«O‘zingga berilgan vazifani oxirigacha bajar, bo‘lmasa jamoang
mag‘lub bo‘ladi!». Ayniqsa ko‘proq diqqat-e’tiborni bolalarning
jamoada o‘ynashiga odat bo‘lgan o‘yinlarga qaratish kerak.
O‘yin jarayonida o‘ynovchilarning kayfiyatini hisobga olish juda
zarur bo‘ladi. Agar o‘yin ma’qul bo‘lmagan bo‘lsa va uni qanday
sabablarga ko‘ra yoqmaganligini hisobga olish kerak: juda ham sodda
yoki aksincha bo‘lish mumkin. Bunday holatlarda o‘yin qoidalarini
almashtirish (murakkablashtirish va soddalashtirish), boshqa iloji
topilmay qolganda, o‘yinni uzoq vaqt davom etishini qisqartirish
kerak.
Rahbar o‘yinning eng ko‘proq havfli onlarini (murakkab to‘siqlar
ustidan sakrab o‘tish, balandlikdan pastga sakrash, devor, asbob-
anjomlar atrofida yugurish) hisobga olishi zarur va har doim
muhofaza qilishga tayyor bo‘lish kerak. Bunda o‘yinda qatnash-
mayotgan bolalarni jalb qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Muhimi shuki, o‘yin shug‘ullanuvchilarning xulqi va kayfiyatini
asab sistemasiga samarali ta’sir ko‘rsatadigan ijobiy hissiyotni keltirib
chiqaradi. Lekin o‘yinda ma’qul bo‘lmagan sifatlarni tarbiyalashga
yordam beradigan, salbiy hissiyotni kelib chiqishidan (xafa bo‘lish,
jahl chiqish, qo‘rqish) qochish kerak. Shuningdek, o‘yindagi o‘zaro
munosabatini va ortiqcha asabiylashishlarni tartibga solish, ortiqcha
asabiylashishdan xoli bo‘lishi zarur.
O‘yinda ayrim holatlarda rahbar o‘yinni tushunib bo‘lmaydigan
qilib gapirib berganda tartib buzilishi mumkin. Bunday holatda tezda
o‘yin qoidalarini qo‘shimcha ravishda tushuntirish kerak.
Shuningdek, intizom o‘yinchilar jamoalarga noto‘g‘ri bo‘linganda
yoki o‘yinboshilarni noto‘g‘ri tanlash natijasida buzilishi mumkin.

---

51
Bolalar to‘polon qilib uning jahlini chiqaradi. Jamoalar noto‘g‘ri
bo‘linganda (biri ikkinchisidan kuchli bo‘lganda) o‘yin vaqtida bo‘sh
bo‘lgan jamoada o‘yin qatnashchilari ko‘proq e’tiroz bildirishadi.
Agar o‘yinchilarning soni teng bo‘lmaganda jamoalarda, rahbar
yaxshi e’tibor bermasa, bundan ham yomon bo‘lishi mumkin. Uni
sezib, yomon ko‘rib qolganda kechiktirmasdan xatoni to‘g‘rilashi kerak.
O‘yinda ko‘proq o‘zini tuta bilmaydigan o‘yinchilar intizomni
buzadilar. Ular bilan alohida, yakkama-yakka holda tarbiyaviy ish-
larni olib borish zarur: o‘yin boshiga hakamlikka oid mas’ul rollarni
yuklash mumkin, ayrim hollarda uning teskarisi bo‘ladi, ya’ni o‘yindan
chetlashtiriladi. O‘yin jarayonida muhim umumiy qiziqishlariga ega
bo‘lgan o‘yin qatnashchilarini bir butun jamoaga birlashtiriladi.
A.S. Makarenkoning o‘g‘il va qiz bolalarni o‘zining shaxsiy
muvaffaqiyati bilangina emas, balki ayniqsa o‘z jamoasi yoki
jamoasining muvaffaqiyatlari bilan faxrlanish ruhida tarbiyalash za-
rurligi haqida aytgan gaplarini hech qachon unutmaslik kerak.
Shuningdek, bolalarda har qanday maqtanchoqlikning oldini olish,
raqib kuchini hurmat qilishni tarbiyalash, ularning e’tiborini uyush-
qoqlikka, mashq qilishga va jamoada intizom bo‘lishi kerakligiga
jalb qilish lozim. Nihoyat, bolalarning o‘z muvaffaqiyatlari va mag‘lu-
biyatlariga jiddiy munosabatda bo‘lishlariga erishish kerak.
O‘ynovchilar o‘rtasida sog‘lom o‘rtoqlik munosabatlari bo‘lishi
shart. O‘yin g‘oliblarini manmanlikka berilib ketishiga yo‘l qo‘y-
maslik zurur va bu esa mag‘lubiyatga uchraganlarni o‘yinga bo‘lgan
qiziqishining susaytirishga olib keladi. O‘ynovchilarning o‘zaro
harakati o‘rtoqlik va do‘stlik asosida tashkil qilinganligini his qilishlari
shart.
1.21. HAKAMLIK QILISH
Har bir o‘yin obyektiv va oqilona hakamlik qilishni talab qiladi.
Agar o‘yin qoidalarining bajarilishini diqqat bilan jiddiy ravishda
kuzatilmasa, o‘yin o‘zining ta’lim-tarbiyaviy va pedagogik qiymati
hamda ahamiyatini yo‘qotadi. Rahbar o‘yin qoidalarining bajarili-
shini kuzatish bilan birgalikda, pedagogik usullar yordami bilan
ta’lim va tarbiyani boshqarib boradi. Hakam esa o‘yinda usullarning
to‘g‘ri bajarilishini kuzatadi, bu o‘yin texnikasini yaxshilashga va
unga bo‘lgan qiziqishni to‘laqonli oshirishga yordam beradi.

---

52
Jamoalarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarda, bunda obyektiv va
aniq hakamlik qilish alohida ahamiyatga ega, bu ayniqsa musobaqa
yorqin ifoda qilgan va har bir jamoa yutishiga manfaatdordir. Hakam
jamoalarning kuch va o‘yinchilarning soni jihatdan teng bo‘lishini
va bir xil sharoit yaratilishini (o‘yin o‘tkaziladigan, asbob-anjomlar
va boshqalar jihatdan) kuzatib borishi kerak.
Noto‘g‘ri hakamlik qilish ishonchni yo‘qotadi, uning obro‘si
tushib ketadi, o‘ynovchilar ular bilan hisoblashmay qo‘yadilar.
Hakam barcha o‘ynovchilarni ko‘rishga va ularga xalaqit bermas-
likka, kuzatish uchun qulay joy topishi shart. Unga ayrim o‘yinlarda
o‘yinchilarini siljishlarini kuzatish uchun maydon bo‘ylab harakat
qilishga to‘g‘ri keladi. Hakam o‘yin qoidasining buzulganligini sezgan-
dan keyin, tezda o‘z vaqtida va aniq signal berishi shart. U o‘ynov-
chilar bilan bahslashishga kirishmasdan, odob bilan tanbeh berishi
kerak. Shu bilan birga o‘yinning natijalarini to‘g‘ri yakunlash hakamga
bog‘liq bo‘ladi. Lekin harakatli o‘yinlarda to‘g‘ri hakamlik qilish
bolalarda haqiqatgo‘ylikni, hakamga va uning qoidalariga nisbatan
hurmatda bo‘lishni tarbiyalashga yordam beradi. O‘yinchilarning
hakamga tegishli tanbeh va norozilik bildirishni tushuntirish berish
o‘yin tamom bo‘lgandan keyin amalga oshirishi kerak.
1.22. O‘YIN JARAYONIDA YUKLAMANI
ÒAQSIMLASH
Harakatli o‘yinda har bir o‘yin qatnashchisining imkoniyatini
hisobga olish juda qiyin, shuningdek, uning shu vaqtdagi jismoniy
holatini ham. Shuning uchun birdaniga mushakni haddan tashqari
taranglashtirish tavsiya qilinmaydi, chunki u tez charchab qolishni
keltirib chiqaradi, nafas olishni sekinlashtirishni talab qiladi.
Buning uchun optimal yuklamani ta’minlash shart. Yuklamani
intensiv tez borishini dam olish bilan almashtirib borish kerak.
O‘yinni o‘tkazishga kirishishdan oldin, bolalarning kayfiyatini
va oldingi faoliyatini hisobga olish zarur. Agar o‘yin katta jismoniy
yoki aqliy zo‘riqishdan keyin o‘tkazilsa (sinfda nazorat ishidan keyin
yoki dalada ishlash), keyin katta zo‘riqishni talab qiladigan usul-
lardan mustasno bo‘lgan kam harakatli o‘yinlarni taklif qilish kerak.
Mashg‘ulotlar vaqtida intensiv o‘yin kam harakatli o‘yin bilan
almashtirib boriladi. Shuni hisobga olish kerakki, o‘ynovchilarning

---

53
jo‘shqin holati orttirilganda o‘yinda yuklama oshadi. Biroq o‘yinga
berilib ketgan o‘ynovchilar bir-biridan oshib ketishga harakat qilib,
imkoniyatlarini hisobga olishmaydi va ko‘p kuch sarflanadi, bu esa
sezgi me’yorlarini yo‘qotadi. Bolalar o‘yinlarda tez-tez kuchlariga
ortiqcha ishonib, charchashning kelib chiqishini sezmaydilar. Shuning
uchun rahbar ularning kayfiyatiga, tayyorgarligiga, salomatlik holatiga
ishonmasligi kerak. Chunki kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarga
beriladigan yuklama, kattalarga qaraganda asta-sekin oshirib boriladi.
Garchi o‘yinchilarda hali dam olishga ehtiyoj sezilmasa ham gohida
o‘yinni to‘xtatish mumkin.
O‘yinda yuklama o‘yin qatnashchilarining umumiy harakat-
chanligini oshirish yoki kamaytirish bilan taqsimlab boriladi. Yuk-
lamani o‘zgartirish uchun har xil metodik usullar mavjuddir. Buni
qisqa vaqtli tanaffuslarda xatoni tahlil qilish, ochkolarni hisoblash,
o‘yin qoidalarini aniqlash, yordamchilarni tayinlash, yugurib o‘tish
uchun masofani qisqartirish, o‘yinda takrorlash sonini kamaytirish
va hokazo. Shuning uchun ulardan foydalanishni uyushtirish mumkin.
Ularning faolligini oshirish uchun o‘ynovchilarni guruh-guruh bo‘lib,
boshqa joyga yugurib o‘tish masofasini orttirib boriladi va qo‘shimcha
to‘siqlar bilan to‘ldirib, o‘yin qatnashchilarining harakatchanligini
oshirish mumkin.
O‘yinboshilar uzoq vaqt davomida dam olmasdan harakatda
bo‘lishga yo‘l qo‘ymaslik shart. O‘yinboshlarni vaqt-vaqti bilan
hattoki ular g‘olib bo‘lolmasalar ham almashtirish tavsiya qilinadi.
Barcha o‘ynovchilar iloji boricha taxminan bir xil yuklama
olishlari shart. Shuning uchun o‘yinda mag‘lub bo‘lgan o‘yinchilarni
(agar bu o‘yin qoidasida talab qilinsa) faqatgina qisqa vaqtga chaqirish
mumkin. Eng yaxshisi ularni o‘yindan chiqarmaslik kerak, uning
o‘rniga jarima ochko berilgani ma’qul bo‘ladi.
Òibbiy nazorat ma’lumotlarini hisobga olgan holda, alohida diq-
qat-e’tibor zaif bolalarga qaratilishi zarur. Ular uchun yakkama-
yakka yuklama berish, ya’ni qisqartirilgan masofa va yengilashtirilgan
topshiriq o‘yinda bo‘lish vaqtini qisqartirilishi maqsadga muvofiqdir.
Ochiq havoda o‘tkaziladigan o‘yinni davom etishi ob-havo
sharoitiga bog‘liqdir. Ochiq havoda o‘tkaziladigan mashg‘ulot vaqtida
organizmga harakatning fiziologik ta’sir etishi oshib boradi.
O‘yindagi yuklama o‘yin maydonchasining katta-kichikligiga
bog‘liq bo‘ladi: maydon qanchalik katta bo‘lsa, o‘yin qatnashchilari

---

54
shunchalik ko‘p yuklama oladilar. Shunday qilib, taqsimlash o‘yin
o‘tkazish sharoiti va metodikasi bo‘yicha aniqlanadi.
1.23. O‘YINNI ÒAMOMLASH
O‘yinning davom etishi shug‘ullanuvchilarning tarkibi, mash-
g‘ulotning sharti va o‘yinning xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. O‘yinni
o‘z vaqtida tamomlash juda muhimdir. O‘yinni oldindan tugatib
qo‘yish va uni cho‘zib yuborish ham mumkin emas. O‘yinni davom
etishi o‘yin qatnashchilari soniga (o‘ynovchilarning soni qancha kam
bo‘lsa, o‘yin shuncha qisqa bo‘ladi), ularning yoshiga (kichik maktab
yoshidagi bolalar uzoq vaqt davomida zo‘riqishi mumkin emas),
o‘yinning mazmuniga (katta zo‘riqishni talab qiladigan o‘yinlar qisqa
bo‘lishi kerak) bog‘liq bo‘ladi.
Rahbar o‘yining tamom bo‘lish vaqtini aniqlashi shart. Agar
o‘yinda charchashning birinchi alomatlari paydo bo‘lishi bilan (e’tibor
bermaydigan bo‘lsa, qoida buzilganda, harakatni to‘g‘ri bajarish,
maqsadga erishishda qat’iyatlilikni yetarli darajada namoyon qilmas-
lik, qiziqishning pasayishi ko‘pchillik o‘yin qatnashchilarida nafas
olishni tez-tez bo‘lishi) o‘yinni to‘xtatish kerak.
Rahbar o‘yin oldidan belgilangan vaqtda, ya’ni o‘yinni ma’lum
vaqt davom etgandan keyin to‘xtatishi mumkin. Bularni hisobga
olgan holda o‘yin qatnashchilari o‘zlarining kuchlarini mos ravishda
taqsimlaydilar, vaqtning tamom bo‘lishiga 1–3 daqiqa qolganda
o‘yin qatnashchilari ogohlantiriladi.
Jamoa bo‘lib o‘ynaladigan o‘yin oldidan iloji boricha o‘yin
qatnashchilariga uni necha marta qaytarishini aytib qo‘yish kerak.
Agar o‘yin ma’lum vaqtda tamom qilishni bilmasalar, rahbar uni
qachon tamom bo‘lishi to‘g‘risida ogohlantiradi, masalan, «O‘yin-
boshi almashmaguncha o‘ynaymiz», «Ya’ni 1–2 daqiqa o‘ynay-
miz» va hokazo. O‘yinning tamom bo‘lishi o‘yin qatnashchilari uchun
kutilmagan holat bo‘lmasligi kerak, chunki bular bolalar o‘rtasida
salbiy kelishmovchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuningdek, o‘yinning
davom etishi mashg‘ulotning shakliga bog‘liq. Jismoniy tarbiya darsida
o‘tkaziladigan o‘yin vaqti chegaralangan bo‘ladi. Agar o‘yin sinfdan
tashqari vaqtda o‘tkaziladigan bo‘lsa, u holda uzoq davom etadi va
bolalarda ko‘proq chidamlilikni tarbiyalashga yordam beradi. Bunday
o‘yinlar o‘quvchilarni yana ham yuqori kuchlanishlarga o‘rgatadi.

---

55
Shunday qilib, rahbar o‘yinni shu vaqtda, ya’ni qachonki bolalar
ham charchamasdan unga yanada qiziqish ortganda ular tetik, to‘-
laqonli harakatda bo‘lgan vaqtda tamom qilish mumkin.
1.24. O‘YIN NAÒIJALARIGA YAKUN YASASH
O‘yin natijalarini aniqlash katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir.
Rahbar o‘yin tamom bo‘lgandan keyin uning natijasini e’lon qilishi
shart. Buning uchun tinch sharoit yaratishi kerak, agar kerak bo‘lsa,
yordamchilardan, ochkoni hisobga olib boruvchilardan ma’lumotni
yig‘ib oladi va natijani baland ovozda e’lon qiladi. Hech qachon
hakam bilan tortishishga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Chunki hakamning
qarori barcha uchun majburiydir. O‘yin natijalarini aniqlashda nafaqat
tezlikni balki u yoki bu topshiriqni sifatli bajarishni hisobga olishni,
bundan o‘yin qatnashchisini oldindan ogohlantirish kerak. Rahbar
o‘yin tugagandan keyin ayrim o‘yinchilarning harakatlariga va umu-
man, o‘tkazilgan o‘yinga baho berish o‘yin natijalariga yakun yasaydi.
1.25. O‘YINNI ÒAHLIL QILISH
O‘yinning natijalarini e’lon qilishda o‘yinni tushunib yetish, o‘yin
qatnashchilari tomonidan texnik usullar va texnikasida qo‘yilgan
xatosini ko‘rsatib berish zarur. Kichik maktab yoshidagi bolalarga
o‘yinning syujetini tahlil qilishda o‘yin syujetini rivojlantirishdagi
ijobiy va salbiy tomonlarni, alohida rollarni yaxshi bajargan o‘yin
qatnashchilarini aytib o‘tish juda foydali bo‘ladi. Ijobiy tashabbus
ko‘rsatgan va o‘yin qoidalariga rioya qilgan o‘quvchilarni o‘rnak
uchun alohida ko‘rsatib o‘tish kerak. Xulosa qilib shuni aytish mum-
kinki, o‘yinni o‘tkazilishining o‘zi juda murakkab jarayon: u nafaqat
bolalarning yosh xususiyatlariga, ishlash sharoitiga, balki bolalarning
jamoa bo‘lib o‘ynashga tayyorgarligiga, ularning kayfiyatiga, o‘yin
rahbarining mahoratiga ham bog‘liq bo‘ladi. O‘yinni o‘tkazish peda-
gogik jarayon bo‘lib, uni har doim ham oldindan aytib bo‘lmaydi.
Bolalar bilan shug‘ullanishning amaliy tajribasi shuni ko‘rsatadiki,
o‘yin jarayonida o‘ynovchilarning harakatini tahlil qilish va tuzatishni
bilish, to‘g‘ri tahlil qilishni va o‘yinning rahbari sifatida o‘zining
xulqini baholashni bilish o‘yinga rahbarlik qilish mahoratini tako-
millashtirishga yordam beradi.

---

56
II bob
HARAKAÒLI O‘YINLARNI ÒASHKIL QILISH SHAKLLARI,
JISMONIY ÒARBIYA DARSLARIDA HARAKAÒLI
O‘YINLARNI O‘ÒKAZISH MEÒODIKASI
Harakatli o‘yinlar maktabda jismoniy tarbiya metodi va vositasi
sifatida jismoniy tarbiya darsida hamda sinfdan tashqari mashg‘u-
lotlarda keng qo‘llaniladi.
Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya bo‘yicha maktab dasturiga
mos ravishda 1–9-sinflarda gimnastika, yengil atletika, sport o‘yinlari,
kurash va suzish bilan birga qo‘shib olib boriladi.
Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlar dastur talablariga
mos ravishda ta’limiy, tarbiyaviy va sog‘lomlashtirish vazifalarini
hal etishi uchun foydalaniladi.
Òa’limiy vazifalarga quyidagilar kiradi: yugurish, sakrash, uloqti-
rish malakalarini mustahkamlash va takomillashtirish, shuningdek,
gimnastika, yengil atletika, sport o‘yinlari, kurash va suzish mash-
g‘ulotlarida egallagan malakalar.
Òarbiyaviy vazifalarga quyidagilar kiradi: jismoniy (tezkorlik,
epchillik, kuch, merganlik, chidamlilik) va axloqiy irodaviy sifatlar
(jasurlik, halollik, jamoatchilik va hokazo).
Sog‘lomlashtirish vazifalari o‘quvchilarning organizmini normal
rivojlantirishga, ularning sog‘lig‘ini mustahkamlashga yordam beradi.
Yuqorida aytib o‘tilgan vazifalar bir-biri bilan o‘zaro cham-
barchas bog‘liqdir. Ularni hal etishda o‘quv tarbiyaviy jarayonning
har xil tomonlarini hisobga olish kerak. Xuddi shunday, «Kim
chaqqon» o‘yinini o‘tkazishda chap berib yugurish tezligini tako-
millashtirish uchun kichik maktab yoshidagi bolalarda bir vaqtning
o‘zida dadillikni, ziyraklikni va o‘zining kuchiga ishonishni rivoj-
lantirish mumkin.
Jismoniy tarbiya darslarida o‘tkaziladigan o‘yinlarni boshqa
mashg‘ulot shakllaridan farqi shundaki, bunda diqqatni eng muhimi
o‘yinning ta’limiy va sog‘lomlashtirish tomoniga, shuningdek, jismo-
niy tarbiya sifatiga ham qaratish kerak. Dars uchun o‘yin tanlashda,
darsning vazifasini, o‘quv materialini, o‘yinga kiruvchi harakat

---

57
turlarini, o‘yinning fiziologik yuklamasini, ishlash uchun shart-sharoit-
ni hisobga olish zarur.
Har bir o‘yinda o‘yin qatnashchilaridan bilim va malakalarini
namoyon qilishni talab qiladi, uni o‘yin jarayonida takomillashtiradi.
Elementar o‘yinlarga maxsus tayyorgarlik talab qilinmaydi. Biroq
murakkab harakatlardan tashkil topgan o‘yinlar ham bor. Masalan,
quyidagi o‘yinlarni («Òo‘p sardorga», «Òo‘p o‘rtadagiga») o‘quv-
chilarga taklif qilish mumkin emas, agarda ular to‘p oshirishni, uni
ilib olishni bilmasa va o‘yin jarayon bilan to‘qnashishda, yaxshi
reaksiyaga harakat koordinatsiyasini va boshqa zarur bo‘lgan sifat
va malakalarini egalab ololmaydi.
Shug‘ullanuvchilar o‘yinga kiritilgan murakkab harakatlarni max-
sus mashqlar yordamida o‘zlashtiradilar. Istisno tariqasida avvaldan
o‘rgatishni talab qilmaydigan elementar va tabiiy harakatlar bo‘lishi
mumkin. Masalan, «Bo‘ri zovurda» o‘yinida yugurib kelib uzunlik-
ka sakrash tabiiy chiqadi. Jismoniy tarbiyaning boshqa vositalari
o‘rtasida o‘yinning o‘rni yoki joyi aniqlansa, ular o‘rtasidagi ketma-
ketlik metodik jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi. Bu esa qo‘yilgan vazifani
yaxshilab hal etilgan darsning zichligini oshirishga va mashqni to‘g‘ri
taqsimlashga yordam beradi. Chaqqonligi bir harakatdan ikkinchi
harakatga to‘g‘ri va sifatli o‘tish demakdir. Shunday qilib, yugurish,
sakrash bilan bajariladigan o‘yindan keyin yoki qarshilik ko‘rsatish
bilan mashq o‘tkazish murakkab chaqqonlik, muvozanatni saqlaydi-
gan, aniq harakatni talab qiladigan, qarshilik ko‘rsatish bilan mashqni
o‘tkazish tavsiya qilinmaydi.
Agar darsning asosiy qismi o‘yinga bag‘ishlangan bo‘lsa, bunda
ko‘proq harakatli o‘yinlar bilan kamroq harakatlanadigan o‘yinlar
almashlab olib boriladi, shu bilan birga harakatning xarakteri bo‘yicha
turli-tuman o‘yinlar tanlab olinadi.
Harakatli o‘yinlarning darsni hamma qismlariga kiritish mumkin.
O‘yin mazmuni shug‘ullanuvchilarning tarkibiga va vazifasiga bog‘-
liqdir. Darsni tayyorlov qismiga kam harakatli va murakkab bo‘lmagan
o‘yinlarni kiritilishi tavsiya qilinadi, bu o‘quvchilarning diqqatini
jamlashga («Guruh, tik tur!», «Og‘ma tayoq») yordam beradi, bular
o‘rtacha harakatdagi o‘yinlar bilan bajariladigan umumrivojlan-
tiruvchi harakterdagi mashqlardir («Òaqiqlangan harakat»). Darsni
asosiy qismda tez yugurish, chap berish yoki aldab o‘tish, chidamlilik,
to‘siqni oshib o‘tish, har xil sakrashlar, qarshilik ko‘rsatish, kurash,

---

58
qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almaydigan nishonga uloqtirish bilan bajari-
ladigan harakatli o‘yinlardan foydalaniladi.
Darsning yakuniy qismida o‘rtacha kam harakatchanlikka oid
o‘yinlar o‘tkaziladi, u murakkab bo‘lmagan o‘yin qoidalari bilan
diqqatni jamlash uchun o‘tkaziladigan o‘yinlar, darsni asosiy qismdagi
tezlik bilan beriladigan yuklamadan keyin faol dam olishga yordam
beradi («Kim keldi», «Guruh, tik tur!»).
Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlarni o‘tkazish metodi-
kasining o‘ziga xosligi darsning zichligiga to‘g‘ri keladiganlarini saqlab
qolish zarurligi va qisqa muddatlilik bilan bog‘liqdir.
Vaqtdan maqsadga muvofiq ravishda foydalanishda va o‘yinni
o‘tkazish metodikasini to‘g‘ri tanlash esa darsda zarur bo‘lgan motor
zichlikka erishiladi. Shunga erishish uchun barcha o‘yinda qatnashuv-
chi o‘yinchilar taxminan bir xil yuklama oladilar. O‘yinda shu bilan
bog‘liq bo‘lgan barcha shug‘ullanuvchilarning faol qatnashishlari
uchun teng sharoit yaratib berishga harakat qilish kerak.
Odatda, harakatli o‘yinlar frontal metod bilan o‘tkaziladi. O‘yin
qatnashchilarining barchasi 2–3 guruhlarga bo‘linadilar va har bir
guruhda bitta o‘yin o‘zi mustaqil ravishda o‘tkaziladi.
O‘yinda guruhga oid usul ham qo‘llaniladi. Rahbar o‘yinchilarni
ikki guruhga bo‘lib, ularga har xil o‘yinlar beradi. Odatda, 6–8
sinflarda guruhga oid usuldan turli-tuman ta’limiy vazifalarni hal
etish uchun foydalaniladi. Masalan, qiz bolalarga «O‘yinboshiga
to‘p berma» o‘yini (basketbol o‘yiniga tayyorlash uchun), o‘g‘il
bolalarga «Aylanadan tashqarida» (futbol o‘yiniga tayyorlaydigan)
o‘yinni taklif qilishadi.
O‘g‘il bolalarga chidamlilik va kuchni rivojlantirishni tarbiya-
laydigan, qizlarga esa koordinatsion qobiliyatni tarbiyalaydigan o‘yin
beriladi. O‘yinga ma’lum vaqtni belgilash shartdir. Chunki o‘ynov-
chilarning charchashi, o‘yinni yetarli darajada o‘zlashtirilmaganligi
va boshqa sabablar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Darsda o‘tkaziladigan o‘yin o‘quvchilarni sog‘lomlashtirishga
qaratilgan bo‘lishi kerak. Shuning uchun o‘yinlar imkon qadar
maydonchada o‘tkazilgani ma’qul. Agar o‘yin bino ichida o‘tkazi-
ladigan bo‘lsa, unda ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan gigiyenik sharoit
yaratilishi kerak.
Òibbiy ko‘rikdan keyin asosiy guruhga kiritilgan bolalar sinf
uchun jismoniy tarbiya bo‘yicha dasturda berilgan barcha harakatli

---

59
o‘yinlarda qatnashishlari mumkin. Maxsus tibbiy guruhga ajratilgan
bolalar o‘yinda faol qatnashish istaklarini bildirganliklarini hisobga
olmasdan ularning harakatini cheklash zarur. Ularga harakat qilishni
talab qilmaydigan yoki o‘yin vaqtini qisqartirish nafsoniyatiga teg-
maydigan rollarni berish kerak. Shuningdek, ularni hakamning yor-
damchisi va ochkolarni hisoblaydigan sifatida jalb qilish mumkin.
Shu bilan bir vaqtda zaif bolalarning salomatligini mustahkamlash
uchun ularni kuchlari yetadigan o‘yinlarga jalb qilish kerak.
Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlar o‘quv yilining har
bir choragiga o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan vazifalarni hisobga
olgan holda butun o‘quv yili bo‘yicha rejalashtiradi.
Rejalashtirishda o‘quv yili bo‘yicha tuzilgan dasturda taklif qi-
lingan o‘yin ro‘yxatiga amal qilish kerak. O‘qituvchi maktabda ishlash
sharoitidan kelib chiqqan holda o‘yin ro‘yxatiga qo‘shimcha
o‘zgartirishlar kiritishi mumkin: shug‘ullanuvchilarning milliy tarkibi,
geografik sharoiti, tayyorgarligiga, o‘yinda kerakli jihozlarni mavjud-
ligiga va boshqalar. O‘yin uchun vaqt dasturda beriladi. Biroq ishning
sharoitidan va o‘rgatish vazifalaridan kelib chiqqan holda ayrim
o‘zgarishlar kiritish mumkin.
O‘quv yiliga mo‘ljallangan o‘yinlarni, barcha o‘quv materialini
rejalashtirishni hisobga olgan holda choraklar bo‘yicha taqsimlab
chiqish kerak. O‘zbekiston Respublikasi sharoitida maktablarda
o‘yinlar 1, 2 va 4-chorakda maktab maydonchasida o‘tkaziladi, shu-
ning uchun rejaga koptokni uzoqqa uloqtirish, har xil masofalarga
yugurish va o‘yin-estafetalari kiritilishi mumkin.
3–4 sinflardan boshlab 1 va 4-choraklarda o‘quv materialining
asosi yengil atletika mashqlaridan tashkil topgan bo‘lib, harakatli
o‘yinlar faqat alohida yengil atletika malakalarini mustahkamlaydi
va takomillashtirishga yordam beradi. Ana shu maqsadda tez yugurish,
to‘siqlardan oshib o‘tish, sakrash va uloqtirish bilan estafetalar
o‘tkaziladi.
Mashg‘ulotlar ikkinchi chorakning yarmi va uchinchi chorakda
bino ichida yoki sport zalida o‘tkaziladi, shuning uchun ko‘p joyni
talab qilmaydigan o‘yinlar rejalashtiriladi. Bu vaqtda o‘quv material-
larining asosini gimnastika mashqlari tashkil qiladi, lekin harakat
koordinatsiyasini tarbiyalaydigan, fazoni mo‘ljalga oladigan, sezgi
ritmi muvozanat saqlash malakalarini rivojlantiradigan va mustah-
kamlaydigan o‘yinlarni o‘tkazish foydalidir.

---

60
Òo‘rtinchi chorak va o‘quv yilining oxirida nazorat mashqlari
o‘tkaziladi. 1–2 sinf o‘quvchilari uchun nazorat mashqlari o‘quv-
chilarning uyushqoqligini, merganligini, harakat reaksiyasi tezligini
va boshqa sifat va malakalarni namoyon qiladigan o‘yinlar bo‘lishi
mumkin. Shuningdek, nazorat topshiriqlarini egallashga tayyorlaydigan
va mashqlar bilan bajariladigan o‘yinlardan ham foydalanish mumkin.
O‘yinlar davom etishi va ular vazifalariga bog‘liq bo‘lgan holda
choraklar bo‘yicha taqsimlanadi. Yangi o‘yinlarni asosiy 1, 2–3 cho-
raklar oxirida o‘rganib oladilar, 1-chorakning boshida o‘tgan o‘quv
yilida o‘rganilgan o‘yinlarni o‘zgartiradilar va mustahkamlaydilar,
4-chorakda esa ushbu o‘quv yilida o‘tilgan o‘yinlar murakkab-
lashtiriladi va mustahkamlanadi.
Choraklar va semestrlar bo‘yicha rejalashtirilganda, xuddi shunday
darslar ham o‘yinni o‘tishi va takrorlanishi ketma-ketligini ham na-
zarda tutishi kerak. O‘quv yilining boshida har bir sinfda ko‘proq
yengil o‘yinlar o‘tkaziladi, oxirida esa u murakkablashtiriladi.
O‘qituvchi o‘quv yilining oxirida o‘quv materialining o‘zlash-
tirilish sifatini hisobga oladi va kelgusi o‘quv yilida uni rejalashtirish
uchun tegishli xulosalar chiqaradi.
2.1. 1–4-SINF O‘QUVCHILARI UCHUN
HARAKAÒLI O‘YINLAR
1–4-sinf darslarida harakatli o‘yinlar katta o‘rin egallaydi. Bolalar
o‘sadilar, ularda organizm vazifasini muhim sistemalarini rivojlan-
tiradi. Bunday harakatlardan yugurish, emaklab tagidan o‘tish,
muvozanat saqlash, emaklash, ritmik yurish va sakrashlarni bolalar
o‘yin paytida yaxshi o‘zlashtiradilar. Ular harakatni aniq tushunarli
ko‘rinishda yengil qabul qiladi.
Bu yoshdagi bolalarda harakat tajribasi juda kamligi uchun dastlab
tuzilishi oddiy va elementar o‘yin qoidalari syujet xarakteriga oid
murakkab bo‘lmagan o‘yinlarni o‘tkazish tavsiya qilinadi. Oddiy
o‘yinlardan ko‘proq murakkabiga o‘tish o‘yin qatnashchilarini har
birida tashabbuskorlik namoyon qilish, o‘ynovchilarning xulqi,
koordinatsiya harakatlariga bo‘lgan talablari sekin-asta oshib boradi.
1-sinfda o‘quv yilining boshida jamoaga oid o‘yinlarni o‘tkazish
tavsiya qilinmaydi. Harakat tajribalarini egallash va jamoa bo‘lib
harakat qilish faoliyatida bolalarda qiziqishning ortishi bilan darsga

---

61
juft-juft bo‘lib musobaqa elementlari bo‘lgan o‘yinlarni kiritish
mumkin (yugurish, chambarak orqasidan quvlash, arg‘amchida
sakrash, koptokni dumalatish). Keyinchalik bolalarni bir necha
guruhlarga bo‘lish mumkin va har xil oddiy topshiriqlar tipidagi,
estafeta musobaqa o‘yinlari o‘tkaziladi.
1–4-sinflarda ko‘p o‘yinlarni o‘tkazish uchun qo‘llanma va as-
bob-anjomlar kerak. Bolalarda ko‘rish retseptori bo‘sh rivojlangan
va diqqati tarqoqligi uchun rang-barang bo‘yoqli asbob-anjom kerak
bo‘ladi. Muhimi shundaki, asbob-anjomlar bolalarning jismoniy im-
koniyatlariga mos kelishi kerak. Asbob-anjomlar hajmi bo‘yicha qulay
va yengil bo‘lishi shart. Ayniqsa 1 kg og‘irlikdagi to‘ldirma to‘pdan
faqat dumalatish va uzatish uchun foydalaniladi, lekin otish uchun
ishlatilmaydi, 7–8 yoshli bolalar voleybol to‘pi bilan o‘ynasalar,
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
1–4-sinflarda o‘yin o‘tkazish uchun iloji boricha quyidagi asbob-
anjomlar bo‘lishi kerak: uncha katta bo‘lmagan 20 ta har xil rangdagi
bayroqchalar, 40 ta kichik koptok, 4 ta katta koptok (voleybol),
4–8 chambarak, 40 ta qisqa arg‘amchilar, 2 uzun arg‘amchi, 6–8 ta
qum solingan qopchiq, 6–8 ta qog‘ozli qalpoq (silindr shaklida) va
6–8 ta ko‘zboylog‘ichlar kerak bo‘ladi.
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarga o‘yinni qisqa va lo‘nda
qilib tushuntirish kerak, chunki ular rahbar tomonidan bayon qilingan
barcha harakatlarni tezda xuddi o‘ziday qilib qaytarishga harakat
qiladilar. Bolalar tushuntirishni oxirigachan eshitmasdan o‘yindagi
u yoki bu rolni bajarishga xohish bildiradilar.
O‘yinni ertak shaklida gapirib berilishini bolalar katta qiziqish
bilan qabul qiladilar va o‘yinda rolni ijodiy bajarishga harakat qila-
dilar, bular esa tasavvur etishni tarbiyalashga yordam beradi. Bola-
lar jismoniy yuklamani olganlaridan keyin ularga dam olish kerak
bo‘lganda yoki diqqat-e’tiborsizlikda o‘yinni yaxshi o‘zlashtirish
uchun quyidagi usullardan foydalanish tavsiya qilinadi.
1–4-sinf bolalari o‘yinlarda juda faol qatnashadilar. Ularning
barchasi o‘zlarining imkoniyatlarini hisobga olmasdan, o‘yinboshi
bo‘lishni xohlaydilar. Shuning uchun bu sinflarda o‘yinboshini shartli
songacha sanash yo‘li bilan yoki ularning qobiliyatlarini mos kelti-
rishga qarab saylash mumkin. O‘ynovchilar birorta sonni 30 gacha
aytadilar va boshliq, sanab uni oldida turgan bolalarni ko‘rsatadi;
ko‘rsatilgan son kimga to‘g‘ri kelsa, o‘sha o‘yinboshi bo‘ladi.

---

62
Oldingi o‘yinlarda g‘olib chiqqan o‘yinchi o‘yinboshi qilib sayla-
nadi, chunki u boshqalarga nisbatan vazifani yaxshi bajarilganligi,
chiroyli holatda turganligi va tutilmasdan qolganligi sababli o‘yinchi
shu yo‘l bilan rag‘bartlantiriladi va hokazo. O‘yinboshini saylash
bolalarda o‘zlari va o‘rtoqlarining kuchlarini to‘g‘ri baholash qo-
biliyatini rivojlantirishga yordam beradi.
O‘yinboshini iloji boricha tez-tez almashtirib turish maqsadga
muvofiq bo‘ladi, chunki bolalarning faollikka bo‘lgan ehtiyojini
qondirish, ularda topshirilgan vazifaga javobgarlikni his qilishni va
elementar notiqlik malakasining rivojlantirishni tarbiyalaydi.
Òormozlash funksiyasini tarbiyalash uchun o‘yinda beriladigan
signallar katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 1–4-sinf o‘quvchilariga asosan
og‘zaki signal berish tavsiya qilinadi, ya’ni bu yoshda yana juda
ham takomillashmagan ikkinchi signal sistemalarini rivojlantirishga
yordam beradi. Bolalar o‘yinda ohang bilan aytiladigan so‘zlarni
harakat qilish uchun signal sifatida yaxshi ko‘radilar. Xor bo‘lib
qofiyaga solib aytiladigan so‘z nutqni rivojlantiradi va shu bilan
birga ularni oxirgi so‘zdagi ohangni harakatga tayyorlash imkoniyatini
beradi. O‘yinlarda 7–9 yoshli o‘quvchilar o‘yinda bunday signallarni
berishda qisqa signal hushtak chalish birmuncha samarali bo‘ladi.
Hushtak bilan tez signal berish bolalarda ayrim hollarda tormozla-
nishni keltirib chiqaradi va o‘yin davomida mos keladigan harakat-
larning reaksiyasi pasayadi. Hushtakchami qisqa buyruq va qo‘lni
siltash bilan beriladigan signallar bolalarda reaksiya tezligini rivojla-
nishi bilan sekin-asta ta’sir etadi.
Bolalarning ko‘proq harakatchanlik va chaqqonligini ko‘tara
olmasligini hisobga olib, bolalarni yo‘l qo‘ygan xatolari uchun o‘yin-
dan chiqarish tavsiya qilinmaydi. Agar o‘yinning mazmuniga ko‘ra
mag‘lub bo‘lgan o‘yinchilarni chiqishi talab qilinsa, ular uchun
alohida joy ajratish kerak va ularni uzoq muddatga o‘yindan tash-
qarida qolib ketishlari man etiladi.
O‘yinda yurish-turish qoidalari buzilganda va o‘yin qoidalariga rioya
qilmasalar, unda rahbar chidab bo‘ladigan munosabat bo‘lishi kerak,
shuni esda saqlash kerakki, ya’ni qoidalarni buzilishi asosan tajribasizligi,
o‘yinda jamoa bo‘lib o‘ynashni bilmasligi, bolalarni umumiy jismoniy
tayyorgarligi yetarli darajada bo‘lmasligidan kelib chiqadi.
Jismoniy yuklamani qat’iy ravishda tartibga solish va chegaralash
zarurdir. O‘yin uzoq umumiy davom etmasligi shart. Yugurish va

---

63
sakrash bilan o‘ynaladigan o‘yinlar qisqa-qisqa tanaffus bilan o‘tka-
zilishi kerak. O‘yinda to‘siq qo‘yish qo‘lidan kelishi shart. O‘yin
natijasini aytishni orqaga surmaslik kerak.
1–4-sinf jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlar jamoada
o‘quvchilarni faol va ongli xulqini ongli tarbiyalash uchun foydala-
niladi: bir-biriga xalaqit bermasdan yugurish, tez harakat qilish
belgilangan signal bo‘yicha o‘yinga tezda kirishib ketishi, o‘yinboshini
obro‘siga bo‘ysinish, maydonchani chegarasini ko‘rishdir.
Muhimi, bolalarda o‘rnatilgan qonun-qoidani hurmat qilish, uni
aniq bilish va sidqidildan rioya qilishni tarbiyalash. Bu vazifalarni
o‘yinni ko‘p marta takrorlash bilan hal etish mumkin.
Har bir darsning umumiy vazifasi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘yinlar
kiritiladi. Darsning asosiy qismida tezlik va epchillikni rivojlantirish
uchun hammadan ko‘ra tez-tez chopib boshqa joyga o‘tib olish
o‘yinidan («Kim chaqqon», «Ikki sovuq», «Bo‘ri zovurda») so‘ng
bolalar aldab o‘tish bilan tez yugurib sakrash, irg‘ishlashdan keyin
dam olish mumkin.
Ritmik yurish va qo‘shimcha gimnastik harakatlar bilan o‘ynala-
digan o‘yinlar o‘ynovchilardan uyushqoqlik, diqqat va harakatning
bir-biriga mosligini talab qiladigan umumiy jismoniy rivojlanishiga
yordam beradi. Uning eng yaxshisi darsni tayyorlov va yakuniy
qismiga kiritiladi («Kim keldi», «Òo‘p qo‘shniga», «O‘ylab top,
kimning tovushi», «Òaqiqlangan harakat»).
1–4-sinflardagi ayrim darslar turli-tuman harakatli o‘yinlardan
tashkil topgan bo‘ladi. O‘yinlardan tashkil topgan dars, o‘yin qatnash-
chilaridan ba’zi bir o‘yinning malakalarini va hamjihatlik bilan yurish-
turishni egallashni talab qiladi. Bunday darslarda bolalarga tanish
bo‘lgan 2–3 ta o‘yin kiritiladi va 1–2 tasi yangi o‘yinlar bo‘lishi
kerak. Metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil qilingan o‘yin darsi katta
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘ladi, lekin uning ta’limiy qimmati
ko‘pincha yetarli emas, chunki o‘yinda har xil o‘yin qatnashchi-
sining malakalarini to‘g‘ri shakillantirishni kuzatish qiyin bo‘ladi.
O‘yin darslarini har bir chorak oxirida ta’til oldidan o‘tkazish
tavsiya qilinadi (asosan 1-sinfda), chunki chorakda o‘quvchilar asosiy
harakatlarni qay darajada o‘zlashtirganliklarini belgilaydi, ularni
o‘yindagi uyushqoqligini va intizomini tekshirish, ular o‘tgan o‘yin-
larni qanday egallaganligini aniqlash, uni mustaqil o‘tkazishga
maslahat beradi.

---

64
1–4-sinflar uchun jismoniy tarbiya darslarida o‘tiladigan taxminiy
harakat o‘yinlari: «Uzun tayoq bilan estafeta», «Mergan», «Biz
quvnoq bolalarmiz», «Kun va tun», «Do‘ngdan-do‘ngga sakrash»,
«Sakrabodom chumchuqlar», «Òo‘p qo‘shniga», «Uysiz quyon»,
«Quyonlar polizda», «Petnachi», «Kartoshka ekish», «Kam ochko
to‘plash», «Arg‘amchi ustida sakrash», «Zovurdagi bo‘ri», «O‘rtaga
to‘p uzat», «Kim quvlab o‘tadi», «Onaboshiga to‘p berish», «Sinf,
tik tur!», «Oq ayiqlar», «Bo‘sh joy», «Ovchilar va o‘rdaklar»,
«Xo‘rozlar jangi» va boshqalar.
2.2. 5–6-SINF O‘QUVCHILARI UCHUN
HARAKAÒLI O‘YINLAR
Bu sinflarda nazorat darsidan tashqari barcha darslarda harakatli
o‘yinlar kiritiladi. Eng muhimi, ular darsning asosiy va yakuniy
qismlarida o‘tkaziladi.
5–6-sinflarda oldin o‘tkazilgan juda ko‘p o‘yinlardan foyda-
laniladi. Ularga ko‘proq turli-tuman harakatlar qo‘shiladi, murak-
kablashgan to‘siqlar kiritiladi. O‘yin vaqti 1–4-sinflarga nisbatan
uzoqroq davom etadi.
O‘quvchilar jamoa bo‘lib o‘yin o‘ynash tajribasiga egalar. Bu
davrga kelib jamoaga oid o‘yinlar birmuncha ko‘proq namoyon bo‘ladi.
Jismoniy imkoniyatlari o‘sishi bilan bog‘liq bo‘lgan qisqa vaqtli kuchni
zo‘riqishi bilan ishlatiladigan («Xo‘rozlar jangi», «Arqon tortish»,
«Juft-juft bo‘lib tortish») o‘yinlardan foydalanish mumkin. Bularda
kuchni taranglashishi qisqa vaqtli bo‘lib, bunda rahbar qarshilik
ko‘rsatishning to‘g‘ri usullarini yengilgina kuzatadi, modomiki muso-
baqalashishda faqatgina ikki kishi bir vaqtda qatnashishi mumkin.
Chidamlilik va tezkorlikni rivojlantirish uchun shunday o‘yin-
lardan foydalaniladiki, ularda («Òo‘r», «Oq ayiqlar») bolalar ham-
ma vaqt harakatda bo‘ladilar. Shunga o‘xshash o‘yinlar vaqti o‘yin
qatnashchilarini charchatib qo‘ymasligi uchun ko‘pi bilan 5 daqiqa-
dan oshirmaslik tavsiya qilinadi.
5–6-sinflarda jamoali o‘yinlarda rolni iloji boricha tabaqalash-
tirish kerak («Otishma»). Bunda bolalarda sportga, ayniqsa, sport
o‘yinlariga katta qiziqish namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ko‘pchilik
harakatli o‘yinlarga turli-tuman sport turlari bilan shug‘ullanishga
bolalarni tayyorlovchi elementlari kiritiladi.

---

65
5 – Xo‘jayev, P.
«Alpomish» va «Barchinoy» test me’yorlariga kiruvchi o‘yinlarga
to‘siqlardan oshib o‘tish, uloqtirish va boshqa harakatli o‘yinlarni
kiritish mumkin, bunda o‘quvchilarni uni topshirishga tayyorlashga
yordam beradi.
Dasturda tavsiya qilingan ayrim o‘yinlarda, o‘yinboshilar o‘z
vazifalarini boshidan oxirigacha bajaradi («Òo‘r», «Qopqon», «Oq
ayiqlar» va boshqalar). Bunday o‘yinlar uchun ko‘proq tayyorgarlik
ko‘rish, o‘yinchilarni tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki
o‘yinboshini tanlashda o‘quvchilarning maslahatidan foydalangan
ma’qul, ular o‘rtoqlarining nimaga qodirligini bilishadi va o‘z-o‘zini
tanqid ruhida gapira olishadi. Shuning uchun rahbar o‘quvchilarga
o‘yinboshining u qanday sifatlarga ega bo‘lishini aytib, tanlashni
tavsiya qiladi. O‘yinboshi tanlashda boshqa usullardan ham foyda-
laniladi.
O‘yin tushuntirishning oxirida alohida e’tiborni o‘yin qoidalariga
qaratishi kerak. Bu yoshda hikoyani obrazli qilib gapirib berish
noo‘rin, lekin syujeti ayrim o‘yinlarda saqlanib qoladi. Bu yoshdagi
o‘yin, ayniqsa, jamoali o‘yinlar alohida o‘rinni egallaydi, shuning
uchun o‘quvchilarning kuchlari teng bo‘lgan jamoalarga bo‘linishini
o‘rgatish zarur. Jamoalarga bo‘lish usullarini qo‘llash mumkin, ya’ni
o‘yinchilarni jamoaning sardori etib tayinlashdan tashqari, chunki
ular hali jamoalarni obyektiv ravishda tashkil eta olmaydilar.
Shu bilan birga barcha o‘quvchilar juda ham his-tuyg‘uga ega
bo‘lganligi sababli, ularga estafeta o‘yinlarida o‘zlarining navbatlarini
kutishga sabrlari chidamaydi, shuning uchun ular katta bo‘lmagan
jamoalarga bo‘linadi, har biri 8-10 kishilik bo‘ladi.
5–6-sinf o‘quvchilarida esa harakatga bo‘lgan o‘zaro qiziqish
ortadi. Ularni nafaqat yakuniy natija, balki u yoki bu harakatning
sifatli bajarilishi qiziqtiradi.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari dastur talablari gimnastika, yengil
atletika mashg‘ulotlarida vaqtida o‘rganiladigan harakatlariga o‘x-
shash bo‘lgan harakatlarga jiddiy yondashishga majburlaydi.
Harakatning qayta-qayta takrorlanishi o‘quvchilarda tejamkorlik
va tezlik qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi hamda uni
o‘yin vaqtida bajarish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bu yoshdagi o‘quvchilar o‘rtoqlarining maslahatlaridan
foydalanishga harakat qiladilar va ayrim hollarda ular bilan kat-
talarga nisbatan ko‘proq hisoblashadilar. Shuning uchun rahbar

---

66
ba’zi holatlarda ayrim o‘yinchilarga jamoa orqali ta’sir ko‘rsatishi
kerak.
Jamoatchilik ruhida tarbiyalash uchun o‘rtoqlarini qutqarishga
yordam beradigan foydali o‘yin bo‘lib, u his qilish burchini va
jasurlikni tarbiyalashga yordam beradi («Chaqirish», «Oq terakmi,
ko‘k terak»).
Bu davrda o‘yinda bolalarni chiroyli xulqli bo‘lishga o‘rgatish
oson bo‘ladi. Xuddi shunday «Qo‘l va to‘p» o‘yinida tutilganlarini
o‘zlarining jamoalarida qolishini taklif qilish mumkin va tutilgan-
larni sanaganda qo‘llarini ko‘taradilar. Agar ular bunday qilmasalar,
u holda rahbar ularga alohida diqqatini qaratishi shart. Qachonki
o‘quvchilar dadil va qo‘rqmasdan o‘zlarining xatosini tan olsa, o‘yin
qiziqarli bo‘ladi va o‘yinda hakamlik qilish birmuncha osonlashadi.
Ayrim o‘yinlarga basketbol elementlariga o‘xshash to‘pni egallash
texnikasi elementlari kiritiladi. Uning bajarilishini kuzatish zarur,
chunki to‘g‘ri malakani tarbiyalashda katta ahamiyatga ega.
Harakatda hamjihatlikni tarbiyalash o‘quvchilarni o‘yinda hara-
kat qilishga o‘rgatish juda muhim, o‘rtoqlarini harakati bilan muvofiq-
lashtirib, ular raqibga qarshi usul qo‘llashni o‘rgatish.
Hakamlik qilishda diqqatni jiddiy ravishda qaratish zarur. Bu
yoshdagi bolalar qat’iy xolisona hakamlik qiladilar. Hakamlik va
tashkilotchilik malakalarini tarbiyalash uchun o‘quvchilarni hakam-
ning yordamchisi sifatida jalb qilish mumkin, ayrim holatlarda ha-
kamlik qilishlariga imkoniyat berish kerak. 5–6-sinf o‘quvchilari
o‘zlariga topshirilgan vazifani odatda juda ham vijdonan bajaradilar.
Darsda harakatli o‘yinlardan gimnastika, yengil atletika va kross
tayyorgarligi bilan birga olib boriladi. Gimnastika yoki yengil atletika
harakatlarini takomillashtirish va mustahkamlash uchun darsning
barcha qismining mazmuni to‘liq o‘yin tashkil qilish mumkin. Bunday
holat turli xarakterdagi harakatdan tashkil topgan bo‘lib, u darsning
vazifasini hal etishga yordam beradi. Odatda harakatli o‘yinlar darsni
asosiy qismining ikkinchi yarmida o‘tkaziladi, uning boshida
gimnastika va yengil atletika elementlari o‘rganiladi.
Ba’zi vaqtlarda tanish o‘yinlar darsning tayyorlov qismida
(qachonki o‘quvchilar charchaganda va diqqati yoyilganida sinfda
nazorat darslaridan va oxirgi darsdan keyin) o‘tkaziladi.
Kam harakatli o‘yinlar («Kim keldi», «Òaqiqlangan harakat»)
ayrim holatlarda o‘quvchilarning diqqatini bir joyga to‘plash va

---

67
1-rasm. «Uzun tayoq estafeta» o‘yini.
tinch holatga keltirish uchun darsning yakuniy qismida o‘tka-
ziladi.
5–6-sinf o‘quvchilari bilan harakatli o‘yinlarni o‘tkazishda quyi-
dagi vazifalar hal etiladi: o‘yin vaziyatida gimnastika, yengil atletika
harakatlarini mustahkamlash va takomillashtirish; tezlikni rivojlan-
tirishda; kichik va katta koptokni uloqtirish hamda ilib olish mala-
kalarini takomillashtirish; epchillik va tezlikni kuch bilan bir-biriga
qo‘shib rivojlantirish, shuningdek, harakatlarning bir-biriga to‘g‘ri
kelishi, o‘rtoqlariga, bir-biriga yordam berish, ijodiy faollik vaqtini
va fazoda to‘g‘ri mo‘ljal ola bilishni tarbiyalaydi. «Kuchlilar va chaq-
qonlar», «Òo‘siqli estafeta», «Kuchli otish», «Òo‘p uchun kurash»,
«Òo‘p o‘rtaga», «Voleybolchilar laptasi», «Doiraga tortish», «Mergan
va chaqqon», «Òo‘rtta ustun yordamida o‘yin», «Òo‘p kapitanga».
«Uzun tayoq estafeta» o‘yini (1-rasm). O‘quvchilar 2-3 jamoaga
bo‘linadilar va ikki kishilik qator bo‘lib, uzun tayoqni (shit) qo‘lga
oladilar. Òayoqni o‘ng tomonda turgunalar o‘ng qo‘l bilan, chap
tomonda turgunalar chap qo‘l bilan ushlaydilar. Har bir qatorning
oldidan 10–15 m masofada o‘rnatilgan bayroqchalar o‘z bayroqchasi
tomon yugurib borib atrofidan aylanib o‘tib bo‘lib joyiga turgan
jamoa g‘olib hisoblanadi. O‘qituvchi jamoalar orasidagi masofaga
e’tibor berishi kerak, chunki bayroqni aylanib o‘tayotganda tayoqlar
bir-biriga tegib ketishi mumkin emas. O‘yin 4–5 marta qaytariladi.
«Mergan» o‘yini (2-rasm). O‘quvchilar ikki jamoaga bo‘linib,
yuzlari bir-biriga qaragan holda safga turadilar. O‘rtaga har bir

---

68
2-rasm. «Mergan o‘yini».
jamoadan 6–8 m narida bulava qo‘yilgan bo‘ladi. Signal berilishi
bilan har qaysi qatordagi bolalar galma-galdan to‘pni bulavaga otib,
uni urib tushurishga harakat qiladilar. Qaysi jamoa bulavani ko‘proq
urib tushirgan bo‘lsa, o‘sha jamoa g‘olib hisoblanadi.
«Òaqiqlangan harakat» o‘yinini o‘tkazishda o‘quvchilar oralarini
ochib bitta saf bo‘lib saflanadilar. O‘qituvchi o‘quvchilarga avvaldan
uqtirib taqiqlangan harakatlardan tashqari hamma harakatlarni o‘zi
bilan birga bajarishni tayinlaydi. Masalan, qo‘llarni yelkaga qo‘yish
taqiqlangan harakat deylik. O‘qituvchi har xil mashqlarni bajaradi,
o‘quvchilar uning harakatlarini takrorlaydi. Shu harakatlarni bajarish
jarayonida o‘qituvchi qo‘llarini to‘satdan yelkasiga qo‘yadi, ya’ni
taqiqlangan harakatni bajarardi. O‘yinchilardan kimda-kim shu hara-
katni bajarib qo‘ysa, u bir qadam qo‘ygan bo‘lsa-da, eng ko‘p xato
qilgan hisoblanadi. Har qaysi mashqdan so‘ng taqiqlangan harakat
almashtirib boriladi. Shu tarzda o‘yin o‘z ichiga har xil harakatlarni
oladi.
«Biz quvnoq bolalarmiz» o‘yini. O‘ynovchilarning hammasi
maydonchaning bir tomonidagi chiziqning orqasida turib, quyidagi
so‘zlarni gapiradilar: «Biz quvnoq bolalar, yugurish va o‘ynashni
sevamiz, qani bizga yetib ko‘ring-chi». Bu so‘zlarni aytib bo‘lgan-
laridan keyin hamma bolalar qarama-qarshi tomondagi xonaga
yugurib o‘tadilar, o‘yinboshi esa maydonchaning o‘rtasida turib
ularni «tutish»ga harakat qiladi. «Òutilganlar» o‘yinboshiga yordamchi
bo‘lib qoladilar. Hamma o‘yinchilar tutib bo‘lingandan so‘ng, o‘yin

---

69
3-rasm. «Qopqon» o‘yini.
tugaydi. Chiziqdan tashqarida ushlash mumkin emas. O‘yinchilarning
maydonchadan tashqariga yugurib chiqishlari man etiladi.
«Qopqon» o‘yini bajariladi (3-rasm). O‘quvchilar bir-birining
ichiga joylashgan ikki aylana hosil qilib turadilar, 6–8 o‘yinchi
ichki aylanada turadilar. Bular sichqonlar vazifasini o‘taydilar. 13–
15 ta o‘yinchi qopqon rolida bo‘lib, tashqi aylanaga saflanadilar.
Ikkala aylanadagilar ham qo‘l belda turgan holda ichki aylanadagilar
ham qo‘l ushlashib turadilar. O‘qituvchining birinchi signalida qo‘llar
belda turgan holda ichki aylanadagilar o‘ng tomonga yon bilan
yuradi, tashqi doira yurishdan to‘xtaydi va o‘yinchilar qo‘llarini
yuqoriga ko‘taradilar. Bu «qopqon» ochilganini bildiradi. Bundan
foydalangan «sichqonlar» aylanadan tashqariga chiqib va ichkariga
2 marta chapak chalinganda qopqon bekiladi, tashqi aylanadagi
o‘yinchilarga qo‘shilib aylanani kengaytidilar. O‘yin 2–3 ta o‘yinchi
tutilmay qolguncha davom ettiriladi. Qo‘lga tushmagan o‘quvchilar
rag‘batlantiriladi. Hamma o‘yinchilar sichqonlar rolini bir-bir o‘y-
nashlari lozim.
«Boyqushcha» o‘yini (4-rasm). Maydonchadan boyqushcha
yashaydigan «uya» ajratiladi. Qolgan o‘yinchilar esa kapalak uchayot-
gandek harakat qiladilar, erkin yugurib yuradilar. O‘qituvchi «tun»
deganida hammalari taqqa to‘xtab, kapalakning qanot qoqishi, chi-
girtkaning qo‘llariga tayanib turishi va hokazo holatlarni egallagan
holda qimirlamasdan turadilar. Xuddi shu jamoadan so‘ng boyqush-
cha uyasidan chiqib, kim uxlamayotganini tekshirib chiqadi. Kimda-
kim qimirlab qolsa, «boyqushcha» uni qo‘lidan ushlab o‘z «uya»siga

---

70
4-rasm. «Boyqushcha» o‘yini.
olib ketadi. 15 sekunddan so‘ng o‘qituvchi «kun» deydi, shunda
«boyqushcha» uchib ketadi, hamma o‘yinchilar bemalol yugurib
yuraveradilar. «Boyqushcha» kimni o‘z «uya»siga olgan bo‘lsa, o‘sha
o‘yinchiga jarima ochko beriladi.
«Do‘ngdan-do‘ngga sakrash» o‘yini (5-rasm). O‘yinchilar bir
necha jamoaga bo‘linib, bir kishilik qatorga saflangan holda start
chizig‘i oldida turadilar. Startdan finishgacha bo‘lgan to‘g‘ri yo‘na-
lishda bir-biridan 60–80 sm oraliqda, diametri 25–30 sm 10–12 ta
aylana (do‘ng) chiziladi. O‘qituvchining signali bilan jamolarning
dastlabki o‘yinchilari startdan finishgacha do‘ngdan-do‘ngga sakrab
boradilar va orqaga yugurib kelib, o‘zlarining qatori orqasiga o‘tib
turadilar. Birinchi yugurib kelgan o‘yinchiga 5 ochko, ikkinchi o‘yin-
chiga 4 ochko, uchinchisiga 3 ochko beriladi. Shundan so‘ng poyga-
chilar yugurishni davom ettiradilar. O‘yin oxirida eng ko‘p ochko
to‘plagan jamoa g‘olib chiqadi.
«Bo‘sh o‘rin» o‘yini (6-rasm). Boshqaruvchi o‘yinchidan boshqa
hamma o‘yinchilar bir-biridan bir qadam oraliqda aylana hosil
qilib turadilar. Boshqaruvchi aylana atrofida yura turib o‘yinchilardan
birini asta turtadi va u yoxud bu tomonga qarab yuguradi. Qo‘l
tekkan o‘yinchi esa qarama-qarshi tomonga yugurib tezroq o‘z o‘r-
nini, ya’ni bo‘sh turgan joyni egallab olishga harakat qiladi. Aylana
atrofiga yugurib kelib, bo‘sh joyni birinchi egallab olgan o‘yinchi
o‘sha yerda turib qoladi. Yetib kela olmagan o‘yinchi boshqaruvchi

---

71
5-rasm. «Do‘ngdan-do‘ngga sakrash» o‘yini.
bo‘lib qoladi. O‘yin yana davom ettiriladi. Yugurish musobaqasini
oyoqda sakrash bilan ham almashtirish mumkin.
«Sakrobodom chumchuqlar» o‘yini
(7-rasm). Maydonga diametrini katta olib
doira chiziladi. O‘yinboshi, ya’ni «katta
qush» doira tashqarisida turib doiraga
sakrab kiradilar, «katta qush» esa ularni
tutishga harakat qiladi (qo‘lini tekkizadi).
«Chumchuqlar» doira ichida qo‘proq
turishga va tutilib qolmaslikka harakat
qilib, doiradan sakrab chiqadilar. Agar
«katta qush» doira ichida turgan «chum-
chuq»ni ushlasa, unda chumchuq bilan
«katta qush» o‘rinlarini almashtiradilar.
O‘yin shu tarzda davom ettiriladi.
«Òo‘pni boshdan oshirib uzatish»
o‘yini (8-rasm). O‘yinchilar 2–4 ta jamoa-
ga bo‘linadilar. Har bir jamoa alohida-
alohida bir qatordan bo‘lib turadi (jamoa-
larning oralig‘idagi masofa 2–3 m). Qator
o‘yinchilari orasidagi masofa esa bir
qadamdan oshmaydi. Har bir jamoaning
birinchi bo‘lib turgan o‘yinchilari qo‘lida
voleybol yoki basketbol to‘plari bo‘ladi.
Hamma o‘yinchilar qo‘llarini yuqoriga
6-rasm. «Bo‘sh o‘rin»
o‘yini.
7-rasm. «Sakrobodom
chumchuqlar» o‘yini.

---

72
8-rasm. «Òo‘pni boshdan oshirib uzatish» o‘yini.
ko‘tarib turadi. O‘qituvchi signal bergandan keyin o‘yinchilar to‘p-
larini boshlaridan oshirib orqalarida turgan o‘yinchilarga uzatadi.
Qator oxirida turgan o‘yinchilar to‘pni olgach, o‘z jamoalarining
o‘ng tomonidan yugurib kelib, qator oldida birinchi bo‘lib turib
oladi va to‘pni boshlaridan oshirib uzatadi. O‘yinni boshlagan
o‘yinchi qator oxiriga yetkandan so‘ng to‘pni oladi va o‘ng tomondan
yugurib kelib yana birinchi bo‘lib turadi hamda to‘pni yuqoriga
ko‘taradi. Òo‘p uzatishni tez bajargan jamoa g‘olib hisoblanadi.
«Òo‘p qo‘shniga» o‘yini (9-rasm). O‘yinchilar bir-birlaridan 3
qadam narida turib aylana hosil qiladi. O‘yinboshi esa aylanining
tashqarisida yuradi. O‘yinchilardan biri basketbol to‘pini ushlab
turadi. O‘qituvchining signali bo‘yicha to‘pni ushlab turgan o‘yinchi
uni yonidagi sherigiga uzatadi, u esa keyingi o‘yinchiga uzatadi.
O‘yinboshi aylanaga kirmagan holda to‘pga yetib olishga va unga
qo‘l tekkizishga harakat qiladi. Agar to‘pga yetib olib, unga qo‘l
tekkizsa, o‘yinchi bilan o‘z o‘rnini almashadi. O‘yin davom etadi.
Òo‘p olgan o‘yinchi yonidagisi qolib, undan naridagi o‘yinchiga
to‘pni uzatib yuborishi mumkin emas.
«Uysiz quyon» o‘yini (10-rasm). Ikki boshqaruvchidan tashqari
barcha o‘yinchilar 3–5 kishi bo‘lib guruhlarga bo‘linadilar. Har
qaysi guruh qo‘l ushlashib aylana hosil qiladi. Aylanalar maydon-
chaning har yerida bir-biridan 3–6 qadam narida turadi. Har qaysi
aylana uya hisoblanadi va o‘rtasiga birinchi raqamli o‘yinchilar turib

---

73
9-rasm. «Òo‘p qo‘shniga» o‘yini.
10-rasm. «Uysiz quyon» o‘yini.
quyon nomini oladi. Boshqaruvchidan biri ovchi, ikkinchisi esa uysiz
quyon bo‘ladi.
O‘qituvchining ishorasi bilan «Uysiz quyon» ovchidan qochib
ketadi va o‘zi istagan uyaga kirib olishi mumkin, ammo u yerdan
quyon tez qochib chiqishi lozim, ovchi bo‘lsa uyadan chiqqan
quyonni ta’qib qilishda davom etadi. Ovchi quyonni tutib olsa, u
holda ular o‘rin almashadilar. Uyaga kirmasdan qochib yurishiga
ruxsat etilmaydi.
«Sakrash elementlari bilan estafeta» o‘yini (11-rasm). O‘yinchilar
3–4 ta jamoaga bo‘linadilar. Har bir jamoaning o‘yinchilari bir
qatordan kolonna bo‘lib turadilar. O‘qituvchining ishorasi bilan

---

74
11-rasm. «Sakrash elementlari bilan estafeta» o‘yini
birinchi turgan o‘yinchilar belgilab qo‘ygan joygacha bir oyoqlab
sakrab boradi va orqaga qaytib kelib, estafeta tayoqchasini ikkinchi
o‘yinchiga tutqazadi. Navbatdagi o‘yinchilar oldingi o‘yinchilarning
ishini takrorlaydilar va hokazo. Estafetani birinchi bo‘lib tugatgan
jamoa g‘olib hisoblanadi.
«Quyonlar polizda» o‘yini (12-rasm). Maydonchada diametri 8–
10 m keladigan aylana chiziladi, bu aylana polizni bildiradi. Uning
o‘rtasida qorovul turadi (o‘yinboshi). Qolgan o‘yinchilarning ham-
masi – «quyonlar». «Quyonlar» sakrab-sakrab polizga kiradi, o‘tlarni,
mevalarni uzib yeganday bo‘ladi va qaytib chiqadi. Qorovul (o‘yin-
boshi) ularni qo‘qqisdan ushlashga kirishadi. Poliz ichida qo‘l tek-
kizilgan «quyonlar» ushlangan hisoblanadi. 3–4 quyon ushlangandan
so‘ng, boshqa onaboshi saylanadi. Bir marta ham qo‘lga tushmagan
o‘yinchilar g‘olib hisoblanadi.
«Petnachi» o‘yini (bir oyoqda sakrash) (13-rasm). «Petnachi»
– bitta onaboshi saylanadi, qolgan o‘yinchilarning hammasi maydon
bo‘ylab turadi. «Petnachi» bir oyoqda sakrab o‘yinchilarni quvib
yetishga harakat qiladi, o‘yinchilar ham bir oyoqda sakrab, unga
chap beradilar. «Petnachi» o‘yinchilarni yugurib ushlashi mumkin
emas, o‘yinchi esa «petnachi»dan sakramasdan qochishi mumkin.
«Kartoshka ekish» o‘yini (14-rasm). O‘yinchilar 3–4 jamoaga
bo‘linib bir qatordan bo‘lib, alohida-alohida qatorlarga saflanadi
(start chizig‘i orqasida). Qatorlardagi birinchi o‘yinchilar 5–10 dona

---

75
13-rasm. «Petnachi» o‘yini (bir oyoqda sakrash).
kartoshka solib olingan qopchiq ushlab turadi. Start chizig‘idan
20–30 m narida har bir qator ro‘parasida 5 tadan aylana chizilgan
bo‘ladi. O‘qituvchining signali bilan har bir o‘yinchi belgilangan
aylanalarga yugurib borib, har bir qopchiqni navbatdagi o‘yinchiga
beradi, o‘zi esa qatorning oxiriga borib turadi. Navbatdagi o‘yinchilar
olgan qopchiqlarini ko‘tarib «ekilgan» kartoshkani kovlab oladi.
Kartoshkani tez ekib, tez yig‘ib olgan qator g‘olib hisoblanadi.
«Kam ochko to‘plash» o‘yini (15-rasm). Uch jamoada bir
qatordan bo‘lib alohida-alohida qatorlarga saflanadilar. Start
chizig‘idan 15–20 m narida uchala jamoaning ro‘parasiga doira
chizilib, uning ichiga gimnastik tayoqacha qo‘yiladi. O‘qituvchining
12-rasm. «Quyonlar polizda» o‘yini.

---

76
14-rasm. «Kartoshka ekish» o‘yini.
signaliga ko‘ra har bir qatorning birinchi chizig‘idan aylanagacha
yugurib boradi va undagi tayoqchani olib, bir uchinchi yerga uch
marta uradi-da, joyiga qo‘yadi, so‘ngra yugurib start chizig‘iga
qaytarib keladi va qator oxiriga borib turadi. Birinchi bo‘lib yetib
kelgan o‘yinchi bir, ikkinchi bo‘lib kelgani esa ikki ochko oladi.
Keyin ikkinchi bo‘lib turganlar yuguradi va hokazo. O‘yin oxirida
eng kam ochko to‘plagan jamoa g‘olib hisoblanadi.
«Arg‘amchi ustida sakrash» o‘yini. Yo‘g‘on arqoncha yoki
arg‘amchining ikki uchidan ikki bola ushlab, navbat kutib turgan
15-rasm. «Kam ochko to‘plash» o‘yini.

---

77
16-rasm. «Zovurdagi bo‘ri» o‘yini.
bolalar tomoniga bir maromda ohista aylantiradilar. Bolalar arqon-
chaga tegmasdan navbatma-navbat sakraydilar. Arqonchaga kim
tegib ketsa, o‘sha arqonchani aylantirayotganlarning biri bilan o‘rin
almashadi.
«Zovurdagi bo‘ri» o‘yini (16-rasm). Zal o‘rtasiga bir-biridan 60–
70 sm uzoqlikda ikkita parallel chiziq chiziladi, u zovur vazifasini
o‘taydi. Bitta yoki ikkita boshqaruvchi, ya’ni «bo‘rilar» zovurda
turadilar. Qolgan o‘quvchilar «echki» hisoblanadi. «Echkilar» zalning
bir tomonidagi chiziqlar – o‘z uylarida bo‘ladilar. Zalning qarama-
qarshi tomoniga yaylovni tasvirlaydigan chiziqlar chiziladi. O‘qituv-
chining signaliga binoan «echkilar» uylaridan chiqib, zovurdan
sakrab, yaylovga yugurib o‘tadilar. «Bo‘rilar» ularni tutishga harakat
qiladi. Har bir yugurishdan so‘ng qo‘lga tushganlar sanab chiqiladi.
So‘ng yangi «bo‘rilar» saylanadi. Eng chaqqon o‘quvchilar rag‘bat-
lantiriladi.
«O‘rtaga to‘p uzat» o‘yini (bir oyoqda sakrab) (17-rasm). Start
chizig‘iga 8–10 o‘yinchi chiqariladi. O‘qituvchining bergan jamoa-
dasidan keyin bolalar finish chizig‘igacha (start chizig‘idan finish
chizig‘igacha bo‘lgan masofa 10–12 m bo‘ladi) bir oyoqda sakrab
kelib kim tez yetib borishga musobaqalashadi. O‘qituvchi g‘olib
chiqqanlarni, shuningdek, 2–3 o‘rinni egallaganlarni rag‘batlan-
tiradi. So‘ng boshqa o‘yichilarni startga chaqiradi. Jamoadan oldin
sakrashga ruxsat etilmaydi. Yonidagi safda sakrab ketayotganlarga
xalaqit berish mumkin emas.

---

78
17-rasm. «O‘rtaga to‘p uzat» o‘yini.
«O‘yinboshiga to‘p berish» o‘yini. O‘quvchilar qo‘l ushlashib
aylana hosil qilib turadilar. Qo‘llarini qo‘yib yuborib, ikki qadam
orqaga yuradilar. Aylananing o‘rtasida boshqaruvchi turadi. O‘yinchi-
lardan birining qo‘lida voleybol to‘pi bo‘ladi. Signal berilishi bilan
o‘yinchilar to‘pni boshqaruvchi olib qo‘ymaydigan qilib bir-birlariga
oshiradilar. Boshqaruvchi esa to‘pga qo‘l tegizishga harakat qiladi.
Agar u to‘pga qo‘l tekkiza olsa, aybdor o‘yinchi bilan o‘rin almashadi.
Boshqaruvchi uzoq vaqtgacha to‘pga qo‘l tekkiza olmasa, uning
o‘rniga ikkinchi boshqaruvchi tekkizishi mumkin. Aylanadigan o‘yin-
chilar soni 10–12 kishidan oshmasligi kerak. O‘yinchilar ko‘p bo‘lsa,
bir necha aylanalar hosil qilib turish kerak.
«Sinf, rostlan!» o‘yini. O‘quvchilar oralarini ochib, bitta safga
saflanadilar. O‘qituvchi «sinf» so‘zini qo‘llasa, hamma o‘quvchilar
mashqni bajarishlari lozimligini, agar «sinf» so‘zi aytilmasa, mashqni
bajarmaslik kerakligini uqtiradi. Masalan, o‘qituvchi sinf, qo‘llarni
yuqoriga ko‘taring» desa hamma shu mashqni bajaradi. Keyingi
jamoada, o‘qituvchi «sinf» so‘zini aytmasdan «oyoqni tushiring»
deydi. Kimki bu signalni bajarib qo‘ysa yoki uni bajarishga harakat
qilsa, u xatoga yo‘l qo‘ygan deb, davrani tark etadi. Oldinga eng
ko‘p qadam qo‘ygan o‘quvchilar yengilgan hisoblanadi. O‘yin tuga-
guncha o‘z o‘rnida qolgan o‘quvchilar eng faol o‘yinchilar hisoblanadi.
«Kim uzoqqa otadi» o‘yini. O‘quvchilar har birida 8–10 tadan
o‘yinchi bo‘lgan 4 ta jamoaga bo‘linadilar. Devordan 2–3 m
uzoqlikda start chizig‘i chiziladi. Shunga parallel qilib 10 m

---

79
uzoqlikda, keyinchalik ketma-ket har 1,5–2 m oraliqda 4–5 ta chiziq
chiziladi. Qo‘lida to‘p tutgan o‘yinchilar (4 kishi) start chizig‘iga
kelib, to‘p otishga shaylanib turadi. O‘qituvchi signal berishi bilan
ular to‘pni iloji boricha uzoqroqdagi chiziqqa tushirishga harakat
qilib uloqtiradi. Hakamlar boshqalardan uzoqqa otgan o‘yinchini,
shuningdek, uzoqdagi chiziqqa ko‘proq to‘p tushirgan jamoani
aniqlab, ularni mukofotlaydi.
«Bayroqchangni top» o‘yini. O‘quvchilar 4–5 jamoaga bo‘linib,
bir qator bo‘lib saflanadilar. Jamoalarda turgan birinchi o‘quvchilar
sardorlar hisoblanib, ularga har xil rangda bayroqchalar beriladi.
Har bir jamoada alohida-alohida aylana hosil qilib, aylanalarning
o‘rtasida sardorlar turadi. «Òarqal» komandasi berilganda hamma
o‘quvchilar maydoncha bo‘ylab tarqalib, turli xil harakatlarni bajarib
o‘ynab yuradilar. «Òo‘xta!» komandasida esa hamma to‘xtaydi,
ko‘zlarini yumib oladi. U payt o‘qituvchining ko‘rsatmasi bilan jamoa
sardorlari o‘z o‘rinlarini almashib, bayroqchalarni yuqoriga ko‘tara-
dilar, «Bayroqchangni top!» komandasi berilgach, hamma o‘yinchilar
ko‘zlarini ochib, o‘z kapitanlari atrofida saf tortadilar. Birinchi bo‘lib
saflanib olgan jamoa g‘olib chiqadi. Undan keyin yangi sardorlar
tayinlanib, o‘yin davom ettiriladi.
«Òo‘pni oyoqlar orasidan uzatish» o‘yini (18-rasm). Start chizig‘i
ro‘parasida 3–4 ta jamoa saf tortadi. Barcha jamoalar bir-biridan
2–3 m masofada bittadan qator bo‘lib turadilar. O‘yinchilar orasidagi
masofa 1–2 qadam, ular oyoqlarini bukmagan holda yelka kengligida
kerib turishlari lozim. Qatorlarda birinchi turgan o‘yinchilarda
basketbol to‘plari bo‘ladi. Ular engashib, to‘pni yerga tekkizib ushlab
turadilar. Signal berilishi bilan birinchi o‘yinchi to‘pni oyoqlari ora-
sidan dumalatadi. Ikkinchi o‘yinchi ham to‘pga faqat barmoqlarini
tekkizgan holda uni orqaga yo‘naltiradi. Ikkinchi o‘yinchi ham to‘pga
faqat barmoqlarini tekkizgan holda uni orqaga yo‘naltiradi; uchinchi,
to‘rtinchi va boshqalar ham shunday qiladi. Eng keyin turgan
o‘yinchi to‘pni olishi bilan turadi va darhol oyoqlarini kerib, to‘pni
ilib yugurib o‘z joyiga keladi va uni yuqoriga ko‘taradi. O‘yinni
birinchi tugatgan jamoa g‘olib hisoblanadi. Agar o‘yin vaqtida to‘p
tashqariga chiqib ketsa, aybdor o‘quvchi to‘pni ilib olib o‘z joyiga
keladi va qoidani buzmay to‘pni yo‘naltirishda davom etadi. Qator
oxirida turgan o‘yinchilar oyoqlari orasidan orqaga o‘tib ketmasligi
uchun qo‘llari bilan to‘p yo‘lini to‘sib turishlari lozim.

---

80
18-rasm. «Òo‘pni oyoqlar orasidan uzatish» o‘yini.
«Chavandoz sportchilar» o‘yini. Yerda bir-biridan 1–2 m narida
doira va to‘rtburchaklar chiziladi. Ular o‘quvchilarning soniga
qaraganda 3–4 ta kam bo‘lishi lozim. O‘yinchilar chap yonlari bilan
markaz tomon turganlari holda aylana bo‘ylab sportchi otlarining
yurishiga o‘xshatib yuradilar. O‘qituvchi komandalarni berib boradi.
«Otning qadami» – o‘yinchilar qo‘llarini tirsakdan bukib, kaftla-
rini pastga qaratib, tizzalarini baland ko‘tarib yuradilar. Òizzalar
kaftlarga tekkizilishi lozim.
«Burilish» – o‘yinchilar orqaga burilib, shu harakatni davom
ettiradilar.
«Yeldirish» – o‘yinchilar oyoqlar uchida, bir-birlaridan o‘zib
ketmasdan yuguradilar.
«Otning qadami» – yuqoridagi harakat qayta takrorlanadi.
«O‘z joyiga» – hamma tezda tarqalib, doira yoki to‘rtburchak
ichiga turib olishga harakat qiladi. Joysiz qolganlar yutqazgan hisob-
lanadilar, ularga jarima ochkosi beriladi. O‘yin shu tariqa davom
ettiriladi.
«Joyga tez qaytish» o‘yini. O‘qituvchining «Òez tarqal!» deb
bergan komandasiga binoan hamma o‘yinchilar maydoncha bo‘ylab
tarqalib ketadilar. «Òez joy-joyingizga!» komandasida esa har bir
o‘yinchi imkoni boricha tezroq qatordagi o‘z joyiga tez turib
olgan o‘yinchilar g‘olib chiqadilar. O‘yin 3–4 qatorda ham o‘tkazilishi
mumkin. Bunda musobaqa qatorlararo o‘tkaziladi.
«Quyonlar, qorovul va ovchi» o‘yini. Maydonchaning bir tomo-
niga to‘rtta kvadrat – quyon uyasi, qarama-qarshi tomonda esa

---

81
19-rasm. «Ikki ayoz» o‘yini.
6 – Xo‘jayev, P.
yarimaylana – qorovulxona chiziladi. Chiziqning shu tomonida poliz
ajratiladi. Maydonchaning o‘rtasidan 25–30 sm balandlikda arqon-
devor tortiladi. Òo‘rt guruhga bo‘lingan quyonlar to‘rtta kvadrat
uyalarda joylashadilar, qorovulxonada esa boshqaruvchilar – qorovul
va ovchi turadi.
O‘qituvchi signal berishi bilan «quyonlar» o‘z uyalaridan chiqib,
devordan oshib, polizga yopiriladilar. O‘qituvchining ishorasi bilan
qorovul uch marta chapak chaladi – «o‘q otadi». O‘q otilgandan
so‘ng qorovul bilan ovchi birgalikda «quyonlar»ni uyalarigacha
quvlab boradilar. Qo‘lga tushganlar sanab chiqilgach, «quyonlar»
o‘z uyalariga, qorovul va ovchi esa qorovulxonaga qaytadi. Shundan
keyin boshqaruvchilar almashtirilib, o‘yin davom ettiriladi.
«Ikki ayoz» o‘yini (19-rasm). Zalning qarama-qarshi tomonlarida
devordan 2–3 m berida chiziq bilan qishloq uchun joy ajratiladi. Biri
bolalarning yashashi uchun, ikkinchisi esa o‘qishi uchun xizmat qiladi.
Qishloqlar orasida dala joylashgan. Boshqaruvchi – ikki ayozdan
boshqa hamma o‘yinchilar bir qishloq chizig‘i orqasida turadi.
«Kim uzoqqa otadi?» o‘yini (20-rasm). O‘quvchilar har birida
8–10 tadan o‘yinchi bo‘lgan 4 ta jamoaga bo‘linadi. Devordan 2–
3 m uzoqlikda start chizig‘i chiziladi. Shunga parallel qilib 10 m
uzoqlikda, keyinchalik ketma-ket 1,5–2 m oraliq qoldirib 4–5 ta
chiziq chiziladi. Har birida to‘p bo‘lgan o‘yinchilar (4 kishi) start
Uy

---

82
chizig‘iga kelib, to‘p otishga shaylanib turadilar. O‘qituvchining
signalidan so‘g har bir o‘yinchi to‘pni uzoqroq chiziqqa tushirishga
harakat qilib otadi. Hakamlar boshqalardan uzoqqa otgan o‘yinchini,
shuningdek, uzoqdagi chiziqqa ko‘proq to‘p tushirgan jamoani
aniqlab ularni taqdirlaydi.
«Signalni eshit!» o‘yini. Sinf o‘quvchilari qator bo‘lib maydon
bo‘ylab harakat qiladilar. O‘qituvchi bitta chapak chalganda hamma
o‘quvchilar qo‘llarini bellariga qo‘yadilar, ikkita chapak chalganida
qo‘llarini oldinga uzatadilar. Yanglishgan o‘quvchilar qator oxiriga
o‘tib, o‘yinda yana qatnasha boshlaydilar. Endi mashqlar o‘zgartirib
boriladi. Qatorda o‘z o‘rnini tark etmagan o‘quvchi g‘olib hisob-
lanadi.
«Kosmonavtlar» o‘yini (21-rasm). Maydonchaning bir necha
joyiga kichik-kichik aylanalar va to‘rtburchaklar chiziladi. Har bir
kichik aylana raketani, uchburchaklar undagi o‘rinlarni anglatadi.
Har bir raketaning yoniga quyidagi so‘zlar yoziladi: EME–Yer–
Mars–Yer, EBE–Yer–Venera–Yer, EOE–Yer–Oy–Yer. Bolalar
bir-birlarining qo‘llarini ushlab turadilar:
Bizni ko‘tar, tezkor raketa,
Mo‘ljalimiz ko‘p planeta.
Qay birini xohlasak,
Xalq ishonchini oqlasak.
20-rasm. «Kim uzoqqa otadi?» o‘yini.

---

83
21-rasm. «Kosmonavtlar» o‘yini.
Biz o‘shanga qarab uchamiz.
So‘ngra zafar quchamiz.
O‘yinda bir sir bor, uq,
Kechikkanga o‘rin yo‘q.
She’rni aytib bo‘lish bilan tarqalib, raketalardagi o‘z o‘rinlariga
tezroq joylashib olishga harakat qiladilar. Doiradan joy olganlar
ovozlarini chiqarib qaysi tomonga uchishini aytib, qo‘llarini yonga
ochib yuguradilar. Kechikib qolganlar maydon markaziga to‘p-
lanadilar. O‘qituvchi natijani e’lon qiladi. Ko‘proq «parvoz» qilgan-
lar g‘olib hisoblanadi.
«Burgut va jo‘jalar» o‘yini (22-rasm). O‘yinchilardan ikkitasi
onaboshi: biri «burgut», ikkinchisi «ona tovuq» etib tayinlanadi.
«Burgut»dan boshqa hamma o‘yinchilar «ona tovuq» orqasiga, bir-
birlarining belidan ushlab ketma-ket turadilar. «Burgut» safning
oxirida turgan jo‘jani ushlagan holda, ya’ni unga qo‘lini tekkizishga
urinadi. «Ona tovuq» qo‘llarini ikki yonga uzatib «burgut»ning yo‘lini
to‘sib, u yoq-bu yoqqa tez-tez yuguradi. «Jo‘jalar» saflarini buzmay,
«ona tovuq» orqasidan burgutdan qochib yuradilar.
Agar belgilangan vaqtda «burgut» «jo‘jalar»ni tutolmasa, unda
«burgut»ning ovi yurishmagan bo‘ladi. Unda ular o‘rinlarini almash-
tirishadi. Òarbiyachi «burgut»ning ayyor bo‘lib, jo‘jalarning goh
o‘ng tomonidan, goh chap tomonidan yugurib aldab ushlashi kerakli-
gini uqtiradi. Agar bolalar bu o‘yinni birinchi marta o‘ynayotgan

---

84
22-rasm. «Burgut va jo‘jalar» o‘yini.
bo‘lsalar, unda tarbiyachining o‘zi yoki uning o‘rinbosarlaridan
biri bir-ikki marta «burgut» bo‘lib o‘ynab berishi mumkin. Agar
o‘yinda 10 dan ortiq bolalar qatnashayotgan bo‘lsa, u holat 2–3
qatorga bo‘linishi mumkin.
«Mergan ovchi» o‘yini. O‘quvchilar to‘rt qator bo‘lib saflanadilar.
Har bir qator qarshisida 6–8 m narida sher, ayiq bo‘ri, tulki yoki
boshqa yovvoyi hayvon rasmi solingan yoki shunga o‘xshash suratlar
yopishtirilgan 1x1m shchit qo‘yilgan bo‘ladi. Har bir qatordagilar
navbatma-navbat shu shchitga to‘p otadi. Har bir o‘yinchi uchtadan
to‘p otishi zarur. Qaysi qatordagi o‘quvchilar yovvoyi hayvonga
to‘pni ko‘p marta tekkizsa, shu qator o‘yinda g‘olib chiqqan hisob-
lanadi. O‘yinni boshlashdan oldin yovvoyi hayvonlar haqida, ularni
nima uchun ovlashlari haqida o‘quvchilarga so‘zlab berish lozim.
O‘yinni obrazli qilib so‘zlab berish, shuningdek, o‘quvchilarni aniq
mo‘ljalga otishga, jamoa a’zolari orasida uyushqoqlikni saqlashga
o‘rgatish ham juda zarur.
«Òo‘pni ilib ol» o‘yini. O‘quvchilar ikki jamoaga bo‘linib,
qo‘llarida katta to‘pni ushlab doira hosil qiladilar. O‘qituvchining
signalidan keyin ular to‘pni yuqoriga otib, ilib olishga harakat
qiladilar. Havoda ushlab olingan to‘p uchun jamoaga 5 ochko,
yerga urilgandan keyin ilib olingan to‘p uchun 2 ochko beriladi.
O‘yin bir necha marta takrorlanadi.
«Òulki bilan na’matak» o‘yini. O‘quvchilar ikki jamoaga bo‘li-
nadilar. Birinchi jamoa o‘yinchilari – «na’mataklar» ko‘zlarini yumib,
qo‘llarini yon tomonga uzatgan holda ikkinchi jamoaga orqalarini

---

85
o‘girib zalning o‘rtasidagi chiziqqa turadilar. Ikkinchi jamoa o‘yin-
chilari – «tulkilar» esa chiziqning tashqarisida, zalning bir tomonida
turadilar.
«Òulkilar» zalning narigi tomoniga «na’matak» tikanlariga tegib
ketmaslik uchun ovoz chiqarmasdan sekingina o‘tishlari kerak.
«Na’matak»ka tegib o‘tgan «tulki» zalning bir chekkasiga chizilgan
doiraga – g‘orga kirib ketadi. So‘ngra o‘yinchilar o‘z o‘rinlarini
almashtiradilar. Qaysi jamoa o‘yinchilari zalning narigi tomoniga
tinch va ehtiyotkorlik bilan o‘tsa, shu jamoa o‘yinda g‘olib chiqqan
hisoblanadi.
«Na’mataklar» o‘yinida oxirigacha ko‘zlarini ochib yubormas-
liklari lozim. «Òulkilar» «na’mataklar»ning orasidan o‘tadilar, chet-
lab o‘tish mumkin emas. Zalning bir chekkasida turgan o‘qituvchi-
ning bayroq ko‘tarishi zalning u tomoniga o‘tishi uchun signal
hisoblanadi.
«Bo‘ron» o‘yini. o‘quvchilar to‘rt qatordan qator bo‘lib saflana-
dilar. Start chizig‘i qarshisida undan 10 m narida har bir qator
ro‘parasida bittadan bayroqcha o‘rnatiladi. Barcha o‘yinchilar bir
xil harakatni bajaradilar. «Shamol» deyilganda qo‘llarini yuqoriga
ko‘taradilar. «Chaqmoq» deyilganda o‘tiradilar, «yomg‘ir» deyilganda
chapak chaladilar. «Bo‘ron» deyilganda, yugurib borib bayroq atrofi-
dan (o‘ngdan chapga) aylanib yana o‘z joylariga kelib turadilar.
Shartni to‘g‘ri va tez bajargan qator o‘yinchilari o‘yinda g‘olib
hisoblanadi. O‘quvchilar bayroq atrofida aylanib kelganlaridan so‘ng
yana chiziq orqasiga o‘tib sarflanadilar.
«Ovchilar» o‘yini. O‘yinni olib borish uchun 2-3 o‘yinboshi –
ovchilar tayinlanadi. Har bir o‘yinboshining qo‘lida bittadan to‘p
bo‘ladi. Qolgan hamma bolalar – «tulkilar» maydonchaning turli
yerlarida erkin yugurib yuradilar.
O‘qituvchi signal berishi bilan «tulkilar» to‘xtaydi, ovchilar esa
turgan yerlarida istagan «tulki»ga qarab to‘p otadilar. Agar to‘p
«tulki»ga tegsa, ovchi bitta ochko oladi. Òo‘p otish natijasi hisob-
lab chiqilgandan so‘ng, yangi ovchilar tayinlanib, o‘yin yana davom
etiriladi. Bir marta ham to‘p tegmagan yoki boshqalarga qaraganda
to‘p kam tekkan «tulki» eng yaxshi o‘yinchi hisoblanadi.
Otilgan to‘pni ilib olgan «tulki»ga to‘p tekkan deb hisoblanadi.
«Òulkilar» o‘zlariga to‘p tekkizmaslik uchun turgan joylarida erkin
harakatlar qilishlari mumkin.

---

86
«Qutqarib ol» o‘yini. Òo‘rt o‘yinchidan boshqa hamma o‘yinchi-
lar doira hosil qilib turadilar. Òo‘rt o‘yinchi esa doiradan tashqarida
turadi, ulardan ikkitasining qo‘lida tasmachalar bo‘ladi. Òasma ushla-
gan o‘yinchilar doira bo‘ylab yuguradilar. Qolgan ikki o‘yinchi esa
ularni quvlaydi. Qochib ketayotgan o‘yinchi doirada turganlardan
birining oldiga turib olib, uning qo‘liga tasmani tutqazsa, uning
orqasida turgan o‘yinchi yugurib ketishi lozim. Agar unga yetib
olishsa, u tasmachani quvlab kelayotgan o‘yinchiga beradi va o‘rin
almashadilar. Yugurib boruvchi hamda quvlovchi o‘yinchi doirada
turganlarga tegib ketmasligi lozim. Doira bo‘ylab ikki martadan
ortiq yugurmaslik kerak. Quvlovchi ikki-uch kishini quvib etib olmasa,
uni almashtirish mumkin.
2. 3. 7–9-SINF O‘QUVCHILARI UCHUN
HARAKAÒLI O‘YINLAR
7–8-sinfning jismoniy tarbiya darsida o‘tiladigan harakatli o‘yin-
larning soni o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan vazifaga, shug‘ul-
lanuvchilarning tarkibiga va ish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya darsida o‘smirlarning o‘yin bilan shug‘illanish
jarayonida asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: o‘yin vaziyatida
gimnastika mashqlari (umbaloq oshishlar, tayanib sakrashlar, tir-
mashib chiqish mashq va muvozanat saqlash), yengil atletika mashq-
lari (past va yuqori start, tez yurish, yugurib kelib uzunlikka va
balandlikka sakrash, kichik va katta koptoklarni uloqtirish), to‘pni
egallash malakalarini (basketbol, futbol, voleybol o‘yini uchun)
mustahkamlash va takomillashtirish; o‘z jamoasining javobgarligini
his qilish, o‘zaro yordamlashish malakalarini, jamoa manfaati uchun
oqilona tavakkal qila bilishni tarbiyalash; o‘yin qoidalari buzilganiga
chiday olmaslik harakatni aniq bir maqsadga qaratilganligini, o‘zini
tuta bilishligini, diqqatini taqsimlamoqlikni, harakatda mo‘ljalini
tez ola bilishni tarbiyalash; jamoa o‘yinlarida tashkilotchilik malaka-
larini, sport o‘yiniga birmuncha yaqin bo‘lgan murakkab harakatli
o‘yinlarda hakamlik malakalarini rivojlantirish.
Bu vazifalarning barchasini o‘smirlarning bilim, malaka, ko‘-
nikmalarini o‘zlashtirishga va gimnastika, yengil atletika, kross tayyor-
garligi mashg‘ulotlarida ularni orttirgan malakalariga bog‘liq, shuning-
dek, kichik sinflarda o‘tilgan o‘yinlar ketma-ket hal etiladi.

---

87
O‘yin kichkina sinfdagilar bilan taqqoslaganda birmuncha murak-
kablashib boradi.
Shuni hisobga olish kerakki, o‘smirlik yoshidagi qiziqish va jismo-
niy imkoniyati ko‘proq o‘ziga xos bo‘lib boradi. Qizlarni raqs ele-
mentlari bilan o‘ynaladigan o‘yinlar, harakat koordinatsiyasini
rivojlanishiga (bo‘yi tez o‘sib borishi bilan bog‘liq) yordam beradigan
o‘yinlar qiziqtira boshlaydi; bolalarda esa mushak kuchi tez rivojlana
boshlaydi va shuning uchun ularni qarshilik ko‘rsatish bilan kuch
ishlatiladigan o‘yinlar qiziqtiradi. Gohida guruhga oid usul bilan
o‘yin o‘tkazilishi kerak: o‘g‘il bolalarga bir vaqtda bo‘lish mumkin
bo‘lgan kuch ishlatiladigan o‘yin; qiz bolalarga akrobatika raqs
elementlari bilan o‘ynaladigan o‘yin bir vaqtning o‘zida taklif
qilinadi. Guruh usulibiyotida o‘tkaziladigan o‘yinni tashkil qilish va
o‘tkazilishida o‘quvchilarni jalb qilish zarur, chunki ularda tashkilot-
chilik malakalarini rivojlantiriladi. Shu bilan birga o‘qituvchilar va
o‘quvchilar orasida ajratilgan rahbarlarni o‘yinda harakatini bajarishini
kuzatish yengil bo‘ladi va o‘yin texnika va taktikasini to‘g‘ri egallashni
kuzatadi.
Kuch ishlatiladigan o‘yinlarni o‘g‘il bolalar uchun alohida-alohida
o‘tkazish zarur va qiz bolalar uchun yoki musobaqa uyushtirishda
juftliklar o‘g‘il bolalardan yoki qiz bolalardan tashkil etilgan bo‘ladi.
O‘smirlar katta qiziqish bilan o‘yinda harakat texnikasiga tegishli
bo‘lgan o‘yinlarni va uni takomilashtirishni yaxshi ko‘radilar, ayniqsa
to‘pni egallash texnikasini basektbol, futbol va voleybol (o‘g‘il bolalar
uchun) elementlari bo‘lgan o‘yinlar juda foydalidir.
O‘smirlar bilan o‘yinni kengroq qilib o‘tkazish tavsiya qilinadi,
unda nafaqat tezlikni, shuningdek, topshiriqni bajarish sifati ham
hisobga olinadi. Masalan, sport o‘yinlari, yengil atletika elementlari
bilan o‘tkaziladigan estafetalar nafaqat tezlikni, balki vazifani sifatli
bajrishini ham hisobga olinadi va bu esa g‘alabani aniqlaydi (to‘pni
uzatishni, halqaga tashlashni, to‘pni olib yurishni, estafeta tayoqcha-
sini uzatishni, balandlikka va uzunlikka sakrashni to‘g‘ri bajargan-
ligini). Bu yoshdagi o‘quvchilar sport o‘yinlarini o‘ynashni yaxshi
ko‘radilar, shuning uchun ko‘pchilik harakatli o‘yinlar bu yo‘nalish-
dagi ahamiyatga ega bo‘lib boradi.
O‘yinda yugurish masofasi, sakrash balanligi va o‘yindagi har xil
qiyinchiliklar 7–9-sinf o‘quvchilari uchun nazorat me’yorlari chegara-
sida bo‘lishi shart. O‘quvchilarni topshirishga mos keladigan me’yor-

---

88
larga tayyorlash uchun o‘yinchi «Alpomish» va «Barchinoy» test
me’yorlariga kiruvchi mashqlarni kiritish juda zarurdir.
7–9-sinflarda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishda faqatgina asbob-
anjom va jihozlardan foydalaniladi. O‘yin yaxshi tashkil qilinganda
unda rezinali, to‘ldirma to‘pdan nafaqat uzatish uchun, balki bir-
biriga otishda ham foydalanish mumkin.
O‘quvchilar o‘qituvchining topshirig‘i bo‘yicha asbob-anjom va
o‘yin uchun maydonchani mustaqil ravishda tayyorlashlari kerak.
O‘yinboshi va sardorlar roliga alohida o‘quvchilarni tavsiya qilish
mumkin, lekin asosan o‘quvchilarni o‘zlari saylashlari maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Jamoalarga bo‘lishda va shular qatorida sardorlarni saylashda
barcha usullardan foydalaniladi, biroq uni oxiriga yetkazmaslik,
o‘smirlarni nafsoniyatiga tegmaslik uchun qolgan 6, 8 kishini bir-
ikkiga sanashi kerak.
Shu bilan birga o‘smirlarda qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayoni
ham qaror topmagan, shuning uchun qo‘zg‘alish tez-tez tormoz-
lanishdan ustunlik qiladi, hayot faoliyatining jo‘shqinligi esa o‘yinda
juda baland bo‘ladi. O‘smirlarga xos bo‘lgan ortiq qizishib ketish
oxirgi maqsadga tez erishishga harakat qilishi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Bunday vaziyatda ularning diqqati o‘yin jarayoniga qaratilishi
kerak, asboblar o‘yinni texnika va taktikasini tushintirib boradi,
o‘ynovchilarning noto‘g‘ri xatti-harakatini ishontirishga mos keladigan
jarima berib to‘sib qo‘yadi va ayrim vaziyatlarda o‘yin qoidalarini
buzganligi uchun o‘yindan chiqariladi. Haddan tashqari asablari
buzilgan o‘yinchilarni rahbar yoki hakamning yordamchisi qilib
tayinlash mumkin.
O‘smirlarning ta’bi nozik bo‘ladi, shuning uchun rahbar ayrim
o‘yinchilarning muvaffaqiyatsizliklariga umumiy diqqatni jalb qil-
maslik kerak. Eng yaxshisi boshqalarga sezdirmasdan ularga xatolarni
to‘g‘rilashga, o‘yinning texnika va taktikasini egallashga yordam
berishi kerak. Ayniqsa, qiz bolalar o‘g‘il bolalar ishtirokida tanqidiy
mulohazani o‘zlariga og‘ir oladilar.
O‘smirlar mustaqil tashabbuskorlik bilan harakat qlishni yaxshi
ko‘radilar. Bu mustaqil harakat qilishdan o‘yinda foydalanish kerak:
o‘quvchilarga o‘yinda harakat qilish rejasini tuzish vazifasi top-
shiriladi. Ayniqsa bu munosabat bilan joylarda o‘tkaziladigan o‘yinlar
muhim ahamiyatga egadir, unda o‘smirlarning ijodiy tashabbuslaridan

---

89
keng foydalanish mumkin. Shuning uchun o‘quvchilarga yangi qoida-
larni va o‘yin variantlarini (ayniqsa «Quvnoq startlar» uchun) tuzish
taklif qilinadi, ularga o‘yinni mustaqil ravishda o‘tkazish topshirig‘i
tavsiya qilinadi.
Ular o‘zlarining imkoniyatlariga ortiqcha baxo berib yubora-
dilar, shuning uchun o‘yinda kuchni to‘g‘ri taqsimlash va tushadigan
yuklamani kuzatib borish muhimdir.
7–9-sinflar o‘rtasida o‘tkaziladigan musobaqani maktab ichida
qanday o‘tkazilsa, xuddi shunday sinfdan tashqari vaqtda maktablar
orasida o‘tkazilishi tavsiya qilinadi.
O‘smirlarni harakatli o‘yinlarda hakamlik qilishlari oldingilarga
qaraganda, yanada ham ko‘proq qat’iy bo‘lishi shart. O‘quvchilarni
hakamlikka ko‘proq jalb qilish kerak.
Harakatli o‘yinlardan asosan darsning asosiy qismida, ayrim
paytlarda yakuniy qismida foydalaniladi.
Sport gimnastikasi, yengil atletika va boshqalarga bag‘ishlangan
darslarda o‘yinlarning kiritilishi kam uchraydi.
Gohida ular shug‘ullanuvchilarning organizmiga tushayotgan
yuklamani oshirishga va egallagan malakalarini mustahkamlash uchun
darsning asosiy qismi oxirida o‘tkaziladi.
7–9-sinflarda ko‘p darslar sport gimnastikasiga ajratilgan (ayniqsa,
o‘quv yilining uchinchi choragida). Harakatli o‘yinlar bu darslarga
qariyb kiritilmaydi. Ayrim holatlarda o‘yinni shug‘ullanuvchilar
navbatlarini uzoq vaqt kutib qolganlarida, sport asbob-anjomlarida
mashqlarni bajarib bo‘lgandan keyin o‘tkazish mumkin. Bunday
vaziyatda o‘yin yuklamasi yuklamani oshirishga imkoniyat beradi.
Shuningdek, tayanib sakrash yoki akrobatika elementlarini mustah-
kamlashga yordam beradigan o‘yinlarni (tayanib sakrash, umbaloq
oshishlar bilan estafeta) o‘tkazish mumkin.
Gohida o‘yin darsning tayyorlov qismida razminka sifatida o‘tka-
ziladi, uning maqsadi – darsning asosiy qismini mazmunli o‘zlash-
tirishga ularni tayyorlash va shug‘ullanuvchilarni qiziqtirishdir.
Belgilangan jismoniy tarbiya vazifalarini hal etishda o‘qituvchi
shug‘ullanuvchilarning holatini hisobga olishga majburdir. O‘qituvchi
bo‘lib o‘tgan jismoniy tarbiya darslarini va sinfdagi mashg‘ulotning
xarakterini hisobga olishi kerak. Hammadan ko‘ra o‘yin dars jadvali
bo‘yicha oxirgisi bo‘lsa yoki o‘quvchilarni tinch holatiga keltirish
mumkin bo‘lganida darsning yakuniy qismida o‘tkazildi. Agarda

---

90
darsning vazifasi boshqa sport o‘yinlarini o‘rgatishga bag‘ishlangan
bo‘lsa, ya’ni unga tayyorlovchi barcha harakatli o‘yinlardan darsning
hamma qismlaridan foydalanish mumkin. «Juft bo‘lib estafeta», «Ol-
dinga yur», «Doiradan chiqarish», «Kim kuchli», «Arqon tortish»,
«Kim tezroq», «Òo‘siq qo‘yib o‘ynaladigan lapta», «Doira bo‘ylab
kross».
2.4. 10–11-SINF O‘QUVCHILARI UCHUN
HARAKAÒLI O‘YINLAR
Jismoniy tarbiya dasturi bo‘yicha 10–11-sinflarda harakatli o‘yin-
lar kiritilmagan, biroq darslarda, oldingi sinflarda o‘tilgan harakatli
o‘yinlardan foydalanish mumkin. Uning vazifasi shundan iboratki,
turli-tuman o‘yin vaziyatlarida o‘quvchilarni harakat qilishga o‘rgatish
ko‘proq maqsadga muvofiq bo‘ladi va turli-tuman sport turlari bilan
shug‘ullanganda egallagan malakalarni mustahkamlaydi va takomil-
lashtiradi.
10–11-sinflarda harakatli o‘yinlar yorqin ifoda qilingan yordamchi
xarakterdadir. O‘quvchilar kutilmaganda o‘yin sharoitida ijod qilingan
yoki egallagan malakasini to‘g‘ri qo‘llashga odatlanadi.
O‘quvchilarning sport o‘yinlariga bo‘lgan katta qiziqishni hisobga
olingan holda, shug‘ullanuvchilar sonining ko‘pligi sababli jismoniy
tarbiya darsida o‘tkazish qiyin, shuning uchun sport o‘yinlariga yaqin
bo‘lgani sababli sinfning barchasiga harakatli o‘yinlarni tavsiya qilish
mumkin. Muhimi, bu o‘yindagi texnika va taktikasi sport o‘yinlaridek
bir xil bo‘lishi kerak. Bundaylarga quyidagi o‘yinlarni kiritish mumkin:
«Òo‘p sardorga», «Òo‘p uchun kurash» (basketbol o‘yiniga tayyor-
lovchi), «Voleybolchining to‘p uzatishi», «Òo‘pni uzatdingmi o‘tir»
voleybol elementlari bilan estafeta, (voleybol o‘yiniga tayyorlaydigan)
«Doirada oyoq bilan to‘p tepish», «Raqibning himoyachilari
o‘rtasida» (futbol o‘yiniga tayyorlaydigan) va boshqalar.
2.5. BASKEÒBOL O‘YINIDA FIKRLASHNI
RIVOJLANÒIRISH
O‘smirlar o‘yin maydonida fikr yuritishi, o‘ylashi, mulohaza
qilishi, ko‘ra bilishi nafaqat sheriklari xatti-harakatini, shuningdek,
raqiblari xatti-harakatini ilg‘ay olish malakasini shakllantirishda,

---

91
o‘yin taktikasi va strategiyasini hal etishda asosiy mezon hisob-
lanadi.
Har qanday o‘yinda bajariladigan harakatni oldindan ko‘ra
bilish qobilyati katta ahamiyatga egadir. O‘yinchilariga maydonda
bo‘ladigan o‘zgarishlarni, yuz berishi mumkin bo‘lgan holatlarni
aniqlash, maydonda o‘yinchini, to‘pni ko‘rish, joyini va vaqtini
oldindan aniqlash kabi elementlar doimiy ravishda o‘rgatib bo-
riladi.
Bu qobilyat maxsus mashqlarda takomillashtiriladi. O‘yin jarayo-
nida fikrlashni rivojlantirish uchun biz quyidagi maxsus harakatli
o‘yinlardan foydalanishni tavsiya qilamiz. Bunday trenirovka modeli
8–9-sinf o‘quvchilari uchun basketbol darslarida qo‘llaniladi.
2. 6. O‘YIN ÒANLASH MEZONI
– Jamoali;
– fikrlarni rivojlantiruvchi;
– darsning ma’lum talablariga javob beradigan.
2.7. DARSNING ÒAYYORLOV QISMI
Mashq qilish jarayonida charchash yoki topshiriqni orta borishi
bilan fikrlash qobilyati susayadi. Harakatga sarflanadigan vaqt
cho‘ziladi, fikr sifati pasayadi.
Darsning tayyorlov qismida qon tomirining bir daqiqada urishi
130–140 martadan oshmasligi kerak. Shuning uchun aynan darsning
tayyorlov qismida holatni bilish, to‘p bilan qilinadigan xatti-hara-
katni tushunib yetish, o‘yinda aniq lahzalar xususiyatini ko‘ra bi-
lish, qizg‘in jarayonga kirishib bo‘sh o‘ringa chiqish, hujum chizig‘ini
cho‘zishga yo‘naltirilgan holatning shakllanishini tahlil qilishni bilish
zarurdir.
Darsning tayyorlov qismida foydalaniladigan o‘yinlar quyidagicha
bo‘lish kerak:
1)) jamoali;
2) o‘yin tezligi o‘rtacha bo‘lgan (qon-tomir urishi bir daqiqada
130–140 marta);
3) fikrlashni (ulash) rivojlantiruvchi;
4) darsning asosiy qismiga barcha a’zolarni tayyorlovchi;

---

92
5) darsning tayyorlov qismida tavsiya qilingan o‘yinlardan foyda-
lanish mumkin. Bitta darsda, odatda, ikkita o‘yin va variantlaridan
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
2.8. DARSNING ASOSIY QISMI
Dars aylanma trenirovka metodi bo‘yicha bekatlarga bo‘lingan
holda o‘tkaziladi. O‘yinga fikrlash qobilyati va harakat malakalari
bir xil bo‘lgan bolalardan 4 va 5 kishilik guruhlar jalb etiladi. Shunday
o‘yinlarni tanlash kerakki, ular o‘quvchilarning fikrlash qobilyatini
rivojlantirishdan tashqari harakat malakasi, jismoniy sifatlarini tarbiya-
lashga, juft-juft va uchtadan bo‘lib harakat qilishni takomillash-
tirishga yordam beradigan bo‘lsin. Darsning aylanma trenirovka
metodi bo‘yicha tashkil etilishi guruhlarda bolalarni haddan tashqari
ko‘pligi va to‘plarning yetishmasligi bilan bog‘liq bo‘lgan muam-
molarni hal etishda va darsning motor zichligini yuqori darajada
oshirishga imkon beradi. Darsning bu qismida tomir urishi bir
daqiqada 160 dan pastga tushmasligi kerak.
2.9. DARSNING YAKUNLOVCHI QISMI
Darsning yakuniy qismida o‘yinning asosiy yo‘nalishi – o‘yin
vaqtida olingan malaka va ko‘nikmalar, taktik vazifalar yaxshi tahlil
qilinib, hujumni tashkil qilish va yakunlash, jamoaning hujumdan
hujumga o‘tishi, himoyada harakatlanishni amalga oshirish, himoya-
dan-hujumga o‘tishdan olingan malakalar mustahkamlanadi.
2.10. BASKEÒBOL DARSLARINING ÒAYYORLOV
QISMIDA O‘ÒILADIGAN HARAKAÒLI O‘YINLAR.
CHAVANDOZ
O‘yinchilar ikki guruhga teng bo‘linadilar. Jamoa a’zolari bir-
ikki deb sanaydilar. Birinchi nomerli o‘yinchilar «otlar», ikkinchi
nomerli o‘yinchilar «chavandozlar» bo‘ladi. Chavandozlar otlarning
yelkasiga o‘tiradilar. O‘yin o‘qituvchi signalidan keyin basketbol
qoidasi bo‘yicha o‘tkaziladi. Jamoalar barcha texnik usullarni qo‘l-
lagan holda to‘pni raqib halqasiga tashlaydilar.

---

93
O‘yin qoidasi. 1. «Otlar» faqat maydon bo‘ylab chopishlari va
to‘p olib yurishlari mumkin.
2. «Chavandozlar» to‘pni bir-biriga oshirib, halqaga tashlaydilar.
HARAKAÒSIZ NISHON
Ikki jamoa to‘rt, yetti o‘yinchi bilan kichraytirilgan maydon-
chada o‘ynaydilar. Maydon chizig‘i tashqarisidagi yerga to‘ldirma
to‘p qo‘yilgan, hujum qiluvchi jamoaning vazifasi to‘ldirma to‘pga
basketbol to‘pini tekkizishdan iborat. Òo‘p aniq nishonga tekkandan
so‘ng jamoalar almashadilar. Nishonga aniq to‘p tekkizib, ko‘proq
ochko to‘plagan jamoa g‘olib bo‘ladi.
Variantlari
1. Hujum uchun 20–25 sek beriladi.
2. Òo‘pni nishonga aniq tekkizgan jamoa o‘z joyida qoladi.
3. Har bir jamoa o‘z to‘ldirma to‘piga ega bo‘ladi va uni o‘z
navbatida himoya qiladi (bir vaqtning o‘zida ikkita to‘pga hujum
qilishga ruxsat etiladi).
4. Hujum, ya’ni to‘pni nishonga uloqtirish to‘pni olib yurmasdan
bajariladi.
5. Òo‘ldirma to‘pga 6 m va undan uzoqroq masofadan to‘p
tekkizgan jamoaga 2 ochko beriladi.
HARAKAÒLANUVCHI NISHON
O‘yinda ikkita jamoa 4–7 ta o‘yinchi va darvozabonlari bilan
qatnashadi. Darvozabonga faqat darvoza chizig‘ida turishga ruxsat
beriladi. Hujumchi jamoaning vazifasi «qarshi kurashuvchi» yoki
«himoyalanuvchi» jamoaning chap berib qutulib qolmoqchi bo‘lgan
darvozabonga to‘p tekkizishidir. Agar darvozabonga to‘p tegsa, uning
o‘rnini o‘sha jamoaning o‘yinchisi egallaydi.
So‘ngra jamoalar o‘rin almashadilar. Boshqa jamoa darvozabon-
larini aniq nishonga olib, ko‘p to‘p tekkizgan jamoa o‘yinda g‘olib
hisoblanadi.
Variantlari
1. Darvozabonga to‘p tekkandan keyin uning o‘rnini boshqa
jamoaning darvozaboni egallashi mumkin.
2. O‘yinda ikkita to‘pdan foydalaniladi.

---

94
RAQIB ÒO‘PINI ILIB OL
O‘yinda ikki jamoa qatnashadi. Har bir jamoa 6–8 o‘yinchidan
iborat bo‘ladi. Maydonning birinchi yarmida birinchi jamoa, ikkinchi
yarimida ikkinchi jamoa turadi. Har bir jamoa o‘z sardori orqasida
bir qator bo‘lib turadi.
O‘qituvchi signalidan keyin qator boshida turgan o‘yinchilar
o‘z maydonlari bo‘ylab harakatlanib, to‘pni yuqoriga irg‘itadilar.
Uchinchi o‘yinchi to‘pni ilib oladi va hokazo. Jamoalar maydon
bo‘ylab harakat qilib, to‘pni polga tekkizmaslikka harakat qiladilar.
Belgilangan vaqtda kam xatoga yo‘l qo‘ygan jamoa (polga to‘pni
kamroq tekkizgan) g‘olib chiqadi.
Variantlar
O‘yinni yugurish, ikki oyoqda yuqoriga sakrash, orqa bilan oldinga
siljish yoki harakatlanish bilan bajarish mumkin.
DARVOZAGA ÒO‘PNI DUMALAÒIB
KIRIÒISH
O‘yinda ikkita jamoa 5–8 kishidan bo‘lib o‘ynaydi. Maydoncha
chegaralanmaydi. O‘yinning sharti raqib darvozasiga to‘pni duma-
latib kiritishdan iboratdir. O‘yinchilar to‘pni dumalatgan holda bir
- birlariga uzatadilar. Òo‘pni olib yurish va to‘p bilan yugirish
taqiqlanadi. Agar o‘yinchi o‘yin qoidasini buzsa, o‘sha joydan to‘p
uzatish belgilanadi. Belgilangan vaqt ichida ko‘p ochko to‘plagan
jamoa o‘yinda g‘olib chiqadi.
BASKEÒBOL REGBI
Maydonchaga chegara qo‘yilmaydi. O‘yinning sharti raqib may-
donchasining oldi chizig‘iga to‘pni olib borib qo‘yishdir. O‘yinda
to‘pni olib yurish, oldinga uzatish, raqibni polga yiqitishga ruxsat
etilmaydi. o‘yinchiga to‘p olib yugurishga, to‘pni yonga va orqaga
uzatishga, to‘pni egallab olgan o‘yinchini ushlash va ushlab turishga
ruxsat etiladi. Agar qoida buzilsa, shu joydan jarima to‘pini uzatish
(futbol o‘yiniga o‘xshab) belgilanadi. Jamoa chizig‘iga o‘tkazib
qo‘yilgan to‘pga ochko beriladi. Ko‘p ochko to‘plagan jamoa o‘yinda
g‘olib chiqadi.

---

95
2.11. DARSNING ASOSIY QISMIDA BERILADIGAN
HARAKAÒLI O‘YINLAR
O‘yin 2x2 yoki 3x3 ta o‘yinchi bilan bitta shitga qarab o‘ynaladi.
O‘qituvchining signalidan keyin to‘pni egallab turgan jamoa qarama-
qarshi tomondagi shitga tezlik bilan yugurib o‘tadi, qaytadan signal
bo‘lguncha shu shit oldida o‘yin davom etadi.
Varianti
Òo‘p olib yurilmaydi, o‘yin faqat bir-biriga uzatish hisobiga
o‘tkaziladi.
JUFÒ-JUFÒ BO‘LIB PEÒNA
(RAQIBGA QO‘L ÒEKKIZISH) QILISH
O‘yinchilar juft-juft bo‘lib qo‘llarini ushlab turadilar. Bitta juftlik
to‘pni qo‘lida ushlab turadi, bu juftlik o‘yinboshi hisoblanadi. O‘yin-
boshilar to‘pni olib yurish bilan birga qolgan juftliklarni kuzatib
boradi va o‘yinchilardan birini «petna» qilishga harakat qiladi.
«Petna» qilingan juftlik esa o‘yinboshi bo‘ladi. Biror marta o‘yinboshi
bo‘lmagan jamoa o‘yinda g‘olib hisoblanadi.
Variantlar
1. O‘yin chegaralangan maydonchada (9x3) o‘tkaziladi. O‘yinda
ikkita juftlik qatnashadi (o‘yinboshilar, qochuvchilar).
2. Petna qilish faqatgina to‘p bilan amalga oshiriladi (to‘p
uloqtirlib istalgan o‘yinchiga tekkiziladi).
3. Qochib ketayotgan juftlik uloqtirilgan to‘pni ilib olsa, unda
petna qilingan hisoblanmaydi.
ÒO‘PNI QO‘LDA USHLAB ÒURMASDAN
UZAÒISH
3x3 m li to‘rtburchak ichida to‘rtta o‘yinchi turadi. O‘yinchining
tayanch oyog‘i to‘rtburchakning burchagida turadi. O‘qituvchining
signali bo‘yicha o‘yinchilar to‘pni bir-birlariga oshiradilar. O‘qituv-
chining signali bo‘yicha to‘p uzatish yo‘nalishini bir necha martada
o‘zgartirish mumkin.
Agar to‘p noto‘g‘ri yo‘naltirilgan bo‘lsa yoki o‘yinchi uni ilib
ololmasa, xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘ladi. Belgilangan vaqt tugashi

---

96
bilan keyingi to‘rtlik o‘yinni boshlaydi va hokazo. O‘yinda kam
xato qilgan jamoa g‘olib bo‘ladi.
Variantlar
1. Polga urilib qaytgan to‘pni ushlab uzatish bilan bajarish.
2. Òo‘pni bir qo‘lda yoki orqa tomonga uzatish bilan bajarish.
ÒO‘RÒBURCHAK
3x6 m li to‘g‘ri to‘rtburchak burchaklarida to‘rtta o‘yinchi qo‘lida
to‘p bilan turadi. Òo‘g‘ri to‘rt burchakning o‘rtasida to‘pni ushlab
qoluvchi o‘yinboshi turadi. Òo‘pni ushlab qoluvchi o‘yinchining
vazifasi qo‘l tekkiza olishdir. Agar u to‘pga qo‘lini tekkizsa, unda
to‘pni uzatgan o‘yinchi bilan joy almashadi va hokazo. 5 martagacha
to‘p uzatganda kam xatoga yo‘l qo‘ygan o‘yinchi g‘olib bo‘ladi.
Variantlari
1. Ma’lum yo‘nalishda uzatish usullari belgilanib, o‘yin shu asosda
o‘tkaziladi.
2. Òo‘p uzatuvchi va to‘pni ushlab oluvchi o‘rtasidagi masofa
qisqartiriladi.
3. O‘yinchilar to‘g‘ri to‘rtburchak bo‘ylab harakatlanadilar, ik-
kita to‘pni ushlovchi o‘yinboshlari to‘rtburchak o‘rtasida turadilar.
HIMOYACHI
O‘yinda ikkita jamoa ikkitadan o‘yinchi qo‘llarida to‘p bilan
qatnashadilar. Jamoa o‘yinchilari to‘pni polga urib olib yurish bilan
birga polga o‘rnatilgan bayroqchalar yoki to‘ldirma to‘pni himoya
qiladilar.
Boshqa jamoa o‘yinchilari ham to‘pni to‘xtatmasdan tinimsiz
olib yurib, bo‘sh qo‘llarini bayroqchaga, to‘ldirma to‘pga qo‘l
tegizilsa bir ochko beriladi. Belgilangan hisobga ko‘ra jamoalar
joylarini almashadilar. Kam vaqt sarflab belgilangan ochkoni
to‘plagan jamoada g‘olib bo‘ladi.
Varianti
Himoyachi polda yotgan chambarak atrofida to‘pni olib yurish
bilan birga boshqa jamoa o‘yinchilarining chambarakka to‘p tek-
kizishlariga qarshilik ko‘rsatadi. Boshqa jamoa a’zolari o‘z navbatida
to‘pni olib yurish bilan birga himoyachilarni aldab o‘tib, to‘pni

---

97
7 – Xo‘jayev, P.
chambarak ichiga tashlaydilar. Himoyachilarga bo‘sh qo‘llari bilan
to‘pni urib qaytarishga ruxsat etiladi.
ÒO‘PNI NOMERLAR BO‘YICHA UZAÒISH
O‘yinda bir necha jamoa qatnashadi, har bir jamoada to‘rttadan
o‘yinchi bo‘ladi. Jamoa o‘yinchilar tartib bilan sanaydilar. Birinchi
nomerli o‘yinchilar to‘pni ushlab turadilar. O‘qituvchining signaldan
so‘ng o‘ynovchilar maydoncha bo‘ylab har xil yo‘nalishda harakat
qilib qat’iy holda va tartib nomeri asosida to‘pni uzatadilar. Har
bir jamoaning to‘p uzatishi va ilib olishini kuzatib boruvchi rahbar
yoki o‘qituvchi ajratiladi.
IKKIÒADAN BO‘SH O‘YINCHI ORQALI
BIÒÒA O‘YNASH
Uch sekundli zona maydonchasida ikkita jamoa o‘ynaydi. Jamoa
tarkibida ikkitadan o‘yinchi bo‘ladi. O‘yinchilarning vazifasi to‘pni
halqaga tashlashdan iborat. Sheriklar to‘pni bir-birlariga o‘rtada
bo‘sh turgan o‘yinchi orqali oshirganlaridan keyin to‘p halqaga
tashlanadi, shitga urilib qaytgan yoki halqaga tushgan to‘pni ilib
olgan jamoa o‘yinchisi bo‘sh turgan o‘yinchiga to‘pni berishi kerak.
Shitga urilib qaytgan to‘pni ilib olib, halqaga tashlash taqiqlanadi.
Bo‘sh turgan o‘yinchi besh sekundli zona maydonchasining tash-
qarisida turadi. Belgilangan vaqt ichida ko‘p ochko to‘plagan jamoa
o‘yinda g‘olib chiqqan hisoblanadi.
IKKI KISHIDAN BO‘LIB BIÒÒA HALQAGA
O‘YNASH
O‘yin basketbol qoidasi bo‘yicha bitta halqaga o‘ynaladi.
O‘yinchining asosiy vazifasi halqaga to‘p tashlashdan iborat.
Himoyalanuvchi jamoa o‘yinchilariga faqatgina uch sekundda zonada
qarshilik ko‘rsatish yoki qarshi kurashishga ruxsat etiladi. Hujum
qilayotgan jamoa o‘yinchilarga uch sekundli zona va uning tashqarisi-
dan hamda ikki qadam tashlangandan so‘ng halqaga to‘p tashlashga
ruxsat etiladi. Shitga urilib qaytgan to‘pni ilib olib halqaga tashlash
man etiladi. Òo‘pni egallab olgan o‘yinchi tezda uch sekundli

---

98
zonadan chiqib ketishi shart. Eng ko‘p ochko to‘plagan jamoa o‘yinda
g‘olib hisoblanadi.
SHIÒGA URILIB QAYÒGAN ÒO‘PNI OLIB,
HALQAGA ÒASHLASH
Jamoada ikkitadan o‘yinchi bo‘ladi. Birinchi jamoa o‘yinchilari
jarima to‘pini tashlash chizig‘ida turadilar. Ularning har biri halqaga
5 tadan to‘p tashlashni bajaradi. Ikkinchi jamoada o‘yinchilari halqa
tagida turadilar. Ularning asosiy vazifasi shitga urilib qaytgan yoki
halqaga tushgan to‘pni ilib olib, sakrab halqaga tashlashdan iborat.
Har bir tushirilgan to‘p uchun bir ochko beriladi. Òo‘p 10 marta
halqaga tashlangandan keyin jamoalar o‘rin almashadilar. Birinchi
bo‘lib 21 ochko to‘plagan jamoa o‘yinda g‘olib chiqadi.
ORÒIQCHA BESH OCHKO ÒO‘PLASH O‘YINI
Jamoalarda 2 tadan o‘yinchi bo‘ladi. Jamoa o‘yinchilari 3 sekundli
zona trapetsiyasi yon chizig‘i bo‘ylab bir-birlariga o‘girib turadilar.
O‘yinchilar o‘qituvchining signalidan keyin o‘girilib halqaga to‘p
tashlashlari kerak. Har bir tushirilgan to‘p uchun qarama-qarshi
jamoadan bitta to‘p kamaytirilib boriladi. Qaysi jamoaning zaxiradagi
ochkosi «5»taga yetsa, o‘sha jamoa o‘yinda g‘olib hisoblanadi.
Birinchi jamoa o‘yinchisi to‘pni halqaga tashlagandan keyin bu
holatni ikkinchi jamoa o‘yinchisi bajaradi va hokazo.
ÒO‘PNI ÒUSHIRIB YUBORMA
Jihozlar basketbol to‘plari, oyoq tebrangichlar (4 juft, uni xo-
dadan 15–20 sm qalinlikda dumaloq bo‘lakchalar qirqib, teng ikkiga
bo‘lib tayyorlanadi). O‘yinda 2 kishiga 2 kishi o‘ynaydi. O‘ynovchilar
bir-birlarining qarshisida tebrangichlar o‘rtasida 3 qadam masofada
turadilar. O‘qituvchining signali bo‘yicha to‘pni bir-birlariga oshira
boshlaydilar. Òo‘pni oshirish vaqtida kim tushirib yuborsa, bitta
jarima ochko beriladi. Qaysi jamoa kam jarima ochko to‘plasa,
o‘sha jamoa o‘yinda g‘olib chiqadi.
Varianti
Belgilangan vaqtda to‘pni uzatish soni hisobiga olib boriladi.

---

99
2.12. DARSNING YAKUNIY QISMIDA
O‘ÒKAZILADIGAN HARAKAÒLI O‘YINLAR.
OMMAVIY BASKEÒBOL
O‘quvchilar ikki jamoaga bo‘linadilar. Har bir jamoada 5 tadan
o‘yinchi maydonchada joylashib turadi, qolganlari yon chiziq
tashqarisida zal bo‘ylab bir tekis joylashadilar. Maydonda odatdagi
basketbol o‘ynaladi, lekin maydonda o‘yinchilar bilan o‘zaro
harakatlanishi mumkin, ya’ni to‘pni ularga uzatish va ulardan qabul
qilib olish mumkin. O‘yinda ko‘p ochko to‘plagan jamoa g‘olib hi-
soblanadi. O‘yinda uch jamoa besh kishidan bo‘lib o‘ynaydi. Ikinchi
beshlik maydon markazida turib, u yoki bu halqaga hujum qiladi.
Òo‘p halqaga tushganidan yoki ushlab olinganidan keyin birinchi
beshlik qarama-qarshi tomondan halqaga hujum qiladi. Birinchi beshlik
uchunchi beshlik qarama-qarshi tomonidagi halqaga hujum qiladi.
Birinchi beshlik uchinchi beshlik o‘rnida zona hosil qiladi va hokazo.
Varianti
Òo‘pni halqaga tushurganidan yoki oldirib qo‘yganidan keyin
ikkinchi jamoa o‘z maydonchasining yarmida raqibi qo‘lidan to‘pni
olib egallagan bo‘lsa, bunday holatda u yana birinchi beshlikning
halqasiga hujum uyushtirishi mumkin.
GANDIKAP BILAN O‘YNASH
O‘yinda ikkita jamoa qatnashadi. Birinchi jamoa kuchli o‘yin-
chilardan, ikkinchisi esa kuchsiz o‘yinchilardan tuzilgan bo‘ladi.
Gandikap bilan o‘ynash imkoniyati kuchsiz jamoaga bo‘linadi. Ya’ni,
hisobni 10:10 deb kuchsiz jamoasiga belgilagan holda o‘yin bosh-
lanadi. O‘yin basketbol qoidasi bo‘yicha har xil o‘zgarishlar bilan
o‘tkaziladi (aralash yoki o‘yinchilar soni chegaralanmagan holda
bitta halqaga kuchaytirilgan maydonchada qisqartirilgan vaqt bo‘yi-
cha). Belgilangan vaqt ichida ko‘proq to‘p tashlagan jamoa o‘yinda
g‘olib hisoblanadi.
ZONALI BASKEÒBOL O‘YINI
O‘yinda ikkita jamoa – biri hujumchi ikkinchisi himoyachi
vazifasida o‘ynaydi. Basketbol maydonchasi 8 ta zonaga bo‘linadi.
Har bir zonada jamoalardan bittadan o‘yinchi harakat qiladi.

---

100
Zonadan yugurib chiqish man etiladi, koptokni esa faqat o‘z jamoasi
yonida turgan zonadagi o‘yinchiga uzatish mumkin. Zonadagi o‘yin
basketbol qoidasi bo‘yicha olib boriladi.
Variant
Har bir zonada jamoalardan ikkitadan o‘yinchi harakat qiladi.
O‘yinda asosiy diqqat-e’tibor sheriklar bilan o‘zaro harakat qilishga
qaratiladi. O‘yinga quyidagi qoidani kiritish mumkin. Bitta zonadagi
o‘yinchilar to‘pni bir-birlariga oshirganlaridan keyingina to‘pni
keyingi zonaga yo‘naltirish mumkin.
IKKIÒA ÒO‘P BILAN BASKEÒBOL O‘YNASH
O‘yin basketbol maydonchasida o‘tkaziladi. O‘yinda ikkita jamoa
har birida 8–10 tadan o‘yinchi bilan qatnashadi. O‘yin ikkita to‘p
bilan basketbol qoidasi bo‘yicha o‘tkaziladi. Har bir o‘ynovchi
xohlagan to‘p uchun kurash olib borishi mumkin, to‘pni olib raqib
halqasiga tashlashga harakat qiladi. Òo‘p halqaga tushirilgandan so‘ng
o‘yinga halqa tagidan kiritiladi. Ko‘proq to‘p tashlagan jamoa
o‘yinda g‘olib deb topiladi. Hakamlikni ikki kishi olib boradi, ularning
har biri o‘z to‘plari atrofidagi o‘yin holatlarini baholaydilar (shuning
uchun to‘plar ranglari bilan bir-biridan farq qiladi).
«ÒO‘PGA QARAMASDAN» O‘YINI
Har bir shug‘ullanuvchining qo‘lida basketbol to‘pi bo‘ladi.
Barcha to‘pga raqamlar qo‘yib chiqiladi. Òo‘pga qo‘yib chiqilgan
raqamlar katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Har bir shug‘ullanuvchi
o‘zlarining to‘plaridagi raqamlarni bilishlari shart. Birdaniga birinchi
shug‘ullanuvchilar mashg‘ulot vaqtida to‘pni yo‘qotganda yoki bir
xil katta-kichiklikdagi va bir xil rangda bo‘lgan to‘pni halqaga yoki
shitga tegib, sapchib qaytgandan keyin ilib olishda, shug‘ullanuvchi-
larning har biri o‘z to‘plarini olishlari kerak. O‘qituvchi har xil
narsalarga chalg‘imasligi, to‘p uchun o‘quvchilar o‘rtasida bahslash-
masliklari, shug‘ullanuvchilarni kayfiyatini buzmasligi, ish vaqtini
yo‘qotmasligi kerak.
1-variant
O‘ynovchilar basketbol maydonchasining yon tomonidagi chiziq
bo‘ylab joylashib turadilar. O‘qituvchi jamoasi bo‘yicha o‘qituvchi-

---

101
lardan ko‘z uzmasdan butun maydoncha bo‘ylab erkin to‘p oshirishni
amalga oshiradi. O‘qituvchi dastlab o‘quvchilarga topshiriqni tushun-
tirgandan so‘ng, qo‘l bilan ma’lum harakat qiladi. Masalan, u qo‘lini
yuqoriga ko‘tarishi mumkin; qo‘llarni tirsagidan bukib, kaft bosh
ustiga qo‘yiladi; qo‘llar belga qo‘yiladi; barmoqlarni bukib musht
qilinadi; to‘pni olib yurishda har xil turish holatlarini namoyish
qilib, panjalar to‘g‘rilanadi. O‘quvchilar to‘pni olib yurishni to‘xtat-
masdan, o‘qituvchining u yoki bu qo‘l harakatini takrorlashi shart,
shundan so‘ng basketbolchining turish holatini o‘zgartiradi.
2-variant
Shug‘ullanuvchilarni har birini qo‘lida bittadan to‘p bo‘ladi.
O‘ynovchilar basketbol maydonchasining yon tomonidagi chiziq
belgisi bo‘ylab yengil yugurib, qadam tashlab yurib to‘pni o‘ng va
chap qo‘lda olib yurishni bajaradi. So‘ngra ular ikkita guruhga
bo‘linadilar. Birinchi guruh qatnashchilari xuddi o‘sha yo‘nalish
bo‘yicha harakatni davom ettiradi, ikkinchi guruh esa ularga qarama-
qarshi to‘pni olib yurishni amalga oshiradi. Shug‘ullanuvchilarning
vazifasi – bir-biri tomon siljib kelayotgan o‘yinchilar bilan to‘qnashib
ketmaslik va o‘z to‘pini tushirib yubormasligi kerak.
Òopshiriqni murakkablashtirish: bir-biriga qarshi harakat qilayot-
gan o‘yinchilar nafaqat ulardan qochadilar, urishib kemasliklari
uchun, bir-birlari bilan balki o‘ynovchilar shug‘ullanuvchilarga
qarama-qarshi harakatlanishga xalaqit beradi. Shug‘ullanuvchilar
zaxiradagi barcha bilimlarini, to‘p olib yurish malakalarining barcha-
sini ishga solib, unga qarshi harakat taktikasini tanlashi shart. Bunday
holatda o‘yinchi doimiy ravishda o‘ylashi, tayyor turishi zarur, chunki
o‘yin holati tez-tez o‘zgarib turadi. Shug‘ullanuvchilar to‘pni olib
yurishni to‘xtatmasdan, goh o‘ngga, goh chapga harakat qilib,
turgan joyida to‘pni olib yurishni bajaradi; agarda kerak bo‘lib
qolganda orqaga chekinishi, to‘pni olib yuruvchi, qo‘lni yoki basket-
bolchining turish holatini almashtirishi mumkin bo‘lgan burilish-
larni bajaradi. O‘yin borgan sari jonlanib boradi va shug‘ullanuv-
chilar ko‘proq harakat qila boshlaydilar. Qarama-qarshi siljish takror-
langanda u yoki bu o‘yin holatida tanlab yondashishni amalga oshi-
radi. Ayrim kurashuvchi o‘yin qatnashchilari bir-birining asabini
buza boshlaydilar (bu so‘z yaxshi ma’noda), ijodiy harakat qilishi
kerak; ular doimiy ravishda har tomonga qarab tayyor turishlari
kerak.

---

102
Òo‘pni chap qo‘lda olib yurish (chapaqaylar uchun – o‘ng qo‘lda)
keyinchalik yana ham o‘yinni murakkablashtiradi. Bunda o‘qituvchi
bolalarga alohida-alohida aytishi kerak. Kim yaxshi tayyorgarchilik
ko‘rgan bo‘lsa, boshqalarga nisbatan koptokni olib yuruvchilarning
orqasidan yurishi mumkin.
2. «ÒO‘P BILAN PETNA QILISH» O‘YINI
Har bir shug‘ullanuvchining qo‘lida bittadan to‘p bo‘lib,
faqatgina o‘yinboshida to‘p bo‘lmaydi. Uning bo‘yniga yelka orqali
halqa shaklida qizil lenta osib qo‘yiladi, u sport zalining xohlagan
nuqtasidan barcha o‘yinchilarga yaxshi ko‘rinadigan bo‘lishi lozim.
Shug‘ullanuvchilar (ular 20–30 ta kishi bo‘lishi mumkin). Xohlagan
basketbolchini turish holatidan butun zal bo‘ylab o‘ng va chap
qo‘lda to‘pni olib yurish bilan erkin harakatlanishlari mumkin.
O‘qituvchining signalidan so‘ng, o‘yinboshi o‘yinga kirishadi va u
zal bo‘ylab yugurib yurib, bo‘sh o‘yinchilarni qidirib topib, qoida
chegarasidan chiqmagan holda ularning qo‘llaridan to‘pni urib
tushurib, to‘pni egallashga harakat qiladi.
Òo‘pni yo‘qotgan o‘yinchi, ajralib turuvchi lenta halqani bo‘yniga
osib oladi va o‘yinboshi bo‘ladi. O‘yinboshi yana oldiga o‘yinboshi-
dan to‘pni olib qo‘yishga harakat qilmasligi kerak, chunki unga o‘yinchi
kirishib ketishga va dam olishga imkoniyat berilishi zarur. Qolgan
o‘yin qatnashchilariga hammavaqt qarab kuzatib borish lozim, chunki
u o‘yinboshiga chap beribgina ulgurish, boshqa o‘yinchilar bilan
to‘qnashib ketmaslikka, qo‘ldan to‘pni tushirib yubormaslikka ulgurishi
kerak. Òo‘pni olib yurish malakasini yaxshi egallaganlar o‘yinboshining
«jahlini chiqara» boshlaydilar, yaxshi unga yaqinlashganda, to‘pni
urib olishni o‘zi bo‘lmaydi: ular to‘pni past holatda olib yurishga
o‘tadilar, bu to‘pni yo‘qotishni birmuncha kamaytiradi.
O‘yinni o‘yinboshlarining sonini ikkita, uchta, to‘rttaga yetkazib
murakkablashtirish mumkin. Bunday katta o‘yin holatini yana ham
ko‘proq ko‘rish bilan nazorat qilish talab qilinadi. O‘qituvchi
o‘yinboshiga kuchlilarga o‘yinni murakkablashtirish, bo‘shlarga esa o‘sha
talabni bo‘shashatirishga topshiriq berishi mumkin, chunki ularning
barchasi o‘zini birday his qilishlari kerak. O‘yin o‘yin qatnashchilarida
katta jismoniy va emotsional zo‘riqishni keltirib chiqaradi, ular kuchlarini
taqsimlashni, kuchaytirilgan yuklamani to‘satdan yuklamani pasaytirish

---

103
bilan almashlab borishga o‘rgatadi. Biroq o‘yin jarayonida to‘pni qo‘lga
olish mumkin emas, to‘pni olib yuruvchi o‘ynovchilar dam olish uchun
qo‘llarini almashtirishlari lozim, turish holatini, to‘pni sapchib qaytgan
balandlikni o‘zgartirish va bularning barchasi diqqatni bir sekund ham
bo‘shashatirmasdan, maydonchadagi vaziyatni nazorat qilish bilan birga
qo‘shib olib borishlari kerak.
«OVCHILAR» O‘YINI
O‘ynovchilarning har birida bittadan to‘p bo‘ladi, barcha zaxi-
radagi mos keladigan bilim va malakalaridan foydalanish bilan tinimsiz
to‘pni olib yurishni amalga oshirish bilan o‘yin qatnashchilari maydon
bo‘ylab erkin harakatlanadilar. Òo‘pni olib yurish uzulmasligi uchun
to‘pni qo‘lga olishga haqqi yo‘q. O‘yinning maqsadi: «xayol surib
turuvchi» o‘yinchini qidirib topish va to‘pni uning qo‘lidan qoida
bo‘yicha tortib olish, lekin bunda o‘z to‘pini qo‘lga olmasligi kerak.
Har bir o‘yinchi kuchli, yaxshi kayfiyatda bo‘lishni, o‘yin vaziyatini
tez o‘zgartirib turishiga bog‘liq holda harakat qilishni saqlay bilishi
kerak, biroq o‘ynovchilarning soni bir vaqtning o‘zida 15 ta va 30
tagacha bo‘lishi mumkin. Lekin «erkin ov qilish» mumkin, chunki
«ovchilar» o‘zlarini, ovlarining orqasidan kuzatib yurish natijasida
o‘zlari qo‘lga tushib qolishlari mumkin.
O‘yin oxirida o‘yinchilardan nechta to‘pni tortib olganligi
hisoblab chiqiladi. Qo‘pol usullarni qo‘llash bilan qoidani buzib
tortib olingan, to‘p ham hisoblanadi. Kam miqdorda to‘p yo‘qot-
gan va ko‘p miqdordagi to‘pni o‘rab olgan o‘yinchilar aniqlanadi.
Bundan tashqari, g‘oliblarni aniqlashning boshqa usullari ham bo‘lishi
mumkin. Biroq o‘yin qoidasini buzgan, boshqa o‘yin qatnashchilariga
nisbatan, qo‘pol harakatlarni qo‘llagan o‘yinchilarga natijasidan
qat’iy nazar, g‘oliblar safiga kirishi mumkin emas.
«Ovchilar» o‘yini juda emotsional bo‘lganligi uchun barcha yosh-
dagi o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotda chigil yozdi
elementi sifatida foydalanish mumkin (ayniqsa, agarda guruh o‘ynov-
chilar o‘g‘il va qiz bolalardan tashkil topgan bo‘lsa).
Varianti
Shug‘ullanuvchilar ikki guruhga bo‘linadi: bitta guruh o‘g‘il
bolalar, ikkinchisi – qiz bolalardan iborat bo‘ladi. Sport zali to‘r
bilan o‘rtasidan ikkiga bo‘linadi. O‘g‘il bolalardan hali to‘p bilan

---

104
ishlash texnikasini bo‘sh egallaganlarni qizlar guruhiga. Qiz bolalar
o‘rtasida kuchlillarni o‘g‘il bolalar guruhiga qo‘shib o‘ynatiladi.
Ma’lum vaqtdan keyin o‘yin boshlanishi bilan to‘r- to‘siq olib
tashlanadi va barcha o‘yinchilar bitta guruhda o‘ynaydilar. Òo‘r-
to‘siq o‘rnida voleybol to‘ri yoki gimnastika skameykasidan foydala-
nish mumkin. O‘yinni murakkablashtirish mumkin: to‘pni faqat chap
qo‘lda olib yurish (chapaqaylar uchun – o‘ng qo‘lda). Alohida
topshiriq: kuchlining orqasidan kuchsiz yuradi, yaxshi ishlash uchun
bo‘sh kuchligi orqasidan yuradi.
«BIRGA-BIR» O‘YINI
(IKKIÒA O‘YINCHIGA BIÒÒA ÒO‘P)
Sport zalining har bir tomonida uch va to‘rtta juftliklar o‘ynay-
dilar. Har bir juftlikdan bitta o‘yinchi (o‘yinchilar o‘rtasida
kelishilgandan keyin) o‘yinboshi bo‘ladi. O‘yinboshi to‘pni egallashda
o‘zining barcha bilimini qo‘llash bilan to‘pni olib yurishni amalga
oshiradi. Bunda to‘pni olib yurishni to‘xtatib va aldamchi harakatni
bajarishi mumkin, so‘ngra yana to‘pni olib yurishni va aldamchi
harakatni bajarishni davom ettirish, ya’ni qaytadan to‘pni olib yurishni
to‘xtatishni va aldamchi harakatni bajaradi va boshqalar. Shu
juftlikning ikkinchi o‘yinchisi basketbol o‘yini qoidasidan tashqariga
chiqmagan holda to‘pni egallashga harakat qiladi. Ma’lum vaqt
o‘tgandan keyin o‘yin qatnashchilari joylarini almashishlari mumkin.
O‘ynovchilar boshqa o‘yinchilar bilan olmasliklari kerak.
«ÒO‘PNI HALQAGA ÒUSHIRISH» O‘YINI
Maydon bo‘ylab 5–6 ta juftlik o‘ynaydi. Har bir juftlikda o‘ynov-
chilar kelishib olinganligi bo‘yicha, ulardan qaysi birlari qaysi halqaga
hujum qilishlari aniqlanadi. O‘yinchilar xuddi oldingi o‘yindagidek
harakat qiladilar, biroq o‘yinchilar raqib halqasiga to‘p tashlashga
harakat qiladilar. O‘yin maydonchaning o‘rtasidagi chiziqdan o‘yin-
chilarning o‘zlari to‘pni yuqoriga otish bilan boshlaydilar. O‘yinchi
nafaqat boshqa juftlik o‘yinchilari bilan urilib ketmasliklari, maydonni
yaxshi ko‘rishlari ham kerak, lekin to‘pni halqaga tashlash uchun
qulay momentdan foydalanish zarur, biroq to‘pni halqaga otishga
qadar, uni olib yurish va aldamchi harakatni bajarib ushlab turadi.

---

105
Har bir juftlikning o‘yinchilari halqaga tushira olmagandan keyin
to‘pni egallab olishga harakat qiladilar va o‘yin yana davom etadi,
agarda hujum qilgan o‘yinchi to‘pni halqaga tushirsa, unda maydon
o‘rtasidagi chiziqqa borib, to‘pni olib yurishni bajaryotgan sherigini
kutib turadi. O‘zining halqasidan to‘pni o‘tkazib yuborgan o‘yinchi,
raqib halqasi tomon to‘pni olib yurishni boshlaydi, o‘yin davom
etadi. Ma’lum vaqt o‘tgandan keyin o‘ynovchi juftliklar joylarini
almashadilar.
«DIQQAÒ, RAQAMLAR!» O‘YINI
Har bir o‘yin qatnashchisining qo‘lida bittadan to‘p bo‘ladi.
O‘yinchilarda ikki tomonlama ko‘krak (ko‘krakda, orqada) raqamlari
kiygizilgan bo‘ladi. O‘ynovchilar to‘pni olib yurish va halqaga tash-
lashni bajarib, maydon bo‘ylab erkin harakat qilib siljib yuradilar.
O‘yinchilarning vazifasi – shu mashg‘ulotda o‘qituvchining signalini
eshitmasligi mumkin emas. O‘qituvchini qo‘lida namoyish etadigan
jadvalni ushlab turadi. Jadvaldan foydalanib, o‘qituvchi bir sekundda
jadvalda xohlagan ikkita raqamni belgilashi mumkin, u barcha
shug‘ullanuvchilarga sport zalining xohlagan nuqtasidan ko‘rinishi
kerak. O‘qituvchi o‘ynovchilarning barcha raqamlarini belgilangan
holda o‘qituvchi bir zumda jadvalda son raqamini ko‘rsatadi, u esa
u yoki bu o‘yinchining raqamiga mos kelishi kerak, u esa buni sezib
qoladigan bo‘lsa, o‘qituvchining signalidan keyin unga dastlab yaqin-
lashadi, agarda kerak bo‘lsa, to‘pni halqaga tashlashni bajaradi.
O‘yinchilar to‘pni tashlaganlaridan keyin hech qachon bo‘shash-
masliklari kerak, chunki o‘qituvchi bitta va yana shu o‘yinchining
o‘ziga to‘pni halqaga tashlashga, ya’ni bir marta va qayta-qayta
tashlashga signal berishi mumkin.
Bu o‘yin qatnashchilari maydonda, barcha o‘ynaydigan sherigini
yaxshi ko‘rishga, harakatni va boshqa o‘yinchilarning harakatini
aniqlashni mo‘ljallaydi, shuningdek, u yoki bu o‘yinchining harakatida
bir maqsadga yo‘naltirilganlik yaxshi samara beradi. Shu bilan birga
o‘qituvchining o‘zi kamlik qiladi, chunki uni o‘quvchilar o‘yini
o‘sib borayotganligidan mamnun bo‘ladi.

---

106
III bob
MAKÒABDA DARSDAN ÒASHQARI VAQÒDA
HARAKAÒLI O‘YIN O‘ÒKAZISH MEÒODIKASI
Harakatli o‘yinlar o‘quvchilar bilan darsdan tashqari vaqtda
tarbiyaviy-sog‘lomlashtirish ishlarini olib borishda, ayniqsa, kichik
va o‘rta yoshdagi maktab o‘quvchilari orasida katta o‘rin egallaydi.
Ular tanaffuslarda maktab jismoniy tarbiya jamoasida, maktab
bayramlarida, «Salomatlik kunlarida», yig‘ilishlarida, ekskursiyaga,
sayrga chiqqanda o‘tkaziladi. Bundan tashqari, sinflar va maktablar
o‘rtasida o‘yin bo‘yicha maxsus musobaqalar tashkil etiladi va
o‘tkaziladi.
Darsdan tashqari vaqtda o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan harakatli
o‘yinlar sog‘lomlashtirish vazifasini yechishga yordam berishi kerak.
Salomatlik holati bo‘yicha 1 va 2 tibbiy guruhlarga kiritilgan, o‘quv-
chilar o‘yinni barcha turlari bilan shug‘ullanishga qo‘yiladi. Yurak
bilan kasallangan asab sistemasi buzilgan o‘quvchilar uzoq davom
etadigan uzluksiz yugurish, kuchli taranglashish, uzluksiz sakrashlar
va boshqa tez harakatlanishlarga chegara qo‘yish bilan qatnashishlari
mumkin. Darsdan tashqari vaqtda o‘tkaziladigan o‘yinlarga o‘quv-
chilar ixtiyoriy ravishda jalb qilinadi. O‘qituvchilar, tarbiyachilar,
yetakchilar va katta sinf o‘quvchilari o‘yinni tayyorlashga va o‘tka-
zishga rahbarlik qiladilar.
Harakatli o‘yinlarni sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchi-
larni umumjismoniy rivojlanish, jismoniy tarbiya darslarida ma-
teriallarini mustahkamlash va takomilashtirishda, shuningdek,
«Alpomish» va «Barchinoy» test me’yori normativlarini topshirishga
tayyorlash va egallash uchun zarur bo‘lgan sifat malakalarini tar-
biyalashga yordam beradi. Bundan tashqari, ular umumiy tarbiyaviy
vazifalarga yordam beradi: o‘qituvchiga, yetakchiga o‘zlarining
bolalarini yaxshilab bilib olishiga imkoniyat beradi, bolalarda
jasurlikni, epchillikni, o‘rtoqchilikni, uyushqoqlikni tashkiliyligi va
boshqa axloqiy irodaviy xarakterdagi sifatlarni tarbiyalashga yordam
beradi.

---

107
3.1. ÒANAFFUS VAQÒIDA O‘ÒKAZILADIGAN
O‘YINLAR
Òanaffus vaqtlarda o‘yinlar o‘tkazish tarbiyaviy va gigiyenik
jihatdan katta ahamiyatga egadir. Uzoq davom etgan statik holatdan
va sinfda qizg‘in ishdan yoki darsdan keyin (ayniqsa, kichik maktab
yoshidagi bolalar uchun) o‘quvchilar faol dam olishlari zarur.
Bolalarda harakatli o‘yin ijobiy ruhiy kechinmalarni keltirib
chiqaradi, ularning harakat faolligini kuchaytiradi. O‘yinchilarda
shunday asab markazlarini qo‘zg‘atadiki, ular sinfda o‘tkazilgan
mashg‘ulotda tormozlanib qolganligi hisobga olinadi. Bunday asab
markazlarini ishlashga o‘tishi, o‘quvchilarni yaxshi dam olishga va
keyingi darslarda o‘quv materiallarini engilgina qabul qilishiga imkon
beradi.
O‘yinni tashkil qilish va o‘tkazish uchun kamida 8–10 daqiqa
vaqt talab qilinadi. Shuning uchun, odatda, katta tanaffusda o‘tka-
ziladi.
O‘quvchilar o‘yinni mustaqil ravishda, shuningdek, o‘qituvchi-
lar, yetakchilar, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari rahbarligida o‘tkaza-
dilar. O‘quvchilarning mustaqil ravishda o‘tkazayotgan o‘yinlarini
kattalar kuzatib turishlari shart.
Òanaffus vaqtlarida o‘tkazilishi tavsiya qilingan o‘yinlar bilan
jismoniy tarbiya o‘qituvchisi, o‘qituvchilarni, yetakchilarni o‘quvchi-
larga tanishtiradi.
O‘quvchilar yozda maktab yonidagi maydonchada, qishda esa
yaxshilab shamollatilgan sport zalida va keng koridorlarda o‘tkaziladi.
Chunki tanaffus paytida har xil sinflardan o‘quvchilar yig‘iladilar
shuning uchun tanaffusda o‘tkaziladigan o‘yinlar mazmuni jihatidan
juda sodda va har xil yoshdagi o‘quvchilarning qo‘lidan keladigan
hamda qisqa muddatli bo‘lishi shart.
Òanaffus vaqtida o‘tkaziladigan o‘yinlar o‘quvchilarni kuchli
qo‘zg‘atuvchan yoki charchatadigan bo‘lmasligi kerak. Xuddi
shunday o‘yin qatnashchilarni jamoalarga bo‘lib, musobaqa tarzida
o‘ynaladigan o‘yinlar xush ko‘rilmaydi, chunki ularni tashkil qilish
juda murakkab bo‘lib, keyingi darslarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin.
Bunday o‘yinlarga quyidagilar kiradi: «Xo‘rozlar jangi», «Qorovul
va izlovchilar» va boshqalar.

---

108
Guruhga oid o‘yinlaridan shundaylaridan foydalanish kerakki,
unda xohlagan paytda o‘yin qoidasini buzmasdan, o‘yindan chiqishi
va kirishi mumkin («Bo‘sh o‘rin», «Kim keldi?», «Bo‘ri zovurda»
va boshqalar).
Òanaffus vaqtlarida o‘yin-attraksionlarini o‘tkazish mumkin. Bu
o‘yinda 1–2 kishi qatnashadi, qolganini faol kuzatadilar. Har bir
attraksionli o‘yin qatnashchilari tez-tez almashadilar, natijada 8–12
daqiqa davomida bir necha 10 kishi qatnashishi mumkin bo‘ladi.
O‘yin-attraksionlar mazmuni jihatidan turli-tuman bo‘lishi shart,
chunki u tezlikni va chaqqonlikni, merganlikni, fazoda mo‘ljalni
ola bilishni talab qiladi va hokazo.
Òanaffus vaqtlarida 1–2-sinf o‘quvchilari bilan kuy chalib, ashula
aytib, kuy sadosi ostida ritmik yurish bilan o‘yinlar o‘tkazish mumkin.
Bunday vaqtda kam harakatli o‘yinlar o‘tkaziladi.
Òanaffus vaqtlarida harakat qilish vaqtida navbat bilan qatnasha-
digan, kam harakatli o‘yinlarni tashkil qilish mumkin: «Bo‘sh o‘rin»,
«Hamma o‘z bayroqchasiga», «Kim keldi?», «Ikkinchisi yoki uchin-
chisi ortiqcha» va boshqalar. Òo‘p bilan o‘ynaladigan o‘yinlar tavsiya
qilinmaydi, chunki ular bolalarni qo‘zg‘atadi va tartibsizlikni kelib
chiqaradi.
O‘yinni navbatchi o‘qituvchining ko‘rsatmasi bo‘yicha darsga
qo‘ng‘iroq chalguncha tamomlash kerak, chunki o‘qituvchilar
sinfga tashkiliy ravishda kiradilar va bo‘lajak darsga tayyorgarlik
ko‘radilar.
ÒANAFFUS VAQÒIDA O‘YNASH UCHUN
ÒAXMINIY O‘YINLAR
Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida o‘quvchilar o‘rganib olgan
ko‘proq harakatli o‘yinlardan foydalanish mumkin. 1–2-sinf
o‘quvchilari uchun quyidagi o‘yinlarni kiritish mumkin: «O‘ylab
top, bu kimning ovozi?», «Kim yaqinlashdi?», «Hamma o‘z
bayroqchasiga», «Bo‘sh o‘rin», «Sakrab-odom chumchuqlar»,
«Polizdagi quyonlar», «Òaqiqlangan harakat» va boshqalar.
3–4-sinf o‘quvchilari uchun: «Guruh, tik tur!», «Xo‘rozlar jangi»,
«Qorovul va izlovchilar», «Chiqib ketish bilan qarmoqchi» o‘yini.
5–9-sinf o‘quvchilari uchun: «Juft-juft bo‘lib tortishish», «Doiraga
tort», «Òaqiqlangan harakat» va hokazo.

---

109
3.2. MAKÒAB KECHALARI VA BAYRAMLARDA
O‘ÒKAZILADIGAN O‘YINLAR
Maktabda o‘tkaziladigan sport kechalari va bayramlari o‘quv-
chilarda tetik hamda quvnoq kayfiyat yaratish uchun eng ta’sirli
tadbir bo‘lib hisoblanadi. Maktab sport kechalari va bayramlarida
foydalaniladigan harakatli o‘yinlar bolalarni tezda tashkil qiladi,
ular yengil ruh va quvnoq kayfiyatni vujudga keltiradi.
Bayramda, odatda, juda ko‘p bolalar bo‘ladi, shuning uchun
ommaviy o‘yinlardan foydalanish tavsiya qilinadi, musiqa jo‘rligida
bajarilsa yana ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Musiqa sadolari ostida
o‘tkaziladigan o‘yinlar qiziqarli, ularni tashkil qilish va o‘tkazish
yengil bo‘ladi.
Ommaviy o‘yinlardan tashqari o‘yin-attraksionlarni ham, shu
bilan birga yaxshisi, asosiy tadbirlarni boshlashdan oldin-o‘tkazish
mumkin (konsert, spektakl). O‘yin-attraksionlar bayramda maktab
o‘quvchilarini tashkil qilishga yordam beradi. Lekin ommaviy o‘yinlar
va raqslarni asosiy tadbirlardan keyin o‘tkazish tavsiya qilinadi. Ular
bilan bir vaqtda sinf hakamlarida va koridorlarda o‘yin-attraksionlarni
ham tashkil qilish mumkin, chunki ommaviy o‘yinlar va raqsga
qiziqmaydigan bolalar, o‘zlarini kuchli, epchillik, merganliklarini u
yoki bu attraksionda sinab ko‘rishlari mumkin.
O‘yin-attraksionlari katta sinf o‘quvchilari uchun eng yaxshi «Uch
kurashchi» yoki «Besh kurashchi» musobaqasini tashkil qilish
mumkin. Bunday maqsad uchun mazmunan har xil bo‘lgan kuch
yoki merganlikni, epchillikni, muvozanat saqlash yoki fazoda mo‘ljal
olishni bilishni namoyon qilishini talab qiladigan, 3 yoki 5 attraksion
tanlab olinadi: «Uch kurashchi» yoki «Besh kurashchi» bo‘lishni
xohlaganlar barcha attraksion musobaqalarida qatnashishlari majbur
g‘oliblarni eng yaxshi 3 kurashchi yoki 5 kurashchi deb e’lon qiladilar
va mukofotlaydilar.
O‘rta yoki yuqori sinf o‘quvchilari uchun bayramda yakkama-
yakka olishuv o‘yini (xohlagan ikki kishi epchillik, merganlikda,
kuch sinashadilar) musobaqalarini tashkil qilish mumkin. Bunday
musobaqalarni ommaviy o‘yin va raqslar o‘rtasidagi tanaffuslarda
tashkil qilishni tavsiya qilinadi.
Bayramda harakatli o‘yinlar o‘tkaziladigan musobaqalarga
bag‘ishlangan bo‘lishi mumkin hozirgi vaqtda juda ham om-

---

110
maviylashib ketgan o‘yinlar «Quvnoq startlar», «Bizlar bilan bajar»,
«Bizga o‘xshab bajar», «Hammadan yaxshi bajar» va boshqalar.
Musobaqalarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri uncha ko‘p bo‘lmagan o‘yin
qatnashchilarining sonini hisobga olgan holda hech qanday tayyor-
garlikni va trenirovka qilishni talab qilmaydigan ommaviy o‘yin yoki
o‘yin attraksionlardan foydalanib harakatli o‘yinlar bo‘yicha om-
maviy musobaqalar tashkil qilish mumkin.
Maktab kechalari va bayramlari eng yaxshisi dastlabki tayyor-
garlikni ko‘rishni talab qiladigan o‘yinlarni o‘tkazish maqsadga mu-
vofiq bo‘ladi, ularda qatnashish uchun barcha bolalarning jalb
qilinishi shart. O‘yin qatnashchilarining biri attraksion uchun o‘yin-
choqlar tayyorlaydilar (qum solingan xaltacha, misli rasmlar)
boshqalari esa attraksion o‘yinining g‘oliblarini mukofotlaydilar, 3-
chilari esa o‘yinni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘radilar.
3.3. MAKÒAB SEKSIYALARIDA SPORÒ ÒURLARI
BO‘YICHA O‘ÒKAZILADIGAN O‘YINLAR
Harakatli o‘yinlar, estafeta o‘yinlari va maktab sport seksiyasida
yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Harakatli o‘yinlar basketbol,
futbol, voleybol, qo‘l to‘pi, yengil atletika va boshqa seksiyalarda
ko‘proq qo‘llaniladi. Shuningdek, gimnastika, yengil atletika va
suzish seksiyalarida ham harakatli o‘yinlardan foydalaniladi.
Seksiyalarda har xil o‘yinlardan muntazam ravishda o‘rinli
foydalanish o‘quvchilarning jismoniy jihatdan o‘smirlarga orttirgan
malakalarning takomillashuviga anchagina yordam beradi.
O‘quvchilarda zaruriy xislatlarni taraqqiy ettirish uchun jismo-
niy tarbiya darslarida ilgari o‘tilgan o‘yinlarni qaytarib turish mumkin.
Bunda ilgari o‘tqazilgan o‘yinni yangi qoidalar asosida yangi variant-
larda o‘tkazish lozim. Ko‘proq tayyorgarlik ko‘rgan guruhlarda
o‘yinlar kamroq o‘tkaziladi. Bizning respublikamizda bahor, yoz,
kuz fasllarida ayniqsa voleybol, basketbol, futbol, qo‘l to‘pi, tennis
va yengil atletika seksiyalari ishlab turishi lozim. Bunday vaqtlarda
«Chillak» o‘yini, «Qoziq» o‘yini, «Oqtosh» o‘yini singari milliy xalq
o‘yinlaridan foydalanish mumkin. Òurli harakatli o‘yinlar va sport
harakatlaridagi o‘yinlardan, shuningdek, har xil yengil atletika
mashqlaridan foydalanish paytida o‘quvchilarda musobaqalarga
qiziqish uyg‘otish lozim. Bunda eng muhimi, yaxshi yutuqlarga

---

111
erishishga yordam beradi. O‘quvchilar ko‘pincha o‘yinga berilib
ketib, uni o‘zgartiradilar, eski qoidalarni yig‘ishtirib qo‘yib, yangilarini
o‘ylab chiqaradilar, maqsadga erishish yo‘lini qiyinlashtiradilar va
shu tariqa yangi o‘yinni vujudga keltiradilar. Ana shuning uchun
ham o‘yinni qaytarishdan (ayniqsa bu qaytarish bolalarning istagi
bilan bog‘liq bo‘lgan hollarda) sira ham qo‘rqmaslik kerak.
«FUÒBOLCHILAR ESÒAFEÒASI» O‘YINI
O‘yin tavsifi. O‘ynovchilar bab-baravar ikki -uch jamoaga bo‘li-
nadilar. Jamoalar 1–2 m oraliqda bittadan bo‘lib qatorda saflana-
dilar. Qator bir-biriga parallel holda turadi. Qatorlar oldidan bitta
uzun chiziq o‘tkaziladi. O‘ynovchilar yugurishni shu chiziqdan
boshlaydilar. Har bir jamoa ro‘parasiga bir metr uzoqlikda beshtadan
g‘o‘lacha terib qo‘yiladi. Oldinda birinchi bo‘lib turgan o‘yinchilarga
bittadan futbol to‘pi beriladi. Ular to‘pni tepib-tepib g‘o‘lachalar
orasidan olib o‘tadilar va yana tepib-tepib gulachalar yonidan o‘z
jamoalariga qaytib keladilar. O‘yinchilarning hammasi ana shu ishni
bajaradilar. Òo‘pni tepib g‘o‘lachalar atrofidan aylantirib olib, yurish-
ning sifatinigina emas, balki yugurish tezligi ham hisobga olinadi.
Bunda o‘yinchilarning hammasi to‘pni g‘o‘lachalar orasidan olib
yurishni oldin tugatgan va shu bilan birga kamroq xatoga yo‘l qo‘ygan
jamoa g‘alaba qozonadi.
O‘yin qoidalari. 1. Òo‘pni tepib har bir g‘o‘lachaning birini
o‘ng tomondan, ikkinchisini chap tomondan aylanib o‘tish kerak.
2. Atrofidan aylanib o‘tilmasdan, qoldirib ketilgan har qanday
g‘o‘lacha o‘ynovchi tomonidan yiqitilgan hisoblanadi. 3. Yiqitilgan
g‘o‘lacha o‘z joyiga (rahbarning kursatmasi, buyrug‘i) qo‘llanadi.
Pedagogik ahamiyati futbol elementlari bilan o‘tkaziladigan estafe-
talar futbol uyini uchun zarur bo‘lgan malakani mustahkamlash va
takomillashtirishga yordam beradi. Shuningdek, bu o‘yinda harakat
tezligini, chaqqonlikni, ziyraklikni rivojlantiradi. Ular jamoa, o‘rtoqlik
hissiyotini tarbiyalashga yordam beradi.
O‘yinning o‘ziga xos harakatlari to‘pni tepib-tepib tez yugurish
va to‘pni olib yurishdir.
Metodik ko‘rsatmalar. Futbol estafetasi, bu o‘yinning bir turi
hisoblanadi. Bunda o‘yinchilar rezina to‘pni yoshlar bilan surib
dumalatib, g‘o‘lachalar oralig‘idan olib o‘tadilar.

---

112
«QO‘L ÒO‘PI MUSOBAQASI» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘ynovchilar 3–4 ta jamoaga bo‘linib,
bir qatordan saflanib, chiziq orasida yonma-yon turadilar.
Maydonchaning bir tomonidagi start chizig‘idan 10–15 metr oraliqda
parallel chiziq o‘tkaziladi, shu chiziqda har bir jamoa qarshisiga
diametri 1–1,5 metrli aylanalar chiziladi. Bu aylanalarda har bir
jamoaning bittadan o‘yinboshilari turadi, qatorlar oldida turgan
birinchi o‘yinchilar bittadan to‘p oladilar.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchining signalidan keyin ular to‘pni belgilangan
chiziqqacha yerga urib-urib olib borib, bir qo‘llab o‘yinboshiga
uzatadilar va oldinga yugurib borib, aylanadan joy oladilar. Keyin
to‘pni olib, o‘zlarining jamoalarigacha olib boradilar va navbatdagi
o‘yinchilarga uzatib, o‘zlari qatorning oxiriga borib turadilar va hamma
o‘yinchilar ana shu ishni bajaradilar. O‘yin qatorda birinchi turgan
o‘yinchilar yana o‘z joylariga kelib turganlaridan keyin tugaydi.
Berilgan vazifani tez va aniq bajargan jamoa g‘olib hisoblanadi.
Pedagogik ahamiyati. Bu o‘yinda qo‘l to‘pi o‘yini uchun zarur
bo‘lgan ayrim malakalarni mustahkamlaydi, takomillashtiradi, ma-
salan, uloqtirish, to‘pni olib yurish, to‘pni uzatish, darvozaga aniq
uloqtirishni, bundan tashqari, bu o‘yinda o‘yinchilarning harakat
tezligini, yugurish, epchillikni va diqqatni rivojlantiradi.
«JONGLYORLAR» O‘YINI
O‘yinchilarga galma-galdan voleybol yoki futbol to‘pini bosh
ustida irg‘itib, bosh va gavdani orqaga engashtirib, belni egib, orqa
va bo‘yin muskullarini tarang qiladilar. Ular gavdani oldinga keskin
harakat qildirib, bosh bilan to‘pning o‘rtasiga uradilar. Shu paytgacha
yarim bukilgan tizzalar, to‘pni bosh bilan urish vaqtida to‘g‘rilanadi.
Òo‘p yerga tushishi bilan, o‘yinchi mashqni tomonlagan bo‘ladi.
Har bir o‘yinchiga uchtadan imkoniyat beriladi. Uchta imkoniyatdan
to‘pni ko‘proq urgan o‘yinchi g‘olib hisoblanadi.
Pedagogik ahamiyati. Bu o‘yinchida koordinatsiyani, muvozanat
saqlashni, aniq epchillikni, tezkorlik reaksiyasini tarbiyalashga yordam
beradi. Har bir o‘yinchi topshirilgan vazifani jamoa oldida bajarish
javobgarligini his qilishga o‘rgatadi. Futbol o‘yini uchun to‘pni
boshda o‘ynash texnikasini egallashga o‘rgatadi.

---

113
8 – Xo‘jayev, P.
«IKKIÒA ÒO‘PNI UZAÒISH» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yinda o‘yinchilar juft-juft bo‘lib qat-
nashadilar. Ular 4 metr kenglikdagi yo‘lakchaning qarama-qarshi
tomonida bir-biridan 5–7 metr oraliqda joylashadilar. Yo‘lakcha
arqoncha yoki bayroqchalar bilan belgilanadi. Har bir juftlikdagi
ikkala o‘yinchida bittadan to‘p bo‘ladi.
O‘yin tavsifi. Rahbarning signali bo‘yicha ular bir vaqtning
o‘zida bir-birlariga to‘pni yo‘naltiradilar, keyin dumalab kelayotgan
to‘pni tepib, orqaga qaytaradilar. Agar to‘p bir-biriga tegsa yoki
ulardan biri yo‘lakchadan tashqariga chiqib ketsa, unda juftlik muso-
baqani tugatgan bo‘ladi. Boshqalarga nisbatan ko‘proq mashqlarni
xatosiz bajargan jamoa o‘yinda g‘olib chiqqan hisoblanadi. O‘yin
qatnashchilarining jismoniy tayyorgarligiga qarab, o‘yin shartini
soddalashtirish, yo‘lakchaning chegarasini kengaytirish, to‘pni oldin
to‘xtatib, so‘ngra uzatish shartini qo‘yish mumkin.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin to‘pga oyoq bilan zarba berish
malakasini rivojlantiradi, bu futbol o‘ynash uchun to‘p bilan ishlash
texnikasini egallashga yordam beradi. O‘yin oyoq kuchini rivojlan-
tirishga yordam beradi, aniq va tez harakat qilishga o‘rgatadi.
«EPCHIL DARVOZABON» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. 3–4 kishidan iborat jamoa galma-galdan
musobaqalashadi. O‘yinni boshlaydigan jamoa bir kishidan saflanib
turadi. Oldinda 5 metr oraliqda uzunasiga 2 ta to‘shak qo‘yilgan
bo‘ladi. Òo‘shakdan 3 metr oraliqda rahbar turadi.
O‘yin tavsifi. Rahbarning signalidan keyin o‘ynovchilar galma-
galdan rahbar otgan to‘pni oldinga umbaloq oshib o‘rnidan turib,
ilib olishlari kerak. Agar o‘yinchi to‘pni ilib olsa, jamoasiga bir
ochko keltiradi. Jamoaning har bir o‘yinchisi mashqni 3 marta
bajarganidan keyin o‘yin tugaydi. Raqib ham shunday harakat qiladi.
Ko‘p ochko to‘plagan jamoa o‘yinda yutgan hisoblanadi.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin darvazabonda diqqatni aniq, epchil
va harakat tezligini va o‘z-o‘zini to‘pga bo‘lgan qobilyatini tarbiya-
laydi. O‘yin darvozabonning oldinga umbaloq oshib otilgan to‘pni
ilib olish malakasini tarbiyalaydi. O‘yindagi asosiy harakat oldinga
umbaloq oshib to‘pni ilib olishdir.

---

114
«SAVAÒ YOKI YASHIKKA ÒO‘P ÒUSHIRISH» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘ynovchilar bittadan bo‘lib, 3–4 qatorga
saflanadilar. Qatorlar soni qancha bo‘lsa, shuncha savat (diametri
50 sm) yoki yashiklar o‘rnatiladi. Savatlar qatordan 3–4 metr naridagi
ustunlarga yoki daraxtlarga o‘rnatiladi. Qatorlar boshida birinchi
bo‘lib turganlarning oyoqlari uchidan chiziq o‘tkaziladi. Qator boshi-
da turganlarga bittadan to‘p beriladi.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchi signal berish bilan qator boshida tur-
ganlar to‘plarini uloqtirib, savatga tushirishga harakat qiladilar. Qator
oxirida turganlar esa yerga tushgan to‘pni olib kelib navbatdagi
o‘ynovchilarga topshiradilar, to‘p irg‘itganlar to‘pni olib keluvchilar
o‘rniga borib turadilar. Savatga ko‘proq to‘p tushirgan jamoa g‘olib
chiqqan hisoblanadi.
O‘yin qoidalari. 1. Òo‘pni savatga irg‘itganda chiziqdan nariga
o‘tish mumkin emas. Chiziqdan chiqib turgan holda savatga tushiril-
gan to‘p hisobga olinmaydi. 2. Hamma o‘ynovchilar navbat bilan
savatga to‘p irg‘itishlari lozim.
Pedagogik ahamiyati. O‘yinda bolalarda o‘yin elementlarining
ayrim malakalari, ayniqsa, to‘pni tashlash qobiliyati mustahkam-
lanadi va takomillashtiriladi. Bundan tashqari, o‘yinda bolalarda
o‘z kuchiga ishonishini, diqqatni va tezlik reaksiyasini rivojlantirishga
yordam beradi. O‘yinni o‘ziga xos harakati to‘pni savatga tashlash
hisoblanadi.
«ÒO‘P UCHUN KURASH» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘quvchilar kuchlari teng ikki jamoaga
bo‘linadi. Jamoalarni bir-biridan ajratish uchun ikki xil rangli kiyim
bo‘lishi kerak. Har bir jamoaning onaboshilari saylanadi, ular chek
tashlashib, qaysi jamoa o‘yinning boshlashini aniqlaydilar. O‘yinni
boshlaydigan jamoa basketbol to‘pini oladi. O‘yin qatnashchilari
butun maydon bo‘ylab ikkitadan bo‘lib joylashadilar, ya’ni har bir
o‘yinchining yonida qarshi jamoaning o‘yinchisi ham bo‘ladi, ular
butun o‘yin davomida bir-birini «ushlashi» kerak.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchining signalidan keyin to‘pni olgan jamoa
o‘yinchilari oldindan kelishilgan usulda to‘pni bir-birlariga oshira
boshlaydilar. Har bir oshirilgan (5–10 marta) to‘p uchun jamoaga

---

115
bir ochko beriladi. Ochko olingandan keyin, o‘yinni yutqazgan jamoa
boshlash huquqiga ega bo‘ladi. Ko‘p ochko to‘plagan jamoa g‘olib
hisoblanadi.
O‘yin qoidalari. 1. O‘yinda basketbol o‘yini qoidalarini qo‘llash
mumkin. 2. O‘yinni boshlashda to‘pni olib yurish mumkin emas.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin basketbol va qo‘l to‘pi o‘yinlariga
tayyorlash hisoblanadi. O‘yin basketbol va qo‘l to‘pi uchun zarur
bo‘lgan, to‘pni egallash malakalarini egallashga va takomillashtirishga
yordam beradi. Bundan tashqari, o‘yin tashkiliy o‘yinlarni rivojlan-
tirishga yordam beradi. O‘yinni o‘ziga xos harakatiga, darvozaga
yoki halqaga tashlashdan tashqari, qo‘l to‘pini va basketbolni barcha
elementlari kiradi.
«VOLEYBOLCHILARNING ÒO‘P UZAÒISHI»
O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘quvchilar 4–5 jamoaga bo‘linadi, har
bir jamoada aylana hosil qilib turadi, uning o‘yinchilari tartib bilan
sanaydilar. Har bir jamoaning birinchi sonli o‘yinchilari voleybol
to‘pini olib, aylana o‘rtasida turadilar. Har bir jamoaga bittadan
hakam biriktirib qo‘yiladi, ular ochkolarni hisoblaydilar.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchining signalidan keyin har bir jamoaning
o‘yinchilari to‘pni bir-birlariga yuqoridan xohlagan tomonlariga ko‘p
marta uzatishga harakat qiladilar. Hakamlar esa ovozini chiqarib
hisoblaydilar. Agarda xatoga yo‘l qo‘yilsa, (bir o‘yinchi to‘pni ikki
marta, bir qo‘l yoki ikki qo‘llab yerga ursa), ikkinchi sonli o‘yinchi
o‘rtaga chiqadi va o‘yinboshidan boshlanadi, hisoblash oldingi hisobda
davom ettiriladi. Yana xatoga yo‘l qo‘yilsa, o‘rtaga uchinchi sonli
o‘yinchi chiqadi va hokazo. Jamoalardagi hamma o‘yinchilar o‘rtaga
chiqib bo‘lganlaridan keyin o‘yin tamom bo‘ladi. Kim to‘pni ko‘p
oshirgan bo‘lsa, o‘sha jamoa yutgan hisoblanadi.
O‘yin qoidalari. 1. Òo‘pni yerga tushirish mumkin emas. 2. Òo‘pni
ikki marta bir qo‘llab, ikki qo‘llab pastdan urish man etiladi.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin turli usullarda to‘pni uzatish va ilib
olish malakalarini takomillashtirishga yordam beradi. O‘yin qat-
nashchilardan diqqatni, kuzatuvchilikni, harakat tezligi reaksiyasini,
harakat koordinatsiyasini to‘g‘ri bo‘lishni talab qiladi. O‘yinning
o‘ziga xos harakati turli usullarda to‘pni uzatish va ilib olishdir.

---

116
«ÒO‘XÒAÒIB URISH» O‘YINI
O‘yin tavsifi. O‘ynovchilar aylana bo‘lib saflanib, voleybol to‘pini
doirada yurgan o‘yinboshining ushlashiga yo‘l qo‘ymay, turli
yo‘nalishda bir-biriga uzatib turadilar. O‘yinboshi to‘pni urib yerga
tushirishga harakat qiladi. Òo‘p yerga tushishi bilan o‘yinchilarning
hammasi har tomonga qochadi, onaboshi to‘pni yerdan olib,
«Òo‘xta!» – deydi. Shu so‘z aytilgach, hech kim qimirlamasligi
kerak. O‘yinboshi to‘pni o‘zi istagan o‘yinchiga otadi. Òo‘p kimga
tegsa, o‘sha o‘yinboshi bo‘ladi va o‘yin takrorlanadi, agar to‘p
hech kimga tegmagan bo‘lsa, o‘yinboshining o‘zi takroran o‘yinboshi
bo‘ladi. Bir marta ham ona boshi bo‘lmagan ( yoki boshqalarga
qaraganda kamroq o‘yinboshi bo‘lgan) o‘yinchilar g‘olib chiqqan
hisoblanadi. O‘yinning natijalarini aniqlashda birinchi onaboshining
roli hisobga olinmaydi.
O‘yin qoidalari. 1.Òo‘p yerga tushishi bilan qochgan o‘yinchilar
joylaridan qo‘zg‘almay, to‘pga chap berishlari mumkin. 2.Òo‘p uchib
kelib tegsagina hisobga olinadi.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin bolalarda koptokni otish va ilib olish
malakalarini mustahkamlashga va takomillashtirishga yordam beradi
va hamda shu bilan birga u qo‘l to‘pi va basketbol o‘yinlariga
tayyorlashdan biri bo‘lib hisoblanadi. O‘yin bolalarda aniq mo‘ljalga
olishni rivojlantiradi.
«QO‘SHALOQ ÒO‘P» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yin maydonchada o‘tkaziladi. O‘yinni
o‘tkazish uchun arqon va ikkita voleybol to‘pi bo‘lishi kerak. O‘ynov-
chilar o‘zaro teng ikki jamoaga bo‘linib, maydonchaning ikki
tomoniga xohlaganlaricha joylashib turadilar.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchi signal berishi bilan birinchi jamoa
o‘yinchilari to‘pni qo‘l bilan urib ikkinchi jamoaga uzatadilar.
Hamma o‘ynovchilar ham to‘pni qarshi tomonga oshirib yuborishga
va ikkala to‘pning bir vaqtda raqiblari tomonidan bo‘lishiga erishish
uchun intiladilar. O‘yinning natijasi ochko bilan hisoblanadi. O‘yin
jamoalardan birida 10 ta jarima ochkosi to‘plagunicha davom ettirila-
di. Agar: a) jamoa uzatgan to‘p qarshi jamoa o‘ynovchilarining
birontasiga tegmasdan maydoncha chizig‘idan tashqariga tushsa; b)

---

117
ikkala to‘p ham bir vaqtning o‘zida shu jamoa tomoniga o‘tib qolsa;
v) uzatilgan to‘p arqonga tegsa yoki uning tagidan o‘tib ketsa; g)
uchib kelayotgan to‘pni qo‘l bilan urib yuborilmay ilib olib uzatilsa,
xato qilingan hisoblanadi va har bir xato uchun jamoaga bittadan
jarima ochkosi beriladi.
O‘yin qoidalari. 1. O‘yin boshlanishida va ikkala to‘p ham bir
tomonda bo‘lib qolgan hollarda to‘p markazdan urib uzatiladi. 2.
Agar to‘pning biri borib ikkinchisiga tegsa, o‘yin to‘xtatiladi va
boshqatdan boshlanadi.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin o‘yin qatnashchilaridan diqqat-eti-
borni, tezlik reaksiyasini va epchillikni talab etadi. O‘yinda harakatni
tez bajarish jarayonida koptokni otish va ilib olishni, urib qaytarishni
takomillashtiradi. O‘yinda o‘ziga xos harakat to‘pni otish va ilib
olish hisoblanadi.
«ÒO‘RÒ ÒOMONLAMA ÒO‘P IRG‘IÒISH»
O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘ynovchilar 4 jamoaga bo‘linadilar. Har
bir jamoa o‘zi uchun o‘yinboshi tayinlab, kvadrat chizig‘i orqasida
turadi. Kvadratning o‘rtasida diametri 2–3 metr bo‘lgan aylana
chiziladi. Òo‘rtala o‘yinboshi ana shu aylana ichida turadi. O‘yinbo-
shilarga bittadan voleybol to‘pi yoki to‘ldirma to‘p beriladi.
O‘yin tavsif. O‘qituvchi signal berishi bilan o‘yinboshilar qo‘l-
laridagi to‘pni bir qatorga saflangan o‘z jamoalari boshidagi o‘yin-
chiga uzatadilar. Bu o‘yinchilar to‘pni ilib olib, yana qaytarib
o‘yinboshiga o‘rgatadilar. Shundan keyin o‘yinboshilar to‘pni o‘z
jamoalarida ikkinchi bo‘lib turgan o‘ynovchilarga uzatadilar va
hokazo. Qator oxiridagi o‘ynovchi to‘pni olishi bilanoq yugurib
borib, o‘yinboshi bo‘lib turadi. Bunda qatordagilar chap tomonga
bir qadam suradilar. Hamma o‘ynovchilar navbatma-navbat
o‘yinboshi bo‘lib turishlari lozim. Dastlabki o‘yinboshi yana qaytib
doiraga kelgach, o‘yin tugaydi. O‘yinni oldin tamomlagan jamoa
yutgan hisoblanadi.
O‘yin qoidalari. 1. Qatorning chap qanotidagi o‘ynovchi to‘pni
ilib olganidan keyingina doiraga yuguradi. 2. Qatordagi o‘ynovchilar
chiziqdan o‘tkazmasliklari lozim. 3. Agar o‘yinboshi yoki qatorda
turgan o‘ynovchi to‘pni ushlab ololmasa, to‘p qaytadan uzatiladi.

---

118
Pedagogik ahamiyati. O‘yin o‘yin qatnashchilarida epchillik,
tezkorlik, chidamlilik, to‘pni turli o‘yinlarda otish va ilib olish
malakalarini takomillashtiradi. O‘yin bolalardan diqqatni, kuzatuv-
chilikni, harakat tezligi reaksiyasini, harakat koordinatsiyasi to‘g‘ri
bajarilishini talab qiladi. O‘yinning o‘ziga xos harakati – to‘pni
turli o‘yinlarda uzatish va ilib olishdir.
«AYLANADAGI OVCHILAR» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘ynovchilar teng ikki jamoaga bo‘linadilar.
Yerga diametri 8 metr bo‘lgan aylana chiziladi. Birinchi jamoa
o‘yinchilari aylana atrofida, ikkinchi jamoa o‘yinchilari aylana ichida
turadilar. Aylana atrofida turgan o‘yinchilarning birida voleybol
to‘pi bo‘ladi.
O‘yin tavsifi. Òarbiyachining signalidan keyin aylana atrofida
turgan o‘yinchilar to‘pni otib, o‘rtadagi o‘yinchilarga tekkizishga
harakat qiladilar. Agar to‘p biror o‘yinchiga tegsa, u aylana
tashqarisiga chiqib turadi. Òo‘p otilganida ichkaridagilardan birortasi
to‘pni ilib olsa, to‘pni otgan o‘yinchi o‘rtaga tushadi. O‘yin 3–4
daqiqa davom etgandan so‘ng jamoalar o‘rin almashadilar. Ko‘proq
o‘yinchini aylana ichidan tashqariga chiqargan jamoa yutgan
hisoblanadi.
Pedagogik ahamiyati. Bu o‘yinda barcha o‘yinchilar faol qat-
nashadilar. O‘yin o‘ynovchilarda harakat paytida epchillik, tezlikni,
reaksiya tezligini, jasurlikni, topqirlikni tarbiyalashga yordam beradi.
O‘yinda voleybol o‘yini kabi to‘pni uzatish va ilib olish malakasini
mustahkamlaydi va takomillishtiradi.
«ÒO‘P ÒASHLASH» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘ynovchilar guruhlarga bo‘linib, uch
yoki turtta davra hosil qiladilar. Har bir davradagilar o‘z oralarida
yozilgan qo‘l sig‘adigan joy qoldiradilar. O‘yinchilar oyoqlarining
uchi oldidan aylana chiziq o‘tkaziladi. Har bir davra o‘rtasiga
kichik aylana chizilib, unda o‘yinboshi voleybol yoki to‘ldirma
to‘pni ushlab turadi.
O‘yin tavsifi. U rahbarning ishorasi bilan o‘z atrofidagilarga,
ya’ni o‘yinchilarga to‘pni navbat bilan irg‘itadi va ular qaytargan

---

119
to‘pni ilib ola boshlaydi. O‘yinboshi davradagi oxirgi o‘yinchi
qaytargan to‘pni ilib olganidan keyin uni baland ko‘taradi. Bu bilan
u to‘p tashlashish tugaganligini bildiradi.
O‘yin qoidalari. 1. Òo‘p tashlash paytida o‘yinboshi o‘zining
doirachasidan chiqmasligi, davra bo‘ylab turgan o‘yinchilar esa
aylana chizig‘ini bosmasliklari kerak. 2. Òo‘pni ilib olish va qaytarishda
davrada turgan barcha o‘yinchilar navbat bilan qatnashishlari lozim.
3.Òo‘pni tushirib yuborgan o‘yinchi uni borib olishi va o‘yinda
belgilangan tartib bo‘yicha davradagi o‘rtog‘iga irg‘itib tashlashi
kerak.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin bolalarda basketbol elementlarining
ayrim malakalarini mustahkamlaydi va takomillashtiradi. O‘yinda
bolalarda o‘z kuchiga ishonish, diqqatni va tezlik reaksiyasini
rivojlantirishga yordam beradi. O‘yinda o‘ziga xos harakati – to‘pni
uzatish.
«ÒO‘PNI ALMASHÒIRISH» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yinchilar ikkita jamoaga bo‘linib va
ikki qator bo‘lib start chizig‘ining orqasida turadilar. Qatorlar bo-
shida turgan birinchi o‘yinchilar to‘ldirma to‘pni oladilar. Ikkala
jamoaning qarshisiga 15–20 metr masofada diametri 1 metrli ikkita
aylana chizilib, o‘rtasiga bittadan to‘p qo‘yiladi.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchining signalidan keyin birinchi turgan
o‘yinchilar to‘pni olib oldinga qarab yuguradilar, aylanaga yetib
borib, to‘plarni almashtirib orqaga qaytib keladilar va to‘pni ikkinchi
o‘yinchiga berib, qatorning oxiriga borib turadilar. O‘yin shu tarzda
davom etadi. Yugurish va to‘p almashtirishni hamma o‘yinchilar
bajarishlari kerak. Ana shu harakatni oldin tamomlagan jamoa g‘olib
hisoblanadi.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin estafeta tegishli topshiriqqa mos
ravishda harakat qilishda epchillikni, tezkorlikni rivojlantirishga
yordam beradi. Bu o‘yinda o‘ynovchilar o‘zlarining jamoalarini
obro‘sini saqlab qolish uchun o‘zlarini harakatini kelishgan holda
bajarishga o‘rgatiladi. O‘yinning o‘ziga xos harakati – koptokni
olib borib qo‘yish, burilish, tez yugurishdir.

---

120
«HAVOYI ÒO‘P» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yin uchun voleybol to‘pi bo‘lishi kerak.
O‘ynovchilar quloch yozib aylana hosil qilib turadilar. O‘ynov-
chilardan biri o‘yinboshi bo‘ladi va qo‘liga to‘p olib aylana ichida
turadi.
O‘yin tavsifi. O‘yinboshi to‘pni kafti bilan urib, o‘ynovchilardan
biriga uzatadi. Òo‘p qaysi o‘yinchiga uzatilsa, o‘sha o‘yinchi ham
to‘pni kafti bilan urib o‘yinboshiga yoki aylanada turganlardan
biriga yo‘naltiradi. Òo‘pni yerga tushirmaslik lozim. Agar to‘p yerga
tushsa, to‘pni eng keyin urib yuborgan o‘yinchi o‘yinboshi bilan
joy almashadi. O‘yin oxirigacha o‘yinboshi bo‘lmagan o‘ynovchi
yutgan hisoblanadi.
Pedagogik ahamiyati. Bu o‘yin voleybol o‘ynashga tayyorlash
o‘yini hisoblanadi, chunki voleybol o‘yini uchun xarakterli bo‘lgan
to‘pni egallash malakalarini rivojlantirishga yordam beradi: o‘yinda
voleybol to‘pini aniq uzatish malakasi rivojlantiriladi. Keyinchilik
bu o‘yinda voleybol o‘yinda hujumkor zarba berishni mashq qilish
mumkin.
«YUKLAR BILAN YUGURISH» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘ynovchilar ikki jamoaga bo‘linib, ikki
qatorga saflanadilar (jamoalarda o‘g‘il va qiz bolalar soni teng bo‘-
lishi kerak). Har bir jamoaning ro‘parasiga 2–2,5 metr narida 4–5
ta g‘o‘lacha, bulava va to‘plar qo‘yiladi. Har bir jamoaning birin-
chi o‘yinchilaridan 1–1,5 kg og‘irlikdagi ryukzak yoki xaltacha
bo‘ladi.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchining signalidan keyin birinchi bo‘lib
turgan o‘yinchilar g‘o‘lachalar yoki to‘plar orasidan yugurib o‘tib,
orqa tomonga ham shu usulda qaytib kelib, ryukzak yoki xaltachani
ikkinchi o‘yinchiga beradilar va qatorning oxiriga borib turadilar.
Ana shu harakatni hamma o‘yinchilar takrorlaydi. Bu ishni birinchi
bo‘lib tugatgan jamoa g‘olib hisoblanadi. O‘yinning boshqa variant-
laridan ryukzak o‘rniga ikki yoki uch oyoqli velosipedni haydab
yoki basketbol to‘pini yerga urib yugurish ham mumkin.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin o‘yin qatnashchilaridan diqqat-
etiborni va tezkorlik reaksiyasini talab qiladi. O‘yinda bolalarni to‘g‘ri

---

121
koordinatsiyasi va harakat tezligi rivojlanadi. O‘yinni o‘ziga xos
harakati – g‘o‘lachalar orasidan aylanib va tez yugurish.
«KES-KES» O‘YINI
Bu o‘yin boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan. Kengligi
4 qadamdan iborat doira chiziladi. Boshlovchi uchun chaqqon
o‘quvchi tanlanadi. Boshlovchi doira ichida turadi. Qolgan o‘quvchi-
lar doira tashqarisida turadilar. O‘qituvchi «boshla», deyishi bilan
o‘yinchilar doirani kesib o‘ta boshlaydilar. O‘yinchilar har tomonda
«kes-kes», deb yugurib o‘tadilar. Boshlovchi o‘yinchilarga qo‘l
tekkizadi. Qo‘l tekkan o‘yinchi o‘yindan chiqib turadi. O‘yin 2–3
daqiqa davom etadi. O‘qituvchi o‘yinni to‘xtatib, nechta o‘quvchi
«o‘ldirilgan»ligini aniqlaydi.
«KO‘RPA YOPINDI» O‘YINI
Bu o‘yin o‘quvchilarni botirlikka va qo‘rqmaslikka yo‘llaydi.
O‘yinga har jamoadan 5–6 o‘quvchi qatnashadi. O‘yinchilar ikki
jamoaga bo‘linadi. Himoyachilar va hujumchilar aniqlanadi.
Himoyaga turgan o‘quvchining qo‘lida 1–1,5 metr uzunlikda bo‘sh
qilib to‘qilgan arqon bo‘ladi. Qolgan himoyachilar chopon yopinib
bir-birlariga yaqin turishlari kerak. Chopon yopinganlar qimirla-
maydilar. Hujumchilar ko‘rpa yopinganlarni qo‘li bilan urib ketishga
harakat qiladilar. Himoyachining qo‘lida arqon bilan hujumchilarni
urib chopon yoping‘ichlarini himoya qiladi. Himoyachi 2–3 daqiqa
o‘z o‘yinchilarini himoya qilib tura bilsa, yutgan hisoblanadi. Hi-
moyachi qo‘lida arqon bilan o‘z o‘yinchisini har tomondan himoya
qiladi. Chopon yopinganlar ustidan sakrab o‘tish ham mumkin.
«OLIB QOCHAR» O‘YINI
O‘yin uchun 13 ta rangli toshlar yig‘iladi. Kengligi 3 qadamli
doira chiziladi. Rangli toshlar doira o‘rtasiga tashlab qo‘yiladi.
Boshlovchi aniqlanib, u doira ichidagi toshlarni olib qochishga yo‘l
qo‘ymaydi. Doira tashqarisida turgan o‘yinchilar doira ichidagi
toshlarni olib qochadilar. Boshlovchi o‘yinchilarga qo‘l tekkizadi.
Qo‘l tekkan «tutilgan» hisoblanadi. O‘yin davomida kim ko‘p tosh

---

122
yig‘sa, shu o‘yinchi yutgan hisoblanadi. Yutgan o‘yinchi keyingi
o‘yinga boshlovchi bo‘ladi. Boshlovchi kam tosh oldirsa, bu ham
yutuq hisoblanadi. O‘yin boshlovchi sinf o‘quvchilariga va bog‘cha
bolalariga mo‘ljallangan.
«QO‘RIQCHI» O‘YINI
O‘yin uchun sakkiz qadam kenglikda doira chiziladi. Latta yoki
jundan dumaloq shaklda qo‘lga sig‘adigan kichik koptokcha tikiladi.
Uncha katta bo‘lmagan sakkizta yassi tosh tanlanadi, tosh bo‘lmasa
keglidan foydalansa ham bo‘ladi. Yassi toshlar doira o‘rtasiga (to‘rt-
tadan) tashlab qo‘yiladi. O‘yinda ishtirok etuvchi qizlar doira ichida
ashula aytib aylanib yuradilar. Qo‘shiq matni:
Omon yor, aylasang-chi yo, omon yor,
Belingni boylasangchi yo, omon yor,
Dadang ishdan kelsa-chi yo, omon yor,
Ko‘k choyni damlasang-chi yo, omon yor.
Ashula tugaganda doira ichidagilar chiqib ketishlari kerak. Ikki
o‘quvchi toshlarni terib ikki yerga tezlik bilan tikishga harakat
qiladilar. Òoshni tikkan o‘quvchi tezlik bilan doiradan chiqib ketadi.
Doira ichida qolgan o‘yinchi toshlarni tikadi va himoya qilishga
qoladi. Doira tashqarisida qolgan o‘yinchilar toshni kichik koptokcha
bilan urib yiqitishga harakat qiladilar. Doira tashqarisida turgan
o‘yinchilar toshni tez-tez vaqt ichida yiqitsalar, yutgan hisoblanadi.
Yutqazgan o‘yinchi ashula aytib yoki o‘yinga tushib beradi. Doira
ichidagi toshlarning hammasi urib yiqitilsa, o‘yin yana boshqatdan
boshlanadi.
«CHAVANDOZ» O‘YINI
Har bir o‘zbek farzandi ot minishi va otga minib chopishni
bilishi kerak. Chavandozlar o‘yiniga turli yoshdagi o‘quvchilar
qatnashishi mumkin. O‘yin ishtirokchilari 2–3 jamoaga bo‘linadi.
Kuchli, baquvvat o‘quvchi ot vazifasini, engil o‘quvchi esa cha-
vandoz vazifasini bajaradi.Chavandoz otni minib oladi va o‘yinga
tayyor holda turadilar. O‘qituvchi qo‘lida «uloq» bo‘sh teri yoki

---

123
lattadan tayyorlangan narsani o‘zidan 10–15 metr uzoqqa otib
yuboradi. Chavandozlar terini olib o‘qituvchiga olib kelishi kerak.
Chavandozlar o‘yin davomida bir-birlarini itarib yubormasliklari
kerak. «Chavandozlar» o‘yinini sport bayramlarida o‘tkazish
mumkin.
«DURRA» O‘YINI
O‘yinni boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘ynaydilar. O‘yinchilar
doira hosil qilib cho‘nqayib o‘tiradilar. Bir o‘yinchi (boshlovchi)
qo‘liga durrani o‘ralgan holda ushlab turadi. Signal berilishi bilan
o‘yinchilar boshlarini tizzaga qo‘yib, ko‘zlarini yumadilar. Shunda
durrali o‘yinchi qo‘lidagi durrani doira chetida aylanib yurib,
bildirmasdan birorta o‘quvchining orqa tomoniga qo‘yadi va yugura
boshlaydi.
O‘yinchilar darrov orqalariga qaraydilar, durra qo‘yilgan o‘quvchi
darhol durrani oladi va boshlovchini doira cheti bo‘ylab quva
boshlaydi. Boshlovchi doira bo‘ylab aylanib qochib quvayotgan
o‘quvchining o‘rniga tez o‘tirishi kerak. Agar boshlovchi o‘tirishga
ulgurmay quvayotgan o‘yinchi durrasi bilan boshlovchini ursa,
boshlovchi durrali o‘yinchini quvadi. U ham o‘zining joyiga o‘tirib
olishga harakat qiladi.
«SOQQA» O‘YINI
O‘yinda 2 ta yoki 3 ta o‘yinchi qatnashishi mumkin. Har bir
o‘yinchi 1 kg yuk og‘irligidagi toshni olib turadilar. Bir o‘yinchi
soqqani (tosh) o‘zidan uzoqqa dumalatib tashlaydi. Ikkinchi o‘yinchi
qo‘lidagi soqqa bilan tashlangan soqqani mo‘ljalga olib tekkizadi.
O‘yinda marra belgilanadi. Misol uchun, o‘yinchi 7 hisobigacha
sherigining soqqasiga tekkizmasa, u o‘quvchining eng yaxshi soqqasini
sherigiga beradi. Yoki uni o‘zi tanlab oladi.
O‘yinchi soqqa turgan joydan o‘tmasligi, ikkinchi o‘yinchining
soqqasini mo‘ljalga olishi kerak. Soqqani soqqaga tekkizsa, o‘yinchi
soqqani tekkizgan o‘yinchiga yana tashlab beradi. O‘yinchining
shartlaridan biri yutgan o‘quvchi, mag‘lub bo‘lgan o‘yinchiga shart
qo‘yadi. Masalan: it bo‘lib vovullash, xo‘rozdek qichqirish va
boshqalar.

---

124
«YELKADA KURASH» O‘YINI
O‘yin tekis maysa bilan qoplangan yerda o‘tkaziladi. Chavandoz
otiga nisbatan engil bo‘lishi kerak. Chavandozlar bir-birlarini yerga
yiqitadilar. Yiqilmagan chavandoz g‘alabaga erishadi. O‘quvchilar
bir-birlarini yelkasiga chiqib kurashadi. Sakkiz qadamli doira ichida
o‘yin olib boriladi. Chiziqdan chiqqan ham mag‘lub bo‘lgan hisobla-
nadi. O‘yinni yuqori sinf o‘quvchilari o‘ynaydi.
«MINDI» O‘YINI
O‘yinda ikki jamoa qatnashadi. Har jamoada 5–7 o‘yinchi bo‘ladi.
Qo‘lga tosh yashirib topiladi. Òoshni topolmagan o‘yinchilar qator
bo‘lib engashib turadilar. Boshni iloji boricha pastroq tutib bir-
birini qo‘yib yubormasliklari kerak. Òoshni topgan o‘yinchilar yugurib
kelib engashib turgan o‘yinchilarning ustiga minadilar. Hamma
o‘yinchi minishi shart. Mina olmasa, minib yiqilsa yoki ko‘tara olmay
yiqilsalar mag‘lub bo‘lgan hisoblanadi. A’zolarning hammasi minib
yiqilmasa, g‘olib bo‘ladi.
«ÒEPISH» O‘YINI
O‘yinda bir nechta o‘yinchi qatnashadi. Har bir o‘quvchi mustaqil
harakatlanadi. O‘quvchilar navbatma-navbat qo‘li bilan yerga tiralib
10–20 marta tez aylanib 10 metr uzoqlikda turgan o‘quvchini borib
tepadi. Òo‘g‘ri yurib borib tepsa g‘olib hisoblanadi. Qolgan o‘yin-
chilar shu zaylda davom ettiradilar. Òepishga kelayotgan o‘yinchidan
o‘zini himoya qilish mumkin.
«ÒAQIYA ÒEPAR» O‘YINI
Bu o‘yin o‘quvchilardan juda katta epchillik va mahoratni ta-
lab qiladi. Bir yo‘la bir necha harakatlarni bajarishga to‘g‘ri keladi.
O‘yin ochiq joylarda, sport zalida o‘tkazilishi mumkin. O‘yin yakka-
ma-yakka, bir-birining boshidagi bosh kiyimini qo‘l bilan ham
tushirishlari mumkin. Òepishning turli aldamchi harakatlari qilinadi.
Òushirilgan bosh kiyim o‘zlaridagi o‘yin qoidasiga muvofiq uzoqqa
tepiladi. Boshdan tushgan bosh kiyimni o‘yinchi teptirishga yo‘l
qo‘ymaydi. O‘yinni ehtiyot bo‘lib o‘ynaydilar.

---

125
«OQ SUYAK» O‘YINI
Bu o‘yin o‘g‘il bolalar bilan birgalikda oy yorug‘ida o‘tkaziladi.
O‘yin qoidasi «quloq cho‘zma» o‘yiniga o‘xshash bo‘ladi. O‘yin
asosan tunda o‘ynaladi. Boshlovchi suyakni, biror narsaga o‘rab
uzoqqa otadi. O‘yin ishtirokchilari suyakni izlab topadi. Òopgan
o‘yinchi suyakni boshqalarga bildirmay boshlovchiga olib kelishga
harakat qiladi. Lekin shu vaqtda bilgan o‘yinchi undan suyakni olib
qolishga harakat qiladi. Bu o‘yinda har bir suyak uchun sovrin
beriladi. «Oq suyak» o‘yini to‘ylarda, sayllarda va hosil bayram-
larida o‘ynaladi.
«OÒISHMA» O‘YINI
Bu o‘yinda o‘quvchilar mo‘ljalga olish, kichik to‘plarni ilish
va to‘p zarbidan o‘zini himoya qilish harakatlarini bajaradilar. O‘yin
sport zalida ham o‘tkazilishi mumkin. O‘yinchilar ikki jamoaga
bo‘linadilar. O‘yin uchun 15–16 metr oraliqda parallel chiziq
chiziladi. Chiziqlarning uzunligi o‘quvchilar soniga qarab uzun yoki
qisqa bo‘lishi mumkin. O‘yinda boshlovchi jamoa aniqlanib, qarshi
tomonda turgan jamoa o‘yinchilariga shunday koptokni otishlari
kerakki, ular kelayotgan koptokni ilib olishlari kerak yoki zarbidan
saqlanishi lozim. Koptok tekkan o‘yinchi safdan chiqib ketadi.
Koptokni ilmoqchi bo‘lgan o‘yinchi 1–2 qadam oldinga chiqib,
koptokni ilib olishi mumkin. Koptokni otayotgan o‘yinchi mo‘ljalga
urish vaqtida chiziqdan otishi shart. Qaysi jamoada o‘yinchilar oz
qolsa, yutqazgan hisoblanadi. Jamoalar navbatma-navbat otishadi.
«CHAQQONLAR VA MERGANLAR» O‘YINI
Bu o‘yin uchun sport o‘yinlari maydonidan foydalaniladi.
O‘yinchilar ikki jamoaga bo‘linib 16 metr oralig‘ida bir-biriga qarab
turishadi. O‘rtaga 2 qadam kengligida aylana chiziladi. Har bir
jamoadan bittadan eng chaqqon o‘quvchilar tanlanib, aylana ichiga
turadi. Ikki tomondagi o‘quvchilar to‘p bilan aylana ichidagi
o‘yinchilarni uradilar. Òo‘pga tekkan o‘yinchi o‘sha o‘yinchining
o‘rniga kirib o‘yinni davom ettiradi. Umuman, ikkovi o‘rin almasha-
di. Merganlar va chaqqonlar taqdirlanadi. Oraliq masofa o‘qituvchi
tomonidan o‘zgartirilishi mumkin.

---

126
«CHIRGIZAK» O‘YINI
Bu o‘yinda ikki yoki undan ortiq o‘quvchi ishtirok etadi. Har
bir o‘yinchi yalpoq tosh tanlaydi. Òoshning massasi 300 grammdan
1 kilogrammgacha bo‘ladi. Undan tashqari, bir dona yong‘oqdan
katta dumaloq tosh olinadi va 5–6 metr masofaga tikiladi. O‘quv-
chilar birma-bir tikilgan toshlarni qo‘lidagi yalpoq toshlar bilan
mo‘ljallab tashlaydi. Kimning toshi dumaloq toshga tegib dumalatib
yuborsa, oyog‘i bilan 1-2-3-4 deb hisoblab sanaydi. Hech kimning
toshi dumaloq toshga tegmasa tashlangan yalpoq toshlarning qay
biri yaqin bo‘lsa, shu o‘yinchi boshlab beradi. Bu o‘yinda qatnashgan
boshqa o‘yinchilarning hammasining toshini birma-bir 1-2-3-4-5
deb urib chiqib, dumaloq toshni kuch bilan uzoqqa uradi va uzoqdagi
toshni odimlab sanab yana sheriklarining toshini urib davom ettirishga
kirishadi. Bironta toshga tegmay qolsa o‘yinboshidan kimning toshi
yaqin bo‘lsa, shular birin-ketin bajarib boradi. O‘yinda bolalar ehtiyot
bo‘lishlari shart. O‘yinda marra belgilanadi.
«CHIRKASH» O‘YINI
Ikki qadamli kenglikda doira chiziladi. O‘yinga ikki jamoa
ishtirok etadi. Qur’a tashlash yo‘li bilan «himoyachi» va «hujumchi»
jamoalari aniqlanadi. Doira chetida himoyachilar aylanib turishadi,
hujumchilar esa ulardan 2–3 metr tashqarida aylana shaklida turadilar.
Himoyachilar hujumchilarni doira tashqarisiga quvib, qo‘l tekkizib
«o‘ldirish»ga harakat qiladilar. Himoyachilarning orqa tomonidan
boshqa hujumchilar yugurib o‘tib ketsa, himoyachi o‘zi «o‘ladi».
Hujumchilar doira ichiga kirsa yutgan hisoblanadi. O‘yin davomida
bir marta bo‘lsa ham o‘yinchilar o‘rin almashadilar.
«KISSA KELAR» O‘YINI
Bu o‘yin qo‘l to‘pi maydoniga o‘xshash maydonda o‘tkaziladi.
O‘yinchilar ikki jamoaga bo‘linib, maydonning turli joylariga
joylashadilar. O‘qituvchi signalidan so‘ng birinchi jamoa o‘yinchilari
qarama-qarshi tomonning orqa chizig‘idagi ikkinchi jamoa o‘yin-
chilarini aldab o‘tishga harakat qiladilar. O‘tish vaqtida ushlab olingan
o‘yinchi yerga bosib turiladi. Orqadan kelayotgan jamoadoshi,

---

127
do‘stlari, kuch ishlatib uni qutqarishlari mumkin. Qarshi jamoaning
orqa tomonidagi chiziqqa ko‘p o‘tgan jamoa o‘yinchilari yutgan
hisoblanadi. O‘yin jarayonida jamoaning hamma o‘yinchilari hujumga
o‘tishi kerak.
O‘yin qoidalari. 1. Ikkala jamoa ham signal berilishi bilan o‘yinni
bir vaqtda boshlaydi. 2. O‘yinchilar yon chiziq tomonidan o‘tib,
orqa chiziqqa tursa hisobga olinmaydi.
«DULKI» O‘YINI
Bu o‘yinlar pishiqchilik yillarida o‘ynalib kelingan. Bolalar
nishonni aniq mo‘ljalga olishni o‘rgangan. Bu o‘yin bolalarning eng
sevimli o‘yini hisoblanadi. O‘yinni boshlashdan oldin qiyaroq joydan
chuqurcha o‘yiladi. Og‘zi katta bo‘lmay, oraliqlarini o‘yinchilarning
o‘zlari belgilashadi. Oraliq 4–5 metr bo‘lishi kerak. Bu o‘yin uchun
yong‘oq, dumaloq toshchalardan hamda danaklardan foydalanish
mumkin. Ikkala jamoa o‘yinchilari belgilangan chiziqqa turishib,
chuqurchani mo‘ljalga oluvchi juftmi-toqmi, deb so‘raydi. Juft,
deb javob bersa, so‘ragan o‘yinchi yong‘oqlarni chuqurchaga tash-
laydi. Agar toq tushsa, so‘ragan o‘yinchi chuqurchadagi yong‘oqqa
bittani qo‘shib beradi. O‘yin shu zaylda almashib o‘ynaladi. O‘yin
qoidasi: tashlanayotganda cho‘zilmaydi, oyoqlarni ko‘tarib tashla-
maydi.
«ÒEPKI» O‘YINI
Xalqimiz to‘y va sayillarda, kurash tushush, ko‘pkari chopish
kabi har xil xalq o‘yinlarini o‘ynab kelganlar, bu o‘yinlar uzoq
tarixga ega bo‘lib, afsuski, bizgacha juda oz qismi etib kelgan.
«Òepki» o‘yini uchun 8 qadam kenglikda doira chizladi. O‘yinchlar
yakkama-yakka yoki guruh-guruh bo‘lib, ya’ni jamoa bo‘lib
o‘tkaziladi. O‘yinchilar doira ichida tepadilar. O‘yinga chida-
magan o‘yinchi, doyra ichidan chiqib ketadi va yengilgan hisob-
lanadi, bunga usul ishlatish vaqtida chiqib ketgan kirmaydi,
o‘yinda oyoqdan ushlab qolib ag‘darib tashlash yoki burab yiqitish,
chiziqdan chiqarib yuborish mumkin. O‘yinda taqiqlangan hara-
kat, yuzga, qoringa, pastiga tepish mumkin emas. O‘yinni hakam
boshqaradi.

---

128
«OÒIB QOCHAR» O‘YINI
Bu o‘yinda butun sinif o‘quvchlari qatnashishi mumkin. Otish
joyi – chizig‘i chiziladi, chiziqda oldingi joyda 2 qadam kenglikda
doira belgilanadi. Bu doira to‘pni uruvchi jamoa o‘yinchlarining
himoya uyi bo‘ladi. Òo‘pni otish va urish chizig‘dan 25–30 metr
uzoqlikdan marra belgilanadi. Ikki jamoa ishtirokchilari otish joyida
qolish uchun qur’a tashlaydilar. Otish joyida qolgan o‘yinchilarga
qarshi jamoaning bir o‘yinchisi koptok tashlab beradi, o‘yinchi
koptokni uzoqqa otishi lozim, agar koptok uzoqqa ketsa, marra
chizig‘iga borib joyiga qaytishi shart. Koptok uzoqga ketmasa
o‘yinchi doira – uyi ichiga kirib dam olib turadi. Himoyachilar
urilgan koptokni yerdan ilib olib, marraga urmoqchi bo‘lgan o‘yin-
chini uradi. Koptok tegsa, himoyachilar otish chizig‘iga yuguradilar.
Koptok tekkan o‘yinchi darhol ushlab himoyachilarni uradi va
otish chizig‘iga yuguradilar. Himoyachi koptokni ilib olsa, koptokni
yerga qattiq uradi va otish chizig‘iga hamma yuguradi, ya’ni
o‘rinlarini almashtiradilar. Òo‘pni yerga urib o‘rin almashtirmoqchi
bo‘lgan jamoani ular ham yana urishlari mumkin.
«PODACHI» O‘YINI
Bu o‘yin uchun 4 qadam kattalikda doira chiziladi. Doira
ohak bilan belgilanadi. Doira 3 ta o‘yinchi qo‘lidan chim hokkeyi
tayog‘iga o‘xshatib yasalgan tayoq bilan turadi. Doira tashqarisida
ham hujumchilar 3 joyda joylashadilar, doira o‘rtasida yog‘ochdan
bitta nishon tayyorlanadi. Balandligi 5–6 sm yog‘och doiraning
markazida turg‘azib qo‘yiladi. Nishonlarning oralig‘i 10–15 sm
aylana shaklida terib qo‘yiladi. O‘yin doira tashqarisidan 1 metr
uzoqlikda hujumchilar tomonidan kichik to‘pni bir-biriga tez oshi-
rishadi, qulay fursatni topib doira ichidagi himoyachilarni chalg‘i-
tib, o‘rtasidagi nishonlarni birin-ketin urib yiqitishga kirishadi.
Òaqiqlovchi harakatlar o‘yindan doiradan himoyachilar chiqib
ketmaydi. Himoyadagi o‘yinchilar tayog‘i hujumchilarga tegib
ketsa, himoyachi doira chizig‘idan tashqariga chiqsa ham jarima
belgilanadi. O‘yin vaqtida hujimdagi o‘yinchilar tayog‘i yuqori
ko‘tarilsa, o‘yin boshlangan hisoblanadi, himoyachilar doira
chizig‘iga koptokni qo‘yib zarb bilan tashqariga, uzoqroqqa urib

---

129
9 – Xo‘jayev, P.
chiqaradi, havfli harakat ko‘p vaqt ichida takrorlanib turilsa,
sanoq – sondan o‘yindan chiqib turadi. O‘yin paytida jamoalarning
qaysi biri nishoni tez vaqt ichida koptok bilan urib yiqitsa, shu
jamoa g‘olib hisoblanadi. O‘yinchilarning roziligi bilan o‘rinlarini
almashtirib, o‘yinni davom ettirishi mumkin. O‘yin ravnaqi uchun
o‘yin qoidasiga o‘zgarishlar kiritilgan. O‘yin o‘quvchilarga moslash-
tiriladi. O‘yinni sport zalida ham o‘ynash mumkin. O‘yin qoidalarni
o‘rganish ishlari olib borilmoqda.
«QIRQ ÒOSH» O‘YINI
Bu o‘yin tarixi uzoqlarga borib taqaladi. O‘tmishda ham uzoq
masofalarga yugurish bahsi bo‘lib turgan. Shulardan biri «Qirq
tosh» o‘yinidir. Qirq qadam o‘lchanib, har bir qadamga tosh qo‘yilib
chiqiladi. Ikkala jamoa yuguruvchilari qirqinchi toshni olib kelgandan
keyin boshqa yuguruvchlar ham shunday birma-bir olib kelishlari
kerak.
Qadimda shuncha yo‘lni bir kishi yugurib hamma toshlarni
yig‘ib chiqqan. Uzoq masofaga yugurishda o‘yinchilarning yoshi
hisobga olinishi lozim. Har ikki jamoada 3 tadan yoki 4 tadan o‘yinchi
qatnashishi mumkin. Ikkita parallel qilib 40 qadam o‘lchanib chiziq
chiziladi va chiziq bo‘ylab toshlar qo‘yib chiqiladi. Jamoa o‘yin-
chilari musobaqa sifatida yuguradilar.
«CHUNQA SHUVOQ» O‘YINI
Bu o‘yinda 50 sm uzunlikdagi doira o‘rtasiga qoziq mahkamlab
o‘rnatiladi. Doira 3 qadam kenglikda chiziladi, qoziq atrofiga shuvoq
bog‘lanadi. Qoziqning yuqori qismiga 1,5 metr uzunlikda uzilmay-
digan ip halqasimon qilib bog‘lanadi, ip uchini esa boshlovchi ushlab
oladi va shuvoqdan yulib olmoqchi bo‘lgan o‘yinchidarni tepish
bilan himoya qiladi. Ya’ni shuvoqni olishga yo‘l bermaydi. Qaysi
o‘yinchi ko‘p shuvoq sindirib olsa o‘sha o‘yinchi g‘olib hisoblanadi.
O‘yinga boshlovchidan tashqari 4–5 kishi ishtirok etishi mumkin.
Shuvoq to‘pidan sindirishga yo‘l qo‘ymagan boshlovchi ham g‘olib
bo‘lishi mumkin. Boshlovchi qo‘li bilan himoya qiladi. O‘yin sport
zalida ham o‘tkazilishi mumkin bo‘lib, doira chizilib biron narsaga
mahkamlanib, 4–5 ta koptok qo‘yiladi va o‘yinni davom ettirish

---

130
mumkin bo‘ladi. Koptoklarni tepish mumkin emas. O‘yin hakamlar
tarafidan kuzatib turiladi.
«ESHAK MINDI» O‘YINI
Bu o‘yinda 2 ta guruh ishtirok etadi har bir guruhdagi o‘yinchilar
soni 3–4 tadan oshmasligi kerak. Qur’a tashlab kim oldin engashib
turishi aniqlab olinadi. 1-guruh o‘yinchilari bir-birini belidan ushlab
engashgan holatda turishadi. 2-guruh o‘yinchlari ularning ustiga
sakrab chiqadi. Agar bir guruh o‘yinchilarini 2-guruh o‘yinchilari
ko‘tara olmay qolinsa, ya’ni oldingiday engashib turishadi, mabodo
ular ma’lum belgilangan vaqtgacha ko‘tarib turishsa, 2-guruh
o‘yinchilari engashib turish navbatini oladi. Qaysi guruh o‘yinchilari
ko‘p marta engashib turishsa, ular mag‘lub bo‘lgan hisoblanadi.
«ÒO‘QQIZ ÒOSH» O‘YINI
Bu o‘yinda faqat qizlar ishtroq etadi. 9 ta kichik yumaloq tosh
tanlab olinadi. Ular qo‘l kaftiga olinib yuqoriga otiladi. So‘ngra
toshlar qo‘lning ustki qismiga olinadi. Agar toshlardan birortasi
tushib ketsa, qo‘lni ustiga toshlarni havoga otib, yerdagi toshlar bilan
birgalikda ilib olinayotganda toshlarning birortasi tushib ketsa, keyingi
o‘yinchi o‘yinni boshlaydi. Agar o‘yinchi hamma toshni ilib olsa,
o‘sha o‘yinchi g‘olib hisoblanadi. O‘yin shu zaylda davom etadi.
«PODSHO VA VAZIR» O‘YINI
Bunda 4 ta kichik qog‘ozga podsho, vazir, askar va o‘g‘ri deb
yoziladi. Buklab yerga sochib yuuboriladi. Uni 4 ta o‘yinchi oladi.
Kimga nima tushsa, sezdirmay o‘zi o‘qiydi. (Podsho) yozuvi tushgan
o‘yinchi (vazir o‘g‘rini) topsin deb buyruq qiladi. Vazir o‘g‘rini
topsa, askar o‘g‘riga jazo beradi. Agar topmasa, o‘g‘ri oladigan
jazoni vazir oladi. Shu tariqa o‘yin davom etadi.
«DO‘PPI YASHIRAR» O‘YINI
O‘yinchilar 2-guruhga bo‘linib, har bir guruhda 4–5 tadan
o‘yinchi qatnashadi. Guruhlar 1,5–2 metr masofada bir-birlariga

---

131
qarama-qarshi o‘tirishadi. Ikkala guruhda ham bittadan do‘ppi
bo‘lib, avval, qaysi guruh o‘yinni boshlashi qur’a tashlab aniqlanadi.
O‘yinchilardan biri – guruhga ko‘rsatmay do‘ppini yashiradi. Bo‘ladi
deyilgandan so‘ng hamma qo‘lini qovushtirib o‘tiradi. 2-guruh
o‘yinchilaridan birortasi do‘ppini kim yashirganligini ko‘rsatadi. Agar
to‘g‘ri topsa, guruhga 1 ochko beriladi. Òopa olmasa, o‘sha guruh
mag‘lub bo‘lgan hisoblanadi. Bu o‘yin navbatma-navbat davom
ettiriladi va oxirida yutuqlar jamlanib, g‘olib guruh aniqlanadi.
«BUÒA SOLDI» O‘YINI
Bu o‘yin qizlar o‘rtasida o‘ynaladi. Qizlar aylana bo‘lib o‘tirisha-
di. Ulardan biri qo‘liga ro‘mol olib, aylana orqasidan aylanib o‘tadi.
Aylana turib, bittasining orqasiga ro‘molni sezdirmay tashlab o‘tib
ketadi. Agar yana qaytib kelguncha sezmasa, uni ro‘moli bilan uradi.
Agarda sezib qolsa, ro‘molni olib (qizlarni) aylantirib uning o‘zini
quvadi. Yetib olsa uradi. Yeta olmasa uning o‘rniga kelib o‘tiradi.
Ro‘molni olgan o‘yinchi o‘yinni davom ettiradi.
«ZUVLAÒAR» O‘YINI
Bu o‘yinda ham 2 guruh qatnashadi. O‘yinchilar soni 5 tadan 10
tagacha bo‘lishi mumkin. Yugurish boshlanadigan joyga to‘g‘ri chiziq
chiziladi va har bir guruhdan bittadan o‘yinchi olinadi. Ular chuqur
nafas olib, zuvlab yuguradi. Nafas yetmay qolganda to‘xtaydi. Qaysi
guruh o‘yinchisi uzoq masofaga yugurgan bo‘lsa, g‘olib hisoblanadi.
O‘yin shu zaylda davom etadi. Qaysi guruh yutqazgan bo‘lsa g‘olib
guruhni belgilangan masofaga opichib boradi.
«XO‘ROZ-XO‘ROZ» O‘YINI
Bu o‘yin asosan bayramlarda va to‘ylarda o‘ynaladi. O‘yin
qoidasi quyidagicha: 1,5–2 m yetarli aylana chizilib, 2-guruhdan
bittadan o‘yinchi chiqib, chap qo‘li bilan ushlaydi va sakrab bir-
birini to‘g‘ri kelgan yelkasi bilan turtadi. Qaysi biri raqibini aylanadan
siqib chiqarsa, o‘sha g‘olib hisoblanadi. O‘yin guruhdagi o‘yinchilar
tamom bo‘lguncha davom etadi. Natijasi yig‘ilib, qaysi guruh
g‘olibligi aniqlanadi.

---

132
«INOVUSH» O‘YINI
Bu o‘yin tekis maydonchada o‘ynaladi. o‘rtadan 15–20 smli
chuqurcha qaziladi. Undan 1,5–2 m masofada aylana (bo‘yicha)
shaklida bolalar saflanadi va ular ham nechta bo‘lsa, har biriga
bittadan kichikroq chuqurcha qaziladi. Har bir bola 1 m uzunlikdagi
cho‘p ushlab turadi.
Bir o‘yinchi cho‘pon qilib tayinlanadi. Cho‘pon o‘yinchi
kichkina suyak to‘pchani yoki biror dumaloq narsani bolalar o‘rta-
sidagi chuqurchaga tushurishi lozim. U tushurishga urinayotganda
bolalar unga qarshilik ko‘rsatishadi. O‘rtaga to‘pcha tushgandan
keyin «inovish» buladi, ya’ni bolalar tezlikda o‘ng- chapga burilib,
bir-birining iniga cho‘p suqib qolishi kerak. Agar o‘sha vaqtda cho‘pon
o‘yinchi biron-bir o‘yinchining iniga cho‘pini tiqib olsa, inini oldirgan
bola cho‘pon bo‘ladi va o‘yin davom ettiriladi.
«SOPONQUL» O‘YINI
Bu o‘yinda 10–15 ta bola qatnashadi. Ular aylana bo‘lib o‘ti-
radilar. Ularni biri onaboshi bo‘ladi. Ularda bitta taxlangan cho‘pon
bo‘lib. Aylana bo‘yicha qo‘lma-qo‘l uzatadilar onaboshi esa doira
bo‘lib yugurib cho‘pon uzatilayotganda ushlashi kerak ushlab
olsa uzatayotgan bola aybdor bo‘ladi. Kim ko‘p aybdor bo‘lsa,
yuutqazgan bo‘ladi. Aybdorni kuzatuvchi aniqlaydi.
«OLOMAN POYGA» O‘YINI
Bu o‘yinda 3 juft o‘yinchi qatnashib o‘yin maydoniga chizilgan
chiziqdan 10–15 m uzoqda turadi. O‘qituvchining ishorasi bilan
o‘yinboshi ro‘molchani chiziqqa tashlaydi. Ular, ya’ni «chavandozlar»
ro‘molchani olib o‘qituvchiga berish uchun kurashadilar. O‘yin
davomida ular «vazifa»larini almashadilar.
«ULOQ» O‘YINI
Bu o‘yin asli otda o‘ynaladi, lekin bolalar ham o‘ynashlari
mumkin. O‘ynovchilar bir parcha echki terisi yopishtirilgan kop-
tokni olish uchun kurashadilar. Diametiri 12–15 m li aylana chizilib,

---

133
o‘yinchilar har bir guruhga 3 yoki 5 tadan bo‘linadi va davra
tashqarisida o‘tiradi. O‘qituvchi koptokni davra o‘rtasiga qo‘ygach,
birinchi 3 yoki boshliq guruh davraga kirib to‘pni olib chiqib
berishga intiladi va har beshlik yoki 3 guruhdan 1 tasi g‘olib bo‘ladi.
Keyin g‘oliblar musobaqasi boshlanadi. Ana shu musobaqada yutgan
o‘yinchi g‘olib hisoblanadi.
«DORBOZ» O‘YINI
Bu o‘yinda xohlagancha o‘yinchi qatnashadi. Ularni o‘qituvchi
boshqaradi. Ularga boshga sig‘maydigan karton (qog‘oz) qalpoq
beradi har bir o‘yinchi shuni maydonda kiyib, chizilgan uzunligi
6–10 m yeni 70 sm bo‘lgan yulakchadan yugurib o‘tishi kerak. Agar
shu holatni biror o‘yinchi xatosiz bajarsa, u g‘olib demakdir.
«BESH ÒOSH» O‘YINI
(QIZLAR UCHUN)
«Besh tosh» oq 4 toshdan yasalgan bo‘lib, yumaloq shaklda
bo‘ladi. O‘yin quyidagicha bo‘ladi:
1. Beshta toshni ham va oq toshni yerga tashlaymiz va bittadan
toshni qo‘limizga olib, qolgan toshlarni yerdan ilib olamiz.
2. Yana toshlarni yerga tashlaymiz, bu gal yerdan 1 ta olib,
qolganlarni ikkitalab yerdan ilib olamiz.
3. Yana toshlarni yerga tashlab, ulardan birini olamiz va
qolganlarini uchtalab ilib olamiz.
4. Bitta toshni tepaga otib, tepadagi toshni ilib olib, bu tosh
bilan yerdagilarni qo‘shib birga ilib olamiz.
5. Òoshlarni yerga tashlaymiz, 1 ta toshni qo‘lga olib, yerdagi
yana 1 ta toshni ilib olamiz, uchinchi toshni ilib olayotganimizda 1
ta toshni narigi qo‘limizga o‘tkazamiz, yerda qolgan 2 toshni ham
shu taxlitda ilib olib, toshlarning hammasini chap qo‘limizga olamiz.
6. Òoshlarni yerga tashlaymiz. Bitta toshni qo‘limizga olib,
yana bitta toshni oldingi olgan toshimizni osmonga otib ilib olamiz.
3 tasini ilib olayotganda qo‘limizdagi 1 ta toshni tushirib yuboramiz,
toshni bir necha marta tushirib yuboramiz. Òoshni necha marta
tushirish kerak bo‘lsa tushirib, yana ilib olamiz.
7. 4-o‘yinni yana qaytaramiz.

---

134
8. Òoshlarni yerga tashlab ikkita barmog‘imizni (chap qo‘lda)
dumaloq shaklda qilamiz-da, bitta toshni ilib, qolgan to‘rtta duma-
loqqa kiritami, hammasini kiritib bo‘lgach, dumaloqqa kirgan
toshlarni ilib olamiz.
9. Beshta toshni o‘ng kaftimizga qo‘yib, toshlarni yuqoriga otamiz
va o‘ng qo‘limizning ustiga toshlarni tushiramiz. Nechta tosh tushsa,
shuncha yutuq (ochko) hisoblanadi.
«CHILLAK» O‘YINI
O‘yin o‘tloq joyda yoki sport maydonchasida o‘tkaziladi. O‘yin
uchun uchi yassilangan uzunligi 80–100 sm, eni 2–2,5 tayoq (dasta)
va uzunligi 20 sm tayoqcha – chillak kerak bo‘ladi.
O‘yinda 2 tadan 10 tagacha o‘quvchi qatnashishi mumkin. O‘yinni
yakkama-yakka yoki guruhlarga bo‘linib o‘ynasa ham bo‘ladi. Oldingi
chiziqdan 2 m nariga dasta qo‘yiladi. O‘yinchilar chillakni yerda
yotgan ana shu dastaning ustiga irg‘itadilar. Chillakni birinchi bo‘lib
dastaga tekkizgan o‘yinchi o‘yinni boshlash huquqiga ega bo‘ladi.
Buning uchun o‘yinchi chillakni dastaning uchiga qo‘yib turib, yegil-
gina ko‘tarib tashlashi va chillak qayta tushib dastaga tegishi va
yana sakrab ko‘tarilib, qayta dasta ustiga tushishi kerak. Chillak
dastgohi bir tekkani uchun bittadan ochko beriladi. O‘yinchi shu
tartibda nechta ochko to‘plasa, shuncha marta dasta bilan chillakni
urib, uni to‘g‘riga otadi. Har otganda chillak 20–30 m lariga borib
tushsa, 3–4 ochko olish uchun 90–100 metr masofaga yetkazilishi
mumkin. Yutqazgan o‘yinchi yoki raqib guruh o‘yinchisi ana shu
masofani to‘liq yugurib o‘tishi kerak. Bunda u nafas olmay yugurishi
lozim. Chopib ketayotganida nafas olsa, o‘sha joyda yana dasta
bilan chillakni sakratib urib qaytchadan yugurib o‘tadigan masofa
belgilanadi.
O‘YIN ÒASVIRI
O‘yin boshlovchi kishi qo‘liga urgich tayog‘ini va chillakni olib,
uzoqqa urgich bilan chillakni uloqtiradi. Agar uloqtirgan chiziqni
qaytaruvchilar tayoq bilan urib qaytarsa yoki ilib olsa o‘sha guruh
o‘yinni boshlaydi. O‘yin shu tariqa yuqoridagi qoidalar asosida davom
ettiriladi.

---

135
«QULOQ-CHAKKA» O‘YINI
Bu o‘yinda 4–5 o‘yinchi qatnashadi. O‘yinchilar kuchda teng
bo‘lishi kerak. O‘yinni kim boshlashi aniqlab olinadi. Bu o‘yinchi
tik turgan holda o‘ng qo‘lini o‘ng chakkasiga, chap qo‘lini esa o‘ng
qo‘ltig‘iga kafti ko‘rinadigan qilib qo‘yadi va o‘yinchilarga qaramay
turadi. Qolgan o‘yinchilar ketma-ket bir vaqtda uning oldiga kelishadi
va ulardan bittasi shu o‘yinchining kaftiga kafti bilan uradi va hamma
o‘yinchi bosh barmog‘ini kursatib turadi. Bu ishora «men urdim»
degan ma’noni bildiradi.
Agar u urgan o‘yinchini topsa, o‘sha o‘yinchi oldingi
o‘yinchidek chakkasini ushlab turadi. O‘yin shu tariqa davom
ettiriladi. Qaysi o‘yinchi ko‘p chakkasini ushlab tursa, o‘sha
o‘yinchi yutqazgan hisoblanadi. O‘yinchi chakkasini ushlab turgan
vaqtda boshqa urayotgan o‘yinchilarga qaramasligi shart
hisoblanadi.
«PO‘K» O‘YIN
I
O‘yinda 2 guruh qatnashadi. Qaysi guruh o‘yinchilari oldin po‘kka
o‘tirishi qur’a tashlab aniqlanadi. O‘yinni avval boshlagan guruhning
bir o‘yinchisi po‘kka o‘tiradi. O‘sha guruhning yana bir o‘yinchisi
uni himoya qiladi. Narigi guruh o‘yinchilari uning ustiga o‘tirib
ketishadi. Qo‘riqlayotgan o‘quvchi bunga yo‘l qo‘ymasligi kerak.
Agar uni raqib tomon o‘yinchilarning birortasini tutib olsa, o‘sha
o‘yinchi po‘kka o‘tiradi va uni guruhdoshi qo‘riqlaydi. O‘yin shu
tarzda davom etadi va qaysi guruh o‘yinchilari po‘kka ko‘p o‘tirsa,
ular yutqazgan hisoblanadi.
«ARALASH» O‘YINI
Bu o‘yinda 2 o‘yinchi ishtirok etadi. Ular yerga ikkitadan yong‘oq
tashlashadi va cho‘ntagidagi yong‘oq bilan uni urishadi. Kim oldin
boshlashi belgilab olinadi. Yong‘oqni 5–6 metrdan mo‘ljalga olish
kerak. 1-o‘yinchi yong‘oqni ura olmasa, otish navbati 2 o‘yinchiga
o‘tadi. Yerdagi yong‘oq qolmagandan so‘ng yana avvalgiday yerga
yong‘oq qo‘yiladi. Qaysi o‘yinchida yong‘oq qolmasa, o‘sha o‘yinchi
yutqazgan hisoblanadi.

---

136
«CHERKAS» O‘YINI
Bu o‘yinning mazmuni quyidagicha: bir o‘yinchi yerda o‘tiradi.
Boshqa bir o‘yinchi esa uni qo‘riqlaydi. Qolgan o‘yinchilar
yerda o‘tirgan o‘yinchini tepmoqchi bo‘lganlarni tepishi kerak. Qo‘-
riqchi qaysi o‘yinchini tepishga muvofiq bo‘lsa, o‘sha o‘yinchi erga
o‘tirishga majbur bo‘ladi. O‘yin esa shu tariqa davom etaveradi.
«ÒO‘P QOCHAR» O‘YINI
Bu o‘yinda 8 tadan 12 tagacha o‘yinchi ishtirok etishi mumkin.
O‘yinchilar 2 guruhga bo‘linadi. Qur’a tashlab qaysi jamoa o‘yinni
boshlashi aniqlanadi. O‘ynaladigan maydonning bir tomoniga marra
chizig‘i, ikkinchi tomoniga start chizig‘i chiziladi o‘yinni birinchi
bo‘lib boshlagan guruh start chizig‘da saflanadi 2-guruhdan ham
1-o‘yinchi shu chiziqda turadi va u tashlab turuvchi deyiladi. 2-
guruhning qolgan o‘yinchilari maydon o‘rtasida tarqalgan holda
turadi. Òashlab beruvchi to‘pni 1-guruh o‘yinchilariga tashlab beradi.
U esa to‘pni 2-guruh o‘yinchilari tomon urib yuboradi va o‘zi marra
chizig‘i tomon yuguradi. Marra chizig‘iga yetguncha uni to‘p bilan
urish kerak. Qaysi guruhdan ko‘p o‘yinchi marraga yetib kelsa, o‘sha
guruh yutgan hisoblanadi.
«PINGVINGLAR» O‘YINI
Jamoalar start chizig‘i oldida bir qatorga saflanadilar. Birinchi
turgan o‘yinchilar oyoqlari orasida voleybol yoki to‘ldirma to‘pni
(tizzadan yuqorida) ushlab turadilar. Ular shu holatda start chizig‘idan
10–12 metr masofada turgan bayroqchani aylanib o‘tib, orqaga
qaytadilar va to‘pni jamoadosh o‘rtog‘iga uzatadi, o‘zi esa qator
oxiriga borib turadi. Agar to‘p tushib ketsa, uni yana qaytadan ikki
oyoq orasida ushlab turib, o‘yin davom ettiriladi. O‘yinni xatosiz
va birinchi bo‘lib tugatgan jamoa g‘olib deb e’lon qilinadi.
«ÒAYOQCHADAN SAKRAB» O‘YINI
O‘yinchilar bir-biridan bir qadam oraliqda qator bo‘lib turadilar.
Qatorlar orasidagi masofa 4–5 metr. Qatorlardan 10–12 metr

---

137
masofada bayroqchalar qo‘yiladi. Birinchi turgan o‘yinchilar qo‘lida
90–100 sm gimnastika tayoqchasi bo‘ladi. «Diqqat, marsh!» koman-
dasidan so‘ng birinchi turgan o‘yinchilar oldinga yuguradilar.
Bayroqchadan aylanib o‘tib, orqaga qaytadilar va tayoqchaning bir
uchini ikkinchi raqamli o‘yinchiga uzatadi. So‘ngra ikkalasi tayoq-
chani hamma o‘yinchilar oyog‘i ostidan olib o‘tishlari kerak. Boshqa
o‘yinchilar tayoqcha ustidan sakrab, uni o‘tkazib yuborishlari kerak.
Birinchi raqamli o‘yinchi qator oxirida qoladi, ikkinchi raqamli
o‘yinchi davom ettiradi. Hamma o‘yinchilar mashqni bajarganlaridan
keyin tayoqcha yana birinchi o‘yinchining qo‘liga tegadi, so‘ng
o‘yin yakunlanadi.
Agar o‘yinchi tayoqchadan sakramasdan hatlab o‘tsa yoki
tayoqchaning bir uchi baland, bir uchi past bo‘lsa yoki tushirib
yuborsa, shu jamoaga shtraf ochko beriladi. Estafetani birinchi
bo‘lib tugatgan va ozgina xatolarga yo‘l qo‘ygan jamoa g‘olib
hisoblanadi.
«BIR-BIRIGA PESHVOZ CHIQIB» O‘YINI
(peshvoz estafeta)
O‘yinda 16 kishi ishtirok etadi. Bunda 8 kishidan iborat ikki
jamoa tuzilib, har bir jamoa teng yarmiga bo‘linadi. O‘yinchilar
bir-biriga qarshi saflanadilar. Maydonning bir tomonida jamoa
boshida turgan o‘yinchilarga bittadan estafeta tayoqchasi beriladi
(yoki tennis koptogi) «marsh» komandasidan keyin o‘yinchi yugurib
ketadi. Yuguruvchilar qarshi tomonga qator boshida turgan o‘yinchiga
tayoqchani berib, o‘zi qatorning oxiriga borib turadi. Òayoqchani
olgan o‘yinchi oldinga yuguradi va tayoqchani qarshi tomonda turgan
o‘yinchiga uzatadi va o‘yin shu tariqa davom etadi. O‘yinchilar
maydonchada o‘rinlarini almashtirib bo‘lganlaridan keyin estafeta
o‘yini to‘xtatiladi. O‘yinni birinchi bo‘lib tugatgan jamoa g‘olib
hisoblanadi.
Variant
O‘yinchilar maydonchada o‘rinlarini almashtirib bo‘lgandan keyin
ham o‘yin to‘xtamasdan davom etadi. Bunda o‘yinchilar yana
qaytadan yugurib, estafeta tayoqchasini bir-biriga uzatib, oldingi
o‘z joylariga qaytib kelishlari kerak.

---

138
«AYLANMA ESÒAFEÒA» O‘YINI
Hamma o‘quvchilar 4–5 jamoaga bo‘linadilar va doira marka-
zidan boshlab yonma-yon (g‘ildirak simlarga o‘xshab) turadilar. Doira
markazidan chetda turgan o‘yinchilarning qo‘lida estafeta tayoqchasi
bor o‘quvchilar doira atrofida yuguradilar va doirani aylanib kelib,
estafeta tayoqchasini jamoadosh o‘rtog‘iga uzatib, sherigi oxirgi,
ya’ni doira markazi tomonga turadilar.
Estafetani qabul qilib olgan ikkinchi o‘quvchi doirani aylanib
kelib, tayoqchani ikkinchi o‘quvchiga uzatadi va shu tariqa o‘yin
davom etib keladi. O‘yinni birinchi bo‘lib boshlagan o‘quvchi doira-
ning chetiga, ya’ni o‘z o‘rniga qaytib tursa va unga estafeta tayoq-
chasini olib kelib bersa, u tayoqchani yuqoriga ko‘tarib, o‘yin
tugaganligini bildiradi.
O‘yinni tayoqchadan tashqari basketbol to‘pida ham o‘ynasa
bo‘ladi. Bunda basketbol to‘pini olib yurish mashqi beriladi.
«SHAYBANI URIB CHIQAR» O‘YINI
Uncha katta bo‘lmagan 80 sm li 2 ta doira chiziladi. Doiralar
orasidagi masofa bir metri; har bir doira markaziga shayba yoki
gorodok qo‘yiladi. Ikkala jamoadan bittadan o‘yinchi qo‘yiladi,
chovgon yoki gimnastika tayoqchasi bilan raqib jamoasi doirasidan
shaybani himoya qilish va shu bilan doirani ichiga kirmasligi kerak.
Bu belashuvga 2 daqiqa vaqt beriladi, agar 2 daqiqa vaqt ichida
o‘yinchilardan biri shaybani urib chiqarmasa yana bir daqiqa
qo‘shimcha vaqt beriladi.
3.4. 1–2–3-SINFLAR UCHUN HARAKAÒLI
O‘YINLAR
«HARFLAR BILAN ESÒAFEÒA» O‘YINI
Uncha katta bo‘lmagan kartonlarga harflar yozib qo‘yiladi. O‘yin
boshlanishidan oldin o‘yin boshi yoki o‘qituvchi har bir jamoa uchun
biror-bir so‘zni ifodalovchi harflarni ajratadi, harflar start chizig‘idan
10–15 metr oldinga taxlab qo‘yiladi. Start chizig‘i oldida saflanib turgan
o‘yinchilarning birinchisi bo‘lib turgan o‘yinchilar yugurib borib,

---

139
harflardan bittasini olib kelib, start chizig‘i ichkarisiga orqasi bilan
qo‘yib qo‘yadi. Birinchi o‘yinchi harfni qo‘yganidan keyin ikkinchi
o‘yinchi yugurib ketadi va u ham boshqa bir harfni olib ketadi,
undan so‘ng boshqa o‘yinchilar. Oxirgi harfni olib kelib qo‘ygandan
so‘ng, navbatdagi o‘yinchi harflarni o‘ngiga ag‘darib, harflardan
so‘z yasab, ovozini chiqarib o‘qiydi va uni butun jamoa qaytaradi.
«USÒUNLARNI AYLANIB O‘ÒISH ESÒAFEÒASI» O‘YINI
(Òo‘ldirma to‘p, bayroqcha va boshqa predmetlardan ham
foydalanish mumkin)
O‘yinchilar start chizig‘ining orqasiga ikki (uch, to‘rt) qatorga
saflanadilar. O‘yinboshining signali bo‘yicha birinchi sonli o‘yinchilar
ustunni aylanib o‘tadilar va iloji boricha tezroq orqaga qaytadilar
va jamoadosh o‘rtoqlariga qo‘llarini cho‘zib keladilar. O‘z navbatida
u yugurib kelayotgan o‘rtog‘ining qo‘liga uradi va yugurib ketadi
va ustunni aylanib o‘tib, yugurib qaytadi, shunday harakatni boshqalar
ham takrorlashadi. Birinchi yugurib kelgan o‘yinchi bir ochko oladi.
Birmuncha vaqt o‘tgandan so‘ng ochkolar hisoblab chiqiladi va
g‘olib jamoa aniqlanadi (har bir jamoaga biror nom berilsa, o‘yinga
bo‘lgan qiziqish ortadi).
1-variant
Birinchi sonli o‘yinchilarga tayoqlar beriladi, ular ustunni aylanib
o‘tgandan so‘ng polni yoki ustunni 3 marta uradilar va qaytib kelib
tayoqchani sherigiga uzatadi. 1-variant yon tomon bilan yugurib
ustunni aylanib o‘tib, qaytib keladilar yoki chalishtirma qadam bilan
yuguradilar.
«DOIRADAN-DOIRAGA» O‘YINI
O‘yinchilar bir necha jamoaga bo‘linadilar va start chizig‘i oldiga
saflanadilar. Har bir jamoa oldida start chizig‘idan finishgacha (10–
15m) diametri 25–30 sm bo‘lgan 10–12 ta doira chiziladi. O‘yinbo-
shining signali bilan birinchi turgan o‘yinchilar doiradan-doiraga
sakray boshlaydilar va finishga yetgach, orqaga yugurib qaytadilar.
Birinchi bo‘lib yugurib kelganlarga va uning jamoasiga ochko beriladi.
O‘yin bir necha marta takrorlangandan so‘ng ochkolar hisoblab
chiqiladi, ko‘proq ochko jamg‘argan jamoa g‘olib hisoblanadi.

---

140
«ÒO‘XÒA» O‘YINI
O‘yinchilar doira bo‘lib turadilar va tartib raqami bilan sanay-
dilar. Ulardan biri o‘yinboshi bo‘ladi. U kichkina to‘p olib o‘rtaga
chiqadi. U to‘pni yerga qattiq urib, biror-bir raqamni chaqiradi.
Chaqirilgan raqam to‘pga qarab yuguradi, boshqalar maydoncha
bo‘ylab tarqalib ketadilar. Chaqirilgan raqam to‘pni tutib olgandan
so‘ng «To‘xta!» deb qichqiradi va boshqalar shu zahoti to‘xtashlari
shart, o‘yinchi to‘pni o‘ziga yaqin turgan o‘yinchiga tashlashi kerak.
U esa joyidan qimirlamasdan turib to‘pni o‘ziga tekkizmaslikka
harakat qiladi.
Agar to‘pni tashlagan o‘yinchi to‘pni tekkiza olmasa, to‘pga
qarab yuguradi, qolganlari esa uzoqroqqa yugurib ketishadi.
O‘yinboshi to‘pni tutgandan so‘ng yana «To‘xta!» deb qichqiradi
va birorta o‘yinchiga to‘pni tekkizishga harakat qiladi. Òo‘p
tekkan o‘yinchi o‘yinboshi bo‘ladi va o‘yin yana boshqatdan
boshlanadi.
«HAYVONLAR ÒILI» O‘YINI
Karton yoki fanerga bo‘ri, ayiq, tulki, quyon kabilarning rasmini
chizib biror yerga osib qo‘yiladi. Har bir rasm qarshisida 4–3 m
masofada jamoalar qator bo‘lib turadi. Har qaysi bola to‘pni 12–16
martadan shu hayvonlar rasmiga otib tekkizishga harakat qiladi.
Kim to‘pni nishonga (rasmga) ko‘p tekkizsa, shu jamoa g‘olib
hisoblanadi.
«QUSHCHALAR, INLARINGIZGA KIRINGIZ»
O‘YINI
O‘yinchilarning qo‘llarida bittadan turli rangga bo‘yalgan faner
doirachalar bo‘ladi. Bular qushchalarning inlari. Safda turgan har
bir o‘quvchi o‘ziga bittadan «in» tanlab oladi. Rahbarning birinchi
signali bilan (chapak chalish) hamma o‘z «inidan» «uchib chiqadi»
va yugurib yuradi. Ikkinchi signal bilan: «Kalxat kelyapti» ishorasi
berilgach, hamma o‘z «in»i atrofiga tez «yugurib» keladi. Kechikib
qolganlar jarima ochko oladi. Boshqalarning «ini»ga kirishga ruxsat
etilmaydi.

---

141
«AYIQ QARAG‘AYZORDA» O‘YINI
Maydonchaning bir tomoniga doira chizib, ayiq ini yasaladi.
Uning ikkinchi tomonidan bolalar o‘ynaydigan uychalar bo‘ladi.
Bolalar uychalaridan chiqib ayiq ini tomon borayotib, quyidagi
so‘zlarni aytadilar: «Biz ayiqning uyidan qo‘ziqorin, asal, mevalar
olamiz». Ayiq ularga qarab o‘kiradi va inidan yugurib chiqib,
bolalarni tuta boshlaydi. Bolalar esa o‘z uychalariga kirib olishga
harakat qiladilar. Ushlangan bolalarni o‘z inining oldiga olib borib
qo‘yadi. Ularning soni 4–5 taga yetgandan so‘ng boshqa ayiq
(onaboshi) saylanadi. Qo‘lga tushgan bolalar ayiq ini oldida yangi
ayiq – o‘yinboshi saylanguncha turishi shart.
«KALÒAKESAK» O‘YINI
O‘yinchilar teng ikki jamoaga bo‘linadilar. Jamoalardan biri
qo‘llarida to‘p bilan aylana tashqarisida joylashadi, ikkinchisi
«kaltakesaklar» aylana ichida bir qatorli qatorda turadi (ular oldinda
turgan o‘rtoqlarining tirsaklaridan ushlab turadi). Doira tashqarisida
turgan o‘yinchilar to‘pni bir-birlariga uzata boshlaydilar, qatorning
oxirida turgan o‘yinchiga tekkizishga harakat qiladilar. Qatorda
turgan o‘yinchilar bir-birlarini ushlashib, qator oxiridagi o‘yinchini
himoya qilib yuradilar. Òo‘p tekkan o‘yinchi o‘yindan chiqadi.
So‘ngra qator oxirida turgan o‘yinchiga to‘p tekkizish mumkin
bo‘ladi va hokazo. O‘yin hamma o‘yinchilar qo‘lga tushmaguncha
davom etadi. Keyin esa jamoalar o‘rin almashadilar. Qisqa vaqt
ichida hamma o‘yinchilarni tutib olgan jamoa g‘olib hisoblanadi.
Òo‘pni beldan pastga urish kerak bo‘ladi. Beldan yuqoriga ursa,
o‘yindan chiqmaydi.
«ARG‘AMCHI OYOQLAR ÒAGIDAN ESÒAFEÒA» O‘YINI
O‘yinchilar bir safdan ikkita qator bo‘lib turadilar. Qatorlarning
o‘rtasidagi masofa 2 m. Qator boshida turgan birinchi o‘yinchining
qo‘lida kichkina arg‘amchi bo‘ladi. O‘qituvchining signalidan keyin
birinchi o‘yinchi arg‘amchining bir uchini orqada turgan ikkinchi
o‘yinchiga berib, o‘zi boshqa uchidan ushlab turadi va birgalashib
qatorda turgan o‘yinchilarning oyoqlari tagidan olib o‘tadilar. Qatorda

---

142
turganlar arg‘amchi ustidan sakrab o‘tadilar. Birinchi o‘yinchi
kolonna orqasida qoladi, ikkinchisi oldinga yugurib borib arg‘am-
chining bo‘sh uchini uchinchi o‘yinchiga beradi, qatorda turgan
o‘yinchilar arg‘amchini oyoqlari tagidan o‘tkazadilar.
Ikkinchi o‘yinchi qator orqasida qoladi, uchinchi o‘yinchi oldinga
yugurib boradi va arg‘amchi uchini to‘rtinchi o‘yinchiga beradi va
hokazo. O‘yin hamma o‘yinchilar arg‘amchini qator oxirigacha
oyog‘i tagidan o‘tkazib bo‘lmagunlaricha davom etadi. Birinchi
o‘yinchi yana o‘z joyiga – qatorning boshiga kelib, qo‘lidagi
arg‘amchini olib yuqoriga ko‘targandan keyin o‘yinning g‘olibi
hisoblanadi. Arg‘amchi ustidan sakragandan keyin har bir o‘yinchi
bir qadam oldinga o‘tadi.
«SAKRASH ELEMENÒLARI BILAN ESÒAFEÒA»
O‘YINI
O‘yinchilar 2–3 jamoaga bo‘linadilar. Har bir jamoa o‘yinchilari
bir kishilik qatorlarda turadi. O‘qituvchining signali bilan birinchi
turgan o‘yinchilar belgilab qo‘yilgan joyga bir oyoqlab sakrab bora-
dilar va orqaga qaytib kelib, estafeta tayoqchasini ikkinchi o‘yinchilar
birinchi o‘yinchilarning bajargan ishlarini qaytaradilar va hokazo.
Estafetani birinchi bo‘lib tugatgan jamoa g‘olib hisoblanadi.
«XO‘ROZLAR JANGI» O‘YINI
Maydoncha yoki zalning o‘rtasiga diametri 3–4 m keladigan
doira chiziladi. O‘yinchilar ikki jamoaga bo‘linib, doira atrofida
bir-biriga qarama-qarshi ikki qatorli safda turadilar. Har bir jamoadan
bittadan sardor saylanadi va ularning har qaysisidan bittadan
«xo‘roz»ni doira o‘rtasiga taklif qilishadi. «Xo‘rozlar» bir oyoqda
qo‘llarini orqasiga qo‘yib turadilar. O‘qituvchining signalidan so‘ng
«xo‘rozlar» bir oyoqlab sakrab, elka bilan bir-birlarini doiradan
chiqarib yuborishga yoki safni ikki oyoqda turishga majbur qilishga
urinadilar. G‘olib chiqqan o‘yinchi o‘z jamoasiga bir ochko keltiradi.
So‘ng doira o‘rtasiga keyingi juft «xo‘rozlar» chiqadi va hokazo.
Hamma o‘yinchilar «xo‘roz» rolida o‘rtaga tushib bo‘lgunlaricha
o‘yin davom etadi. Ko‘proq ochko olgan jamoa o‘yinda g‘olib
chiqadi.

---

143
«YO‘LDAN SAKRASH» O‘YINI
Maydonchaga har birining kengligi 50 sm keladigan 7–8 ta yo‘llar
chiziladi. Start chizig‘i bilan birinchi yo‘l orasidagi masofa 40 sm,
birinchi yo‘l bilan ikkinchi yo‘l oralig‘i 50 sm, ikkinchi bilan uchinchi
yo‘l orasidagi masofa 60 sm. O‘yinchilar to‘rtta jamoaga bo‘linib,
bir qatorli jamoa start chizig‘ining orqasida turadilar. O‘qituvchining
signalidan keyin jamoalarning birinchi o‘yinchilari yo‘ldan ikkinchi-
siga, ikkinchidan uchinchisiga chiziqlarni bosmasdan sakrab o‘tadilar.
Vazifani aniq, xatosiz bajargan o‘yinchi 1 ochko oladi. Ko‘p ochko
to‘plagan jamoa g‘olib hisoblanadi.
«ANIQ NISHONGA» O‘YINI
Basketbol maydonchasida otish uchun ikkita chiziq chiziladi:
birinchisi shitdan 10 m narida – qizlar uchun, ikkinchisi 15 m
narida – o‘g‘il bolalar uchun. O‘yinchilar ikki jamoaga bo‘linadilar.
Òarbiyachining komandasidan keyin har bir jamoadan bittadan
o‘yinchi chiqib otish chizig‘iga turadi. Ular uchtadan to‘ldirilgan
to‘p yoki tennis to‘pini olib, uni basketbol shitining chizilgan to‘rtbur-
chagi o‘rtasiga tekkizishga harakat qiladi. Òo‘rtburchakning o‘rtasiga
tekkizgan o‘yinchi 2 ochko, shitiga tekkizgan o‘yinchi 1 ochko oladi.
Keyingi o‘yinchilar to‘plarni olib, otish chizig‘iga turadilar va otishni
davom ettiradilar. Ko‘proq ochko to‘plagan jamoa yutgan hisob-
lanadi.
«MIÒÒILAR VA NORGULLAR» O‘YINI
Bolalar doira hosil qilib turadilar (o‘yinchilarning qancha bo‘lishi
cheklanmaydi). O‘qituvchi o‘yinchilar bilan quyidagicha kelishib
oladi: agar u «norgullar» desa, hamma o‘yinchilar oyoq uchida
turib, bo‘ylarini cho‘zishlari va qo‘llarini yuqoriga ko‘tarishlari kerak,
agar u «mittilar» desa, hammalari cho‘qqayib, tizzalarini quchoqlab
o‘tirishlari lozim. O‘qituvchi bu o‘yinni avvalo bolalar bilan bir
necha marta takrorlab mashq qiladi. Hamma o‘yinchilar «norgullar»
deganda, qanday harakatlarni bajarish, «mittilar» deganda, qanday
harakatlar qilish kerakligini esda tutib qolishlari lozim. Yanglishgan
o‘yinchi yutqazgan hisoblanadi. Yutqazgan o‘yinchi biror-bir topshi-

---

144
riqni bajarishi kerak bo‘ladi (topishmoq topish, ashula aytib berish,
o‘yiniga tushish va hokazo). O‘yinda o‘qituvchining o‘zi o‘yinboshi
rolida bo‘lishi kerak.
«DOIRAGA ÒORÒ» O‘YINI
Maydonchaning o‘rtasiga diametri 1 va 2 m keladigan ikkita
doira chiziladi. Hamma o‘yinchilar qo‘llarini mahkam ushlab olib
katta doira atrofida turadilar. O‘qituvchi signal berishi bilan o‘yin-
chilar goh chap tomonga, goh o‘ng tomonga harakat qilishadi.
Ikkinchi signal berilishi bilan o‘yinchilar joyida to‘xtab yonlaridagi
o‘yinchini doira ichiga qo‘llarini qo‘yib yubormasdan tortib tugatish-
ga harakat qiladilar. O‘yinchilar qo‘llarini qo‘yib katta doiragacha
sakrab o‘tadilar. Doira ichiga qadam qo‘ygan o‘yinchi o‘yindan
chiqadi. So‘ng signal berib o‘yin takrorlanadi. Doira atrofida ay-
lanayotganda qo‘llarini qo‘yib yuborgan o‘yinchilar ham ochko yut-
qazadilar. Biror marta ham ichiga tushmagan o‘yinchi o‘yinda g‘olib
hisoblanadi.
«MUVOZANAÒNI YO‘QOÒMA» O‘YINI
O‘yinchilar qarama-qarshi turib bir-birlariga qo‘llarini uzatgan,
tovon juftlangan holda turadi. Qo‘llarni ko‘krak ro‘parasida cho‘zib,
bir-birlarining kaftlariga bir qo‘llab yoki ikki qo‘llab uradilar. Qo‘llarini
yon tomonga ochib raqibining turtishlariga yoki urishlariga chap
berishga harakat qiladilar. Kimda-kim joyidan qo‘zg‘alsa o‘yinchi
yutqazgan hisoblanadi.
«G‘OZLAR VA OQQUSHLAR» O‘YINI
Maydonchaning (zal) bir tomonida g‘ozlar bilan oqqushlarni
qamash uchun qo‘ra bo‘ladi. Qarama-qarshi tomonda «tog‘», uning
orqasida «bo‘ri» turibdi. Maydonchaning qolgan qismi dala. O‘yin
qatnashchilari orasidan «parrandachi» va «bo‘ri» tayinlanadi, qolgan-
lar – «g‘ozlar» bilan «oqqushlar». O‘yin boshlanishidan oldin
«g‘ozlar» bilan «oqqushlar» qo‘rada joylashadilar, «bo‘ri» tog‘ ortida
«parrandachi» dalaga ketadi. «Parrandachi» «g‘ozlar oqqushlar»ga
murojaat qiladilar: «g‘ozlar» va «oqqushlar» javob qaytaradilar: «G‘a-

---

145
10 – Xo‘jayev, P.
g‘a-g‘a». «Parrandachi so‘raydi: «Ovqat yegingiz keldimi?», – javob:
«Ha-ha-ha», «Bo‘lmasa hammangiz dalaga uchib kelinglar» –
«parrandachi» «g‘ozlar oqqushlar» dalaga uchib kelishadi va maysa-
larni cho‘qishadi. «Parrandachi» 20–30 sekunddan so‘ng «g‘ozlar
va oqqushlar tog‘ ortida bo‘ri turibdi»: – deydi. «G‘ozlar va oqqush-
lar» so‘raydi: «U nima qilyapti?», «G‘ozlarni tutyapti»: – javob
beradi, «parrandachi». «Qanaqa g‘ozlarni?» – «Kulrang, oppoq
har xilidan, tezroq uyga uchinglar». Bu gapni eshitgan «g‘ozlar va
oqqushlar» qor’aga uchib ketadilar, «bo‘ri» esa tog‘ ortidan chopib
chiqib «g‘oz va oqqushlar»ni tutishga harakat qiladi. Òutilganlarni
tog‘ ortiga olib ketadi. O‘yin 2–3 marta o‘ynaladi, shundan so‘ng
«bo‘ri» va «parrandachi» qaytadan tayinlanadi.
«IKKI AYOZ» O‘YINI
Ikkita o‘yinboshi – «ayozlar»dan tashqari hamma o‘yinchilar
maydonchaning (zal) bir tomonida turadilar «Ayozlar» maydon
o‘rtasida turib o‘yinchilarga qarab shunday deydi:
Bir-ikki yosh navqiron,
Aka-uka pahlavon.
Men qizilburun ayoz,
Men yashil burun ayoz,
Yo‘ldan o‘tuvchi chaqqon
Sizda bormi hech polvon?
– deydilar.
Bolalar bunga javoban:
Biz xatardan qo‘rqmaymiz,
Ayozlardan qo‘rqmaymiz.
deb, – maydonchaning (zal) narigi tomoniga chopib o‘tadilar.
2–3 yugurishdan so‘ng «ayozlar» o‘zgartiriladi.
«SIGNALNI ESHIÒ» O‘YINI
Bolalar bir qatorda kolonna bo‘lib yuradilar. O‘qituvchi oldidan
shartlashib olgan signallar: bayroqchalar siltash yoki hushtak, chapak
chalish orqali ishora qiladi. Masalan, agar o‘qituvchi yashil

---

146
bayroqchani ko‘tarsa, o‘quvchilar yuradi, ko‘k bayroqchani ko‘tarsa,
yuguradi, agarda qizil bayroqchani ko‘tarsa, to‘xtaydi. Xato qilgan
o‘quvchi qator oxiriga borib turadi. Agar o‘yinda ko‘rsatish signalla-
ridan foydalanilsa, uning «signalga qara», deb atash lozim. Bunday
holda o‘qituvchi maydoncha yoki zalning shunday joyini tanlash
kerakki, u barcha o‘quvchilarga ko‘rinib tursin. Oldindan shartlashib
olingan eshitish va ko‘rish signallari yurishdan-yugurishga va yugurish-
dan-yurishga o‘tish uchungina emas, balki o‘quvchilar tomonidan
boshqa turli harakatlar – qo‘llar, oyoqlar, gavda bilan qilinadigan
harakatlar, ikki, bir oyoqda tepsinish, cho‘qqayishlar, tayanib
cho‘qqayish va boshqalarni bajarishda ham beriladi.
«FIGURALAR» O‘YINI
O‘yinchilardan biri o‘yinboshi bo‘ladi. U o‘qituvchi ko‘rsatgan
yerda turadi. O‘qituvchining signali bo‘yicha barcha bolalar zal
bo‘ylab har tomonga chopib ketadilar va o‘ynaydilar. Ikkinchi signal
bo‘yicha barcha o‘yinchilar to‘xtaydilar, u yoki bu holatga kiradilar
va shu holatlarda qotib turadilar. Uchinchi signal bo‘yicha o‘yinboshi
figuralar orasida yuradi va qimirlagan o‘quvchiga qo‘l tekkizadi.
Shundan so‘ng o‘yin qaytadan boshlanadi, o‘yinboshi qo‘l tekkizgan
o‘quvchi o‘yinboshi bo‘ladi. Sobiq o‘yinboshi o‘yinchilarga qo‘shi-
ladi. O‘yin oxirida o‘qituvchi qiyin holatda turgan va biror marta
ham qimir etmagan bolaning harakatini qayd etadi.
«MUSIQA – ILONLAR» O‘YINI
O‘yinchilar uch jamoaga bo‘linib, bir qatordan qatorga saflana-
dilar. Har bir qatorning o‘z kuyi (marsh, vals, polkasi) bo‘ladi kuy
o‘yin oldidan 1–2 marta takrorlanadi. So‘ngra o‘qituvchining
signaliga binoan kuylardan biri ijro etiladi. Òegishli kuyga ega bo‘gan
«ilon» (jamoa) musiqa ostidan turli yo‘nalishlarda turli xil hatti
harakatlar qilib yuradi. So‘ngra musiqa sadosi qayerdan uzilsa, «ilon»
shu joyda qimir etmay turadi.
Ikkinchi va uchinchi «ilonlar» ham shunday qiladilar. Shu tariqa
o‘yinni takrorlash mumkin. O‘qituvchining signali bo‘yicha «ilonlar»
tezda o‘zlarining oldingi joylariga borib saflanadilar, birinchi bo‘lib
saflangan jamoa g‘olib chiqadi.

---

147
«PARASHYUÒCHILAR» O‘YINI
O‘yinchilar 2–3 «Parashyutchilar» jamoasiga bo‘linadilar, jamoa-
lar soniga qarab gimnastika skameykalar – samolyotlar bo‘ladi, ular
bir-biridan 1,5–2 m uzoqlikda joylashtiriladi. Har qaysi skameykaning
uchida diametri 30–40 sm keladigan doira chiziladi, bu sakrab turish
joyi bo‘ladi. «Samolyot»ning har bir qo‘nish joyida hakam turadi
(o‘yinda ishtirok etmaydigan o‘quvchilar). O‘qituvchining birinchi
signal berishi bilan jamoalar skameykaga chiqadilar, ya’ni samolyotga
o‘tiradilar. Ikkinchi signal berilishi bilan «parashyutchilar» aniq
qo‘nishga harakat qilib, «samolyotdan» bittadan sakray boshlay-
dilar, hakamlar qo‘nishning aniq va to‘g‘riligiga baho beradilar.
Agar «parashyutchi» belgilangan doiraga tushib muvozanatni saqlagan
holda qaddini rostlab, doiradan chiqsa, «parashyut»dan tashlash
aniq va to‘g‘ri bajarilgan hisoblanadi va bu jamoaga bir ochko
beriladi. Eng ko‘p ochko to‘plagan jamoa g‘olib hisoblanadi.
«IKKINCHISI ORÒIQCHA» O‘YINI
Hamma o‘yinchilar doira qurib markazga qarab turadilar. Doira
ortida ikki o‘yinboshi: biri qochadi, ikkinchisi quvadi. Qochayotgan
o‘quvchi doiradagi biror o‘yinchining oldiga turib oladi. Uning
orqasida turib qolgan o‘yinchi qochadi. Agar quvlovchi uni tuta
olsa, ular rollarini almashadilar.
«ÒO‘P – O‘RÒADAGI O‘YINCHIGA» O‘YINI
O‘yinchilar bir necha doiralar hosil qiladilar va har birining
o‘rtasida o‘yinchi turadi va to‘pni navbati bilan jamoadagi o‘rtoq-
lariga tashlaydi, ular to‘pni unga qaytaradi. Òo‘pni oxirgi o‘yinchilar
qabul qilib olgach, o‘rtadagi o‘yinchi to‘pni yuqoriga ko‘taradi.
Birinchi bo‘lib to‘p uzatgan jamoa o‘yinda g‘olib chiqadi.
«O‘RÒOQ KOMANDIR» O‘YINI
Barcha o‘yinchilar safga saflanadilar, o‘qituvchi signal bilan
komanda beradi. Mashqlarni bajarishni taklif etadi, savollar beradi.
Bolalar topshiriqni faqat o‘qituvchi komandasi yoki signalini «o‘rtoq

---

148
komandir» so‘zlari bilan boshlagandagina bajaradilar. Xato qilgan
o‘yinchi chap qanotga o‘tib turadi.
«YUGURUVCHI KIYIK» O‘YINI
O‘quvchilar teng ikki guruhga bo‘linadilar, ularning bir guruhi
«kiyiklar», bir guruhi ovchilar bo‘ladi. «Kiyiklar» qatorga saflanib, zalning
o‘ng tomoni pastidan o‘ng burchakka yuz o‘girib turadilar, ovchilar
zalning yuqorisida o‘ng tomondan o‘rtaga qarab turadilar. Har bir
ovchining qo‘lida bittadan tennis to‘pi bo‘ladi, «kiyiklar» zalning past
tomonida turadi. «Kiyiklar» yo‘lidan 2–3 m narida o‘quvchilar yo‘li
belgilab qo‘yiladi. Shu uyning o‘rtasida ovchi turadi. U «kiyiklar»ni
kuzatadi. Ovchi o‘z turar-joyini egallagandan so‘ng «kiyiklar» past
tomondan chap burchakka qarab chopa boshlaydi. Ovchi harakat yo‘lida
yurib, «kiyik» otishga, «kiyik» esa o‘quvchidan qochib ketishga harakat
qiladi. Ovchi yetib olgach, qisqa yo‘l bilan o‘z o‘yinchilari tomon
yuradi va safning chap tomoniga borib turadi. Uning o‘rnini boshqa
o‘yinchi egallaydi. «Kiyik» esa to‘pni olib, o‘z qatorining oxiriga borib
turadi. Ovchiga chap bergan «kiyik» g‘olib bo‘lgan hisoblanadi. O‘yin
takrorlanganda o‘yinchilar o‘rinlarini almashtiradilar.
«KIM MERGAN?» O‘YINI
O‘yinchilar 6–8 qatorli qatorlarga saflanadilar. Qatorlardan 2 m
naridagi kursilarga voleybol to‘plari qo‘yilgan bo‘ladi. Qatorlarda
birinchi turgan o‘yinchilarda kichik to‘plar bo‘ladi. O‘qituvchi signal
berishi («Qani, boshla», «O‘t ochilsin») bilan qatorlarning boshida
turgan o‘yinchilar katta to‘pni urib tushirish uchun o‘z to‘plarni
unga qarab otadilar va o‘z to‘plarini keyingi o‘yinchiga beradilar va
o‘zlari qatorning ketiga borib turadilar. Katta to‘pni urib tushirgan
o‘yinchi g‘olib hisoblanadi. So‘ngra ikkinchi, keyin uchinchi va
hokazo o‘yinchilar to‘p otishni davom ettiradilar.
«YOMG‘IR» O‘YINI
Maydonga yoki zalning qarama-qarshi tomoni orasida 12–15 m
masofa qoldirilib, bir tomonda «uy», ikkinchi tomonda «maktab»
chiziq bilan ajratiladi. «Uy» bilan «maktab» oralig‘i «ko‘cha» bo‘ladi.
O‘yinboshi – «yomg‘ir» ko‘chada sayr qilib yuribdi. Qolgan barcha

---

149
o‘yinchilar «uy» chizig‘ining ichida turadilar. O‘yinboshi – «yom-
g‘ir» o‘yinchilardan: «Yomg‘irlardan qo‘rqmaysizlarmi?» – deb
so‘raydi. Hamma o‘yinchilar baravariga: «Yo‘q, qo‘rqmaymiz», deb
javob beradilar-da «uy»dan «maktab»ga yuguradilar. O‘yinboshi
yugurib ketayotganlarni quvlaydi, hamma o‘yinchilar «maktabga»
borganlaridan keyin «yomg‘ir» yana bolalarga murojaat qiladi. Ular
yana javob berib, o‘z «uy»lariga yugurib o‘tadilar. 6–8 kishi
ushlangandan keyin o‘yin tamom bo‘ladi, so‘ngra qo‘lga tushmaganlar
orasidan yangi o‘yinboshi saylanadi.
«ÒO‘PLAR POYGASI» O‘YINI
Hamma o‘yinchilar doira hosil qilib turadilar. Doirada bir-biriga
qarama-qarshi turgan ikki o‘yinchiga voleybol to‘pi beriladi.
O‘qituvchi signal bergach, to‘p ushlab turgan o‘yinchilar to‘pni o‘z
yonlaridagi o‘quvchiga uzatadilar. U to‘pni olib o‘z navbatida yoni-
dagi o‘quvchiga uzatadi va hokazo. Agar o‘yinchilar ko‘p bo‘lsa,
ular ikki doiraga bo‘linadi. Bunda har qaysi doiradagi o‘yinchilar
o‘zlari mustaqil o‘ynashlari mumkin.
«QOPQON» O‘YINI
O‘yinchilar oralarida ikki qadam qoldirib doira hosil qilib
turadilar. Har qaysi 6 yoki 8-o‘yinchi (o‘yinchilarning soniga qarab)
o‘zining o‘ng tomonidagi o‘rtog‘ining qo‘lini ushlab birgalikda
yuqoriga ko‘tarib, darvoza – «qopqon» hosil qiladilar. O‘qituvchining
signalidan keyin o‘yinchilar o‘ng tomonga burilib, doira bo‘ylab
turadilar va yo‘llaridagi hamma «qopqon»lardan yugurib o‘tadilar.
Ikkinchi signal berilishi bilan «qopqon»lar bekiladi (qo‘l ushlashib
turgan juftlar qo‘llarini pastga tushiradilar), tutilgan o‘yinchilar
(«qopqon» ichida qolganlar) doira o‘rtasiga chiqadilar. Ulardan yangi
juftlar tashkil qilinadi, yangi juftlar ham qo‘l ushlashib, doiraning
har xil joylarida turadilar. O‘yin 5–6 o‘yinchi qolguncha davom
etadi. Mana shu qolganlar o‘yinda g‘olib chiqadilar.
«
CHO‘PON» O‘YINI
Maydonchaning ikki qarama-qarshi tomoniga chiziq chiziladi.
O‘yinchilar ikki jamoaga bo‘linib, har bir jamoa bir-biriga qarab maydonning

---

150
ikki tomonidagi chiziq orqasida turadi. Birinchi (o‘yin boshlovchi) jamoaning
har bir o‘yinchisida bir varaqdan qog‘oz va tasma bo‘ladi. Birinchi
jamoaning onaboshisi ikkinchi jamoaning onaboshisiga qarab: «Cho‘pon,
cho‘pon», deydi. Ikkinchi jamoa onaboshisi: «Sening podang ketib qolgan»,
deydi. «Mening podam oldiga yetib bordi», deb so‘raydi birinchi jamoa
onaboshisi. Ikkinchi jamoa onaboshisi javob berayotib, birinchi jamoadan
istagan bir bolaning ismini aytadi, masalan: «Sening podang Karimning
oldiga yetib bordi», deydi. Ikkala jamoa o‘rin almashadilar, bu paytda
ikkinchi jamoa o‘yinchilarni Karimni ushlashlari, ya’ni unga qo‘l tegizishlari,
birinchi jamoa o‘yinchilari esa Karimni qutqarishlari, ya’ni yugurib o‘tish
paytida unga tasma berishlari kerak. Har ikkala jamoa teng sonda o‘yinni
boshlab berish uchun o‘yin 4–6–8 marta takrorlanishi kerak. O‘yinchilar
soni ko‘p bo‘lib qolgan jamoa o‘yinda g‘olib hisoblanadi.
«SEMIR, PUFAGIM» O‘YINI
Hamma o‘yinchilar yonma-yon bo‘lib, qo‘l ushlashib doira hosil
qilib turadilar. Bolalar: «Semir, pufagim, kattaroq semir, yorilmasdan
shunday tur», deb doiraning kengaytira boshlaydilar. Doira yetarlicha
kengaygandan keyin o‘qituvchi: «Pufak yorildi», deydi. Bolalar qarsak
urib, o‘tirib oladilar. O‘qituvchi o‘yinchilardan birini – «yamoq-
chi»ni «pufakni yamash» uchun yuboradi. U doira bo‘lib yugurib
har bir o‘yinchiga qo‘l tekkizadi. «Yamoqchi»ning qo‘li tekkan bola
o‘rnidan turadi. «Yamoqchi» hamma o‘yinchilarga qo‘l tekkizib
bo‘lganidan keyin bolalar yana qo‘l ushlashib turadilar. O‘qituvchi:
«pufak yel chiqaryapti», deydi. Bolalar «p-s-s-s-s-s», degan tovush
chiqarib old tomonga qarab yuradilar va shu bilan doirani (pufak)
toraytiradilar. Bunda avvalo so‘zlarni o‘rganib, so‘ng esa baravar
aytish va baravar qarsak chalish zarurligi tushuntiriladi.
«QUVLASHMACHOQ» O‘YINI
Maydon chiziq bilan chegaralanib chiqiladi. Bitta onaboshi –
quvlovchi tayinlanadi. Boshqa o‘yinchilar uning atrofida doira hosil
qilib turadilar. Quvlovchi: «Bir, ikki, uch!» deydi. Hamma bolalar
har tomonga yugurib ketadilar va xavf tug‘ilgan paytda o‘tirib olishlari
mumkin, o‘tirib olganlarni quvlovchi tutmaydi. Quvlovchi tutib olgan
bola onaboshi bo‘ladi. O‘yinni istagancha vaqt o‘ynash mumkin.

---

151
Bu o‘yinning «Sakrash bilan quvlashmachoq» variantini ham o‘ynash
mumkin. Bu ham yuqorida ta’riflangandek o‘ynaladi. Faqat farqi
– bir oyoqda sakragan bola bunda tutilmaydi.
«QO‘L USHLASHIB QUVLASHMACHOQ» O‘YINI
O‘yin uchun maydonning hamma tomoni chiziq bilan chegaralanadi
va u maydonning o‘rtasida turadi. Hamma o‘yinchilar uning atrofida
turadilar. O‘yinboshi baland ovoz bilan: «Men quvlovchi», deydi.
O‘yinchilarning hammasi maydon bo‘ylab tarqalib yuradi. Quvlovchi
bir o‘ynovchini tutib olmoqchi bo‘ladi. Xavf tug‘ilgan paytda (quvlovchi
unga yetib qolsa) u «qo‘lingni ber», deb o‘rtog‘ini yordamga chaqirishi
mumkin. Qo‘l ushlashib olganlar tutilmaydi. Agar qo‘l ushlashib olishidan
oldin tutib olsa, onaboshi o‘z rolini shu tutilgan bola bilan almashadi.
Agar o‘yinboshi ancha vaqtgacha hech kimni tuta olmasa, charchab
qolmasligi uchun boshqa onaboshi tayinlanadi.
«KO‘ZBOYLOG‘ICH» O‘YINI
O‘yinchilar doira qurib o‘tiradilar. Ulardan biri onaboshi qilib
tayinlanadi, u davraning tashqarisida turadi. Bolalar ko‘zlarini yumib
o‘tiradilar, onaboshi esa doira atrofida aylanib yurib, sekingina bir
bolaning orqasida to‘xtaydi. Onaboshining yurishiga bolalar quloq solib
o‘tiradilar. Orqasiga onaboshi kelib to‘xtaganini payqagan o‘quvchi
qo‘lini ko‘tarishi va buni o‘qituvchiga aytishi kerak. Agar bola to‘g‘ri
topsa onaboshi o‘rin almashadi. Agar topolmasa, o‘yin davom ettiriladi.
«XURMACHA BOG‘I» O‘YINI
O‘yin maydoncha yoki zalda o‘tkaziladi. O‘yinchilar qo‘l
ushlashib, bir-birlariga qarab ikki doiraga bo‘linib, ikki qator bo‘lib
turadilar. Har bir doirada 12–13 o‘quvchi bo‘ladi.
Bolalar doira bo‘lib, qarama-qarshi tomonga qarab aylanib
turadilar va quyidagi so‘zlarni qo‘shiq qilib aytadilar.
Xurmacha bog‘i,
Òo‘kilsa yog‘i.
Òo‘kilsa mayli
Xolamning iti bor,

---

152
Qulog‘ida xoli bor,
Xoli, xoli, xash-tu-tu.
O‘yinchilar oxirgi so‘zni aytib bo‘lishlari bilan o‘tirib olishlari
kerak. Kim keyin qolsa (keyin o‘tirsa), ichkaridagi doira o‘rtasiga
tushib, birorta topshiriqni bajaradi: ashula aytadi, o‘ynab beradi
yoki biron-bir she’r aytib beradi. Yutqazgan bola topshiriqni bajarib
bo‘lganidan keyingina o‘yin davom ettiriladi. Agar o‘yinchilar soni
ko‘p bo‘lsa, bir necha doira hosil qilib o‘ynash mumkin.
«QUÒQAR» O‘YINI
Maydonchaning ikki qarama-qarshi tomoniga chiziq tortiladi.
Hamma o‘yinchilar maydonchaning bir tomonidagi chiziq orqasida
turadilar. Maydonchaning ikki yon tomoniga – markaz to‘g‘risiga
kichik doirachalar chiziladi. Har bir doirada ikkitadan tutuvchi o‘yin-
chi turadi. O‘qituvchi: «Bir, ikki, uch, yugurib!» – deyishi bilan
hamma o‘yinchilar yugurib, qarama-qarshi tomondagi chiziq orqasiga
o‘tib oladilar. Òutuvchilar doiradan chiqib, yugurib o‘tayotganlarga
qo‘l tekkizishga harakat qiladi. Òutuvchining qo‘li tekkan bola, u
bilan doiraga borib turadi. Qaytib avvalgi joyiga yugurish vaqtida
o‘yinchilarni tutilgan o‘rtoqlarini qutqarishga (qo‘l tekkizishga) va
tezda yugurib o‘tirishga intiladilar. Ikki, uch, to‘rt marta u yoqdan-
bu yoqqa yugurib o‘tilgandan keyin o‘yin yakunlanadi: tutuvchi-
larning qaysi biri ko‘proq o‘yinchini tutgani, kim o‘rtog‘ini
qutqargani, kim biror marta qo‘lga tushmagani aniqlanadi. So‘ng
boshqa tutuvchilar tayinlanib, o‘yin davom ettiriladi.
«QADAMA TAYOQ» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yinda merganlik, chaqqonlik, mo‘ljalga
olish, aniqlik bilan harakat qilish xislatlari tarbiyalanadi. Har bir
o‘yinchida tayoq bo‘lishi kerak. Òayoq uzunligi o‘quvchining yoshiga
qarab belgilanadi. Uning diametri 3–5 sm, uzunligi 80 dan 110–
120 sm gacha bo‘lishi mumkin.
O‘yin tavsifi. O‘yinni boshlash uchun o‘yinboshi hamma
tayoqlarni yig‘ib oladi va boshdan oshirib orqasiga tashlaydi. Kimning
tayog‘i eng yuqorida (tayoqning ustida) bo‘lsa, shu tayoq egasi

---

153
boshlovchi, eng tagidagi tayoq egasi esa 8–10 m masofaga borib
tayog‘ini yerga qadiydi. Òayoqlar tashlanganidan so‘ng boshlovchi
aniqlanadi. Qolganlar ham kelishilgani kabi tayog‘ini yerga qaday-
dilar. O‘yinboshining ko‘rsatmasi bilan boshlovchi belgilangan joyda
turib tayoqni mo‘ljalga oladi va uni urib yiqitishga harakat qiladi.
Agar yiqita olsa, navbatdagi o‘yinchi urinib ko‘radi. O‘yin tayoq
yerga ag‘anaguncha davom etadi. Kim tayoqni urib yiqitsa g‘olib
hisoblanadi.
O‘yin qoidalari. 1. Òayoq yerga qadalishi lozim. 2. O‘yin o‘yinbo-
shining doimiy va qat’iy nazorati ostida bo‘lishi kerak. 3. Òayoq
uloqtirishda xavfsizlik choralari ta’minlanishi, ya’ni qolgan o‘yinchilar
uloqtiruvchidan 4–5 m uzoqlikda bo‘lishi kerak. 4. Faqat o‘yinboshining
ko‘rsatmasi bilan tayoqni uloqtirish va yig‘ib kelish mumkin. Qadalgan
tayoq egasi tayog‘idan 5–6 sm narida uloqtiruvchi harakatlarini kuzatib
turishi shart.
Pedagogik ahamiyati. O‘yinda merganlik, mo‘ljalga olish, aniq
harakat qilish malakalari tarbiyalanadi. O‘yinda sezgirlik, tezkorlik,
chaqqonlik sifatlari rivojlantiriladi. O‘yinning o‘ziga xos harakati aniq
nishonga olish.
«URIB QOCHDI» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yin yoshlarni chaqqonlikka, tezkorlikka
hamda oyoq va qo‘llarini o‘zaro muvofiq ishlatishga o‘rgatadi. O‘yin
uchun bir dona ko‘rpacha, 10 m li arqon tayyorlanadi. O‘yin guruh
yoki jamoaga bo‘linish bilan boshlanadi. O‘yinchilarning hammasida
ro‘mol bo‘lishi lozim.
O‘yin tavsifi. Bir kishi maysa yoki chimzor ichiga yotadi va uning
ustiga ko‘rpa yopilib, qo‘liga 10 m arqon tutqaziladi. Arqonning bir
uchi qo‘riqchida bo‘ladi. Qo‘riqchida (hakam yoki o‘yinboshi vazifasini
bajaradi) ham durra bo‘ladi. Jamoalar navbat bilan yotgan o‘yinchini
durra bilan uradi yoki oyog‘i bilan tepadi. U kimni durra bilan ursa
yoki oyog‘i bilan tepsa, shu o‘yinchi yotadi. Shuning uchun
o‘yinchilar yotgan o‘yinchini urib qochishlari, tutqich bermasliklari
va belgilangan chegaradan chiqib ketishlari kerak. Jamoa a’zolaridan
biri qo‘lga tushsa, jamoalar joylarini almashadilar.
O‘yin qoidalari. 1. Ko‘rpa ostidagi o‘yinchi yerga qarab yotadi.
2. Qo‘riqchi ham, ko‘rpa ostidagi o‘yinchi ham arqonni qo‘yib

---

154
yubormasliklari kerak. 3. Yerga yotgan o‘yinchi u yoki bu yoqqa
siljimaydi. 4. Qo‘riqchi faqat o‘zining chegarasi doirasida urishi va
tepishi mumkin. 5. O‘yinchilarning kuchli zarb bilan urishi va tepishiga
ruxsat berilmaydi.
O‘yinning pedagogik ahamiyati. O‘yin bolalarni ahil bo‘lib, chaq-
qonlik, tezkorlik bilan harakat qilishga o‘rgatadi. O‘yinning o‘ziga
xos harakati aniq urish va yugurish hisoblanadi.
«BEKINMACHOQ» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yin bolalarda kuzatuvchanlik, sezgirlik
va topqirlik sifatlarini tarbiyalaydi. Bu o‘yin uchun butazor yoki
o‘tlar bo‘lishi kerak. Marrada qoladigan shunday aniqlanadi. Bir
to‘da bolalar baravariga: Bekinmachoq oshga pichoq, kim oyni
ko‘rdi? – deb qo‘llarini baland ko‘taradilar. Oxirgi bo‘lib qo‘l
ko‘targan bola marrada qoladi.
O‘yin tavsifi. O‘yinni boshlash navbati aniqlangandan keyin,
qolgan bolalar yashirinishga ketadilar. Bo‘ldimi? Bo‘ldimi? – deb
sanay boshlaydi. Bir, ikki, uch, to‘rt,besh, olti, yetti ketdim. Bo‘lsa
ham bo‘ldi, – bola ko‘zini ochib, tevarak-atrofni sinchiklab kuzatadi
va bolalarni topish uchun chor-atrofni mo‘ljallab qidira boshlaydi.
Birinchi bo‘lib:
– Ana, ana, Umidjonni topdim. Yoki berkilgan bolalarni topsa:
– Bekinma, qoch, yuzingni och, to‘xta, topdim va h.k.
O‘yin qoidalari. 1. Yetti deb sanaguncha o‘yinchilar yashirinib bo‘lishi
shart. 2. Yashiringan bolani topsa, u tutilgan hisoblashib marrasiga olib
kelinadi. 3. Qolgan o‘yinchilar yig‘ilib bo‘lguncha o‘yin davom etib,
so‘ngra yangi tutuvchi aniqlanib, o‘yin qaytadan boshlanadi.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin bolalarda sezgirlik, diqqat, kuzatuv-
chanlik va topqirlik hislatlarini tarbiyalaydi. O‘yin chaqqonlik, kuch,
tezkorlik, chidamlilikni rivojlantirishga yordam beradi. O‘yinning o‘ziga
xos harakati yugurishdir.
«QORA KO‘RDIM» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yin bolalarni topqirlik, shijoat va dadilikka
tarbiyalaydi. Diametri 5–8 m bo‘lgan doira chiziladi. Bir dona tugma
yoki danak tayyorlab qo‘yiladi. Hakam yoki o‘yinboshi saylanadi.

---

155
O‘yinchilardan bari qo‘l kaftini ko‘krak balandligida pastga qaratib
turadi, o‘yinchilar ko‘rsatkich barmoqlarini hakamning kaftiga
tagidan tekkizib turadi. Uning ishorasi bilan ular barmoqlarini tartib
olishlari, hakam esa ulardan birini tutib olishi darkor, tutilgan bola
doira o‘rtasida turadi.
O‘yin tavsifi. Doirada turgan o‘yinchilarning qo‘llari orasida
biron buyum bo‘ladi. Bolalar o‘yinboshining ruxsati bilan buyum
(tugma, tosh yoki danak)ni orqadan qo‘lma-qo‘l uzatadi yoki
birontasida qoladi va yashiradi. O‘rtadagi o‘yinchilarni kuzatib turib,
biror o‘yinchidan gumon qiladi. «Qora ko‘rdim» deydi va
bolalarning birini ko‘rsatadi. Haligi bolada buyum bo‘lsa, ko‘rsatishi
lozim.
O‘yin qoidalari. 1. O‘yin boshlashdan avval yashirilgan buyum
ko‘rsatilishi shart. 2. O‘rtadagi o‘yinchi buyumni topa olmasa, buyumni
yashirgan bola oldinga chiqib, uni ko‘rsatishi kerak, so‘ng u she’r,
qo‘shiq aytib beradi va o‘yin shu joydan boshlanadi. 3. Agar u buyumni
topsa, o‘yinchilar o‘zaro o‘rin almashadilar.
«LANKA» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. Qo‘y yoki echki terisidan bir parcha qirqib
olib, tagiga og‘irroq narsa yoki qo‘rg‘oshin yopishtirib lanka yasash
mumkin.
O‘yin tavsifi. O‘yinchilar juft-juft yoki guruh-guruh bo‘lib
o‘ynashlari mumkin. 5–10 ta oddiy tepishdan so‘ng, 5–10 sach,
5–10 lurdan boshlash kerak. Bularning hammasini tushirmasdan
bajarib bo‘lgandan so‘ng keyingi o‘yin boshlanadi. Agar qo‘yilgan
vazifa oxirgacha yetkazilmasa, o‘yinni navbatdagi o‘yinchi davom
ettiradi. Berilgan vazifalarni to‘liq va aniq bajargan o‘yinchi g‘olib
chiqadi. Bu o‘yin orqali o‘quvchilarda epchillik, chaqqonlik,
chidamlilik, sakrovchanlik sifatlari tarbiyalanadi.
O‘yin qoidalari. 1. Har bir harakat muayyan ketma-ketlikda
bajariladi. 2. O‘yinni dam olib yoki ilib olib bajarish man etiladi. 3.
Yutqazgan o‘yinchilar she’r yoki ashula aytib berishlari, raqsga
tushishlari nazarda tutiladi.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin bolalarda sakrovchanlik, chaq-
qonlik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirishiga yordam
beradi.

---

156
«KAPÒAR» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. Bu o‘yin bolalarning tezkorlik bilan harakat-
lanishlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar ikki guruhga bo‘linadi va
har bir guruhga o‘yinboshi belgilanadi. Qur’aga binoan qaysi guruh
o‘yinboshisi «Kaptar» bo‘lishi aniqlanadi.
O‘yin tavsifi. Chek tushgan o‘yinboshi barmoqlarini musht qilib
«kaptar»ni yashirgan bo‘ladi. Uning guruhida o‘yinchilar «kaptar»ga
yaqin joylashib, jim turadilar. Boshqa guruh o‘yinchilari esa «kaptar»li
o‘yinchini ushlashlari kerak. «Kaptar»li o‘yinchi raqib yaqinlashganini
bilsa, yo‘ldoshlaridan biriga «kaptar» deb ko‘rsatadi va ovoz chiqarib
«kaptar»ni uzatadi. Navbatdagi o‘yinchi «kaptar» bo‘lib qochadi.
Quvlayotganlar endi bu «kaptar»ni quvib ketadilar. O‘yin «kaptar»
qo‘lga tushguncha davom etadi.
O‘yin qoidalari. 1. Bir guruh «kaptar»ni bog‘lasa, guruhlar
joylashadilar, ya’ni «kaptar» boshqa guruh o‘yinchilariga beriladi.
2. O‘yinchi «kaptar»ni faqat yaqin masofadan ushlashi yoki bog‘lashi
mumkin. 3. Uyinda chaqqon harakat qilgan guruh g‘olib bo‘ladi.
Pedagogik ahamiyati. O‘yin bolalarda yengil harakat qilish
malakalarini tarbiyalashga yordam beradi. O‘yin sezgirlik, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamlilik sifatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
O‘yinning o‘ziga xos harakati chaqqon yugurishdir.
«MOKISIMON» YUGURISH
O‘yinga tayyorgarlik. O‘quvchilar teng ikki jamoaga bo‘linib,
bir-birlariga yuzma-yuz 10–30 sm masofada bir kishilik qatorda saf
tortib turadilar (bu estafeta qatnashchilari yoshiga va maydonchaning
katta-kichikligiga bog‘liq). Jamoa oldidagi o‘yinchilar qo‘lida estafeta
tayoqchasi bo‘ladi.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchi signalidan keyin birinchi raqamli
o‘yinchilar qarma-qarshi tomonga yuguradi, ikkinchi guruhni aylanib
o‘tib, estafeta tayoqchasini o‘z qatorlaridagi birinchi o‘yinchiga
uzatadilar va qator oxirigacha borib turadilar. Shuning o‘zini ikkinchi
o‘yinchi ham takrorlaydi va h.k. Oxirgi o‘yinchi esa qarama-qarshi
jamoa qatorini aylanib o‘tib, uning oldiga borib turadi va estafeta
tayoqchasini yuqoriga ko‘taradi. Shularning birinchisi bo‘lgan jamoa
g‘olib hisoblanadi.

---

157
Pedagogik ahamiyati. O‘yin o‘quvchilarda mokisimon yugurish
malakasini mustahkamlashga va ta’minlashtirishga ko‘maklashadi.
O‘yinda bolalar diqqati, ziyrakligi, tirishqoqligi rivojlantiriladi. O‘yin
o‘yinchilardan jamolari manfaatini himoya qilish uchun safarbarlik
talab qiladi. O‘yinchiga asosiy harakat turi – yugurish.
«KARVON» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yin bolalarning og‘zaki nutqi, topqirligi,
diqqati, tezkorligi va chaqqonligi sifatlarini tarbiyalaydi. O‘yin shartiga
ko‘ra o‘yinboshi yoki karvonboshi hamda «qaroqchi» belgilanadi.
Diametri 15 mli bo‘lgan doira chiziladi.
O‘yin tavsifi. O‘yinchilar bir qatorga turib, oldinda turganning
belidan ushlaydilar. Ular doira bo‘ylab keng qadamlab, tuya kabi
harakatlanadilar. O‘yinchilardan biri doiraning bir chetida joylashib,
yo‘ldan o‘tayotgan karvonni talab «qaroqchilik» qiladi.
«Qaroqchi» so‘raydi:
– «Karvon» qayoqqa borayapti?
– Ey hurmatli zot, – «Hindistonga» deb javob beradi karvonboshi.
– Sizlar, do‘stlar uchun nima olib kelasizlar? – deydi «qaroqchi».
– Buyuring, «oliy hazratlari», – deydi karvonboshi.
«Qaroqchi» 5–8 ta buyumning nomini aytadi.
«Karvon» olg‘a qarab ketaveradi. Doira bo‘ylab aylanib kelgan
«karvon» yana «qaroqchining oldidan o‘tadi». «Qaroqchi» karvon-
boshidan «Sen menga nima olib kelishing kerak edi?» deb so‘raydi.
«Qaroqchi qanday buyurtma bergan bo‘lsa «karvonboshi» ularning
nomini takrorlashi shart. Agar biror narsani esdan chiqarsa, «qaroq-
chi», «karvon»ni asirga oladi va navbat bilan biron narsa olib kelishga
majbur qiladi. Mabodo karvonboshi hech narsani esidan chiqarmay
takrorlay olsa, «qaroqchi» undan «Qani mening buyumlarim?»,
deb so‘raydi: karvonboshi o‘yinchilardan birini ko‘rsatib «navbatdagi
sandiqda» deydi. Ko‘rsatilgan o‘yinchi esa «Amudaryoni kesib o‘tayot-
ganimizda sizning buyurtmangizni yo‘qotdik» deyish bilan «karvon»
tarqalib qochadi. «Qaroqchi» ulardan birini tutishi kerak.
O‘yin qoidalari. 1. Har bir buyumning nomi ravon, aniq talaffuz
etilishi lozim. 2. «Qaroqchi» o‘yinchilarni doiradan chiqquncha tutishi
mumkin. 3. O‘yinchilar doira ichidan chiqib, «qaroqchi»ga tutqich
bermasalar, «karvon» qutqarilgan hisoblanadi.

---

158
Pedagogik ahamiyati. O‘yin bolalarda topqirlik, ravon suzish
qobiliyati, diqqat-e’tiborni tarbiyalaydi. Chaqqonlik, tezkorlik, chi-
damlilik, kuchni rivojlantiradi. O‘yinning o‘ziga xos harakati tez
yugurish, chap berishdan iborat.
«O‘ZING O‘YLAB ÒOP» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. Ikki jamoa o‘yinchilari zalning chekkasidan
markazdan yuzini o‘girib turadilar va tartib bilan sanaydilar.
O‘yin tavsifi. O‘yinboshi biron-bir raqamni aytadi. Raqami
aytilgan o‘yinchi tezda zal o‘rtasiga chiqadi va uchta turli harakat
ko‘rsatadi. Keyin boshqa jamoa o‘yinchisi chaqiriladi. U ham,
oldingisiga o‘xshamagan uch xil yangi harakat ko‘rsatadi. Agar
mashqdan birontasi avval ko‘rsatilgan bo‘lsa, bu jamoaga jarima
ochkosi beriladi. O‘yin 5–6 daqiqa davom etadi. Eng kam jarima
ochko to‘plagan jamoa o‘yinda g‘olib hisoblanadi. O‘yinda xatoga
yo‘l qo‘ygan o‘yinchilarni chiqarish mumkin.
«KO‘PRIK VA MUSHUK» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. Ikki jamoa o‘yinchilari start chizig‘i oldida
tizilib turadilar. Ular oldida 5 va 10 m masofada 1,5 m diametrli katta
doira chiziladi.
O‘yin tavsifi. Signal bo‘yicha birinchi raqamlilar oldinga yugu-
radilar va birinchi doiraga yetib kelib «ko‘prik» hosil qiladilar. So‘ng
ikkinchi raqamli o‘yinchilar start oladilar. Ular ko‘prik tagidan
emaklab o‘tib, uzoqdagi doiraga yugurib borib, u yerda oldinga
engashib qo‘llariga tayanib turadilar (belni egib, mushukka o‘xshab
turadi). Shundan so‘ng birinchi raqamlilar uzoqdagi doiraga yugura-
dilar va sherigining oyoq hamda qo‘llari tagidan emaklab o‘tadilar.
Shundan so‘ng ikki juftlik qo‘l ushlashib, o‘z jamoalari tomon
yuguradilar. Ular start chizig‘ini kesib o‘tishlari bilan, uchinchi,
so‘ng to‘rtinchi raqamli o‘yinchilar yugurib ketadilar, qaytib kel-
ganlar qator oxiridan joy oladilar. O‘yinni boshlagan juftlik, qator
boshiga kelib turganidan keyin o‘yinchilar joylarini almashadilar,
ya’ni ikkinchi raqam ko‘prik, birinchi raqam esa turgan holda engashib
tayanib turadi. O‘yinda estafetani boshlagan birinchi juftlik saf oldidagi
o‘z o‘rnini egallaganida o‘yin tugaydi.

---

159
O‘yin qoidasi. Doirada mashq bajarish qoidasini buzgan yoki
vaqtidan ilgari start olgan jamoaga jarima ochko beriladi.
«KON USÒIDAN SAKRASH BILAN
QUVLASHMACHOQ» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. Gimnistlar ikkiga bo‘linib, konning o‘ng
va chap tomonidagi skameykadan joy oladilar.
O‘yin tavsifi. Har bir jamoadan konga bittadan gimnast kelib
biri o‘ng va ikkinchisi chap tomonida turadi (konning qarama-qarshi
uchlarida yuzma-yuz joy egallaydilar).
O‘qituvchining signali bo‘yicha o‘yinchilar raqibini ta’qib qilib,
kon ustidan oyoqlarini bukib sakraydilar. Raqiblardan biri boshqasini
tutmaguncha, sakrashni bajaradi. So‘ngra mashqni ikkinchi juftlik
o‘yinchilari bajaradilar. Ko‘p ochko to‘plagan jamoa o‘yinda g‘olib
chiqadi. G‘oliblar o‘rtasida final uchrashuvini tashkil etishi mumkin.
Kon ustidan sakrash talab etilgan estafeta gimnastlar uchun juda
foydali. Hisob bo‘yicha birinchi raqamli o‘yinchi 10 m masofada
jamoasi oldida (chizilgan aylana ichida) oyoqlarini oldinga qo‘yib,
unga qo‘llari bilan tayanib, boshini pastga qaratgan holda turadilar.
O‘qituvchi signali bo‘yicha, uning ustidan jamoaning ikkinchi o‘yin-
chisi sakraydi (qo‘llari belda, oyoqlarini yonga kerib) va doiradan
joy egallaydi. Bunda birinchi raqamli o‘yinchi o‘z qatori oxirigacha
yugurib boradi. O‘yin estafeta qoidalari bo‘yicha o‘tkaziladi, ya’ni
har bir o‘yinchi navbati bilan tayanib sakrab, so‘ngra «jonli jihoz
rolini bajaradi.
«GIMNASÒIKA MARAFON» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. Gimnastika asbob-anjomlari ma’lum tartibda
kerakli joyga qo‘yib chiqiladi, to‘shak va akrabatik yo‘lakchalar
to‘shaladi. O‘yinda ikki jamoa o‘yinchilari qatnashadilar.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchi signali bo‘yicha birinchi jamoa, oldindan
bir-biriga bog‘liq topshiriqlarini bajarib, barcha to‘siqlardan oshib
o‘tishi shart.
Shunday topshiriqlarning taxminiy ro‘yxati:
1) Bruslarga sakrab chiqish va qo‘llarda tayanib yurib (yoki
osilib turgan holda) bruslarning qarama-qarshi tomoniga o‘tish;

---

160
2) Yo‘lakchada yon tomonga aylanish;
3) Kon ostidan emaklab o‘tish;
4) Yakka cho‘p bo‘ylab yugurish;
5) Òurnikda tortilib aylanib tayanib turish;
6) Kozel ustidan oyoqni yonga kerib sakrash;
7) Gimnastik devorga chiqish va to‘shak ustiga sakrab tushish;
8) Òo‘shak ustida ikki marta oldinga umbaloq oshib finishga yetib
borish.
Har bir keyingi o‘yinchi, ulardan oldingi o‘yinchi, ikkinchi
jihozdan o‘tgandan keyin, birinchi jihozga yugurib boradilar. Jamoalar
navbat bilan musobaqalashadilar. Birinchi o‘yinchi startdan chiqib,
to oxirgi o‘yinchi finishga yetib kelgungacha o‘tgan vaqt hisobga
olinadi.
O‘yin qoidasi. 1. Mashqni bajarishda qo‘yilgan har bir xato uchun
ikki soniyaga jarima vaqt qo‘shib beriladi. 2. Mag‘lub jamoa jihozlarni
yig‘ishtiradi.
«ÒO‘P ORÒIDAN YUGURISH» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yinchilar teng ikki jamoaga bo‘linadilar
va maydonchaning bir tomonida saf tortadilar hamda har bir jamoa
tartib bilan sanaydi. Jamoalar oldidan start chizig‘i chiziladi. Rahbar
qo‘lida to‘p bilan jamoalar o‘rtasida turadi.
O‘yin tavsifi. Rahbar istagan raqamni chaqirib, to‘pni iloji boricha
uzoqqa otadi. Shu raqamdagi o‘yinchilar, to‘p ortidan yuguradilar.
Birinchi bo‘lib qo‘lini to‘pga tekkizgan o‘yinchi jamoasiga ochko
keltiradi. Shundan so‘ng to‘p rahbarga qaytarilib, u yangi raqamni
chaqirib, yana to‘p otadi. O‘yin belgilangan vaqt davom etadi. Ko‘p
ochko to‘plagan jamoa g‘olib hisoblanadi.
O‘yin qoidasi. 1. Yugurishni (kelishilgan holda) yuqori yoki past
startdan boshlash mumkin. 2. Agar ikki o‘yinchi to‘pga bir vaqtda
tegsa, har bir jamoaga bittadan ochko beriladi.
«HUJUM» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yinchilar ikki teng jamoaga bo‘linib,
maydonchaning qarma-qarshi tomonidagi old chiziq ortida markazga
qarab turadilar.

---

161
11 – Xo‘jayev, P.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchi ko‘rsatmasi bo‘yicha bir jamoa o‘yinchi-
lari yuqori yoki pastda, ikkinchi jamoa o‘yinchilari qo‘l ushlashib,
safni to‘g‘rilab, oldinga yuradilar. Startda turganlarga ikki uch qadam
qolganida o‘qituvchi hushtak chaladi. «Hujumchilar» qo‘llarini qo‘yib
yuborib, o‘z «uy»lari ortidagi chiziq tomon yuguradilar. Boshqa jamoa
o‘yinchilari ularni quvib yetishga harakat qiladilar. Ushlaganlar
hisoblab chiqilgach, boshqa jamoa hujum» boshlaydi. Urinish uch-
to‘rt marotaba bajarilgach, umumiy tutilganlar soni hisoblab chiqiladi
va eng yaxshi yuguruvchilar e’lon qilinadi.
O‘yin qoidasi. 1. Signal berilmay turib, harakatni boshlash taqiq-
lanadi. 2. Har bir o‘yinchi qarma-qarshi jamoaning xohlagan
o‘yinchisining faqat «uy» chizig‘iga qadar «tutib olishi» mumkin.
«O‘YINDAN CHIQIB KEÒISH BILAN POYGA» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘qituvchi signali bo‘yicha barcha qatnash-
chilar bir vaqtda doira tashqarisidan soat mili bo‘ylab yuguradilar.
Har bir (yoki ikki) aylanadan keyin o‘yin qatnashchisi, nazorat
start chizig‘ini so‘nggi bo‘lib kesib o‘tsa, o‘yindan chiqadi. Asta-
sekin chidamsizlar o‘yinni tark etadilar. Eng chidamli va tezkor
o‘yinchi g‘olib deb e’lon qilinadi. O‘qituvchi ixtiyoriga ko‘ra o‘yin
qatnashchilari to‘ldirma to‘p, og‘irlashtirilgan belbog‘ kiyib, yuk
solingan xalta bilan yugurishlari ham mumkin.
Eslatma. Poygani to‘g‘ri chiziq bo‘ylab oldinga va orqaga o‘tqa-
ziladi. Start chizig‘idan oxirgi bo‘lib kesib o‘tgan qatnashchi,
o‘yindan chiqib ketadi.
«QUVLAB YEÒIB OL» O‘YINI
O‘yinga tayyorlanish. O‘yinda yigirma o‘quvchi o‘ynashi mumkin.
Qatnashchilar stadion yugurish yo‘lakchasida bir-biridan bir xil
masofada joylashadilar. Masalan, o‘n olti kishi o‘ynasa, unda 400
metrli yo‘lakchada bir-biridan 25 m masofada turadilar.
O‘yin tavsifi. O‘qituvchining signali bo‘yicha start beriladi. Har
bir o‘yinchi vazifasi – orqada yugurib kelayotgan uni quvib yetishiga,
yo‘l qo‘ymaslik, shuningdek, oldinda yuguruvchiga qo‘lini tekkizishga
harakat qilishdan iborat. Ushlaganlar o‘yindan chiqib yugurish
doirasining o‘rtasidan joy egallaydilar. Qolganlar poygani davom

---

162
ettiradi. Yugurish yo‘lakchasida uchta eng chidamli sportchi qolganida
o‘yin tugatilib, yakka g‘olibni aniqlash mumkin bo‘ladi.
Eslatma. Agar o‘yin zalda o‘tkazilsa, burchaklarga yaqin joyda
burilish ustunchalari qo‘yiladi va uni faqat tashqi tomonidan aylanib
o‘tish mumkin. O‘yin qatnashchilari soni o‘ntagacha bo‘lishi mumkin.
Bu o‘yinda o‘g‘il va qiz bolalar alohida musobaqalashadilar.
«NINA, IP VA ÒUGUNCHA» O‘YINI
O‘yinchilarning hammasi ikki doiraga bo‘linib, qo‘l ushlashib
turishadi. Har bir doirada uchtadan onaboshi saylanadi. Ular doiradan
tashqarida turadilar, ularning biri «nina», ikkinchisi «ip», uchinchisi
«tuguncha» bo‘ladi. Doira hosil qilib turgan bolalar qo‘l ushlashib,
«bir-ikki-uch», deb sanab chap-o‘ng tomonga qadam tashlab yura-
dilar. «Nina» har tomonda: goh doira ichida, goh doira tashqarisida
yugurib yuradi. «Ip» bilan «tuguncha» ninaning ketidan ketma-ket
ergashib yurishadi. Agar «ip» chigalib qolsa (boshqa tomonga ketib
qolsa) yoki uni «tuguncha» ushlab olsa, o‘yin qaytadan boshlanadi
va yangi «nina», «ip» va «tuguncha» saylanadi.
Eng epchil va ziyrak o‘quvchilar «nina» qilib saylanadi. Agar
«nina», «ip» va «tuguncha» hech bir xato qilmay, uzoq vaqt yuraver-
sa, boshqa o‘yinchilarni ham o‘yinda faol qatnashtirish maqsadida
ularni almashtirish kerak bo‘ladi.
«CHARXPALAK» O‘YINI
O‘yinchilar doira hosil qilib turib,
Sekin-sekin aylanadi charxpalak,
Bora-bora tezlashadi charxpalak,
Aylanaru, aylanaru aylanar.
Sekinlashib to‘xtay boshlar charxpalak.
Bir-ikki, bir-ikki, moki o‘yin ham tugar.
deb she’rni deklamatsiya qiladilar.
Doira hosil qilib turgan bolalar o‘ng (chap) tomonga qarab,
avval sekin-sekin, so‘ng esa: «Bora-bora tezlashadi charxpalak»
so‘zlarini aytib, tezroq yura boshlaydilar, so‘ngra «Aylanar-u, ayla-
nar-u aylanar» so‘zlarini ikki marta takrorlab yugura boshlaydilar.

---

163
«Sekinlashib to‘xtay boshlar charxpalak» so‘zlarini aytib esa, qadam-
larini sekinlatib borib to‘xtaydilar. Òo‘xtaganlaridan so‘ng doira ichiga
qarab: «Bir-ikki, bir-ikki, mana o‘yin ham tugar» so‘zlarini aytib
turib, unga monand chapak chaladilar. Bu tugagach qo‘llarini tushirib
qimirlamasdan turadilar.
«KARNAYMI, SURNAY?» O‘YINI
O‘yin maydonchada yoki zalda o‘tkaziladi. O‘yinchilar qo‘l
ushlashib bir qatorga saflanib turadilar. O‘yinchilardan bitta sotuvchi
va bitta xaridor saylanadi. Onaboshi safning boshida turadi. Xaridor
sotuvchining oldiga kelib: «Mana shu oting uchun nima istaysan:
karnaymi, surnay?» – deb so‘raydi. Sotuvchi: «Bu otim uchun kar-
nay», deydi. Shu so‘zlar aytib bo‘linganidan keyin o‘yinchilar doira
bo‘ylab yura boshlaydilar. Safning boshi va oxirida turgan o‘yinchilar
qo‘llarini zanjir qilib turishadi. Qolgan o‘yinchilar ularning qo‘li
tagidan o‘ta boshlaydilar. Yurib turib karnay, surnay yoki do‘mbira
ovoziga, ya’ni qaysi cholg‘u asbobining nomi aytilgan bo‘lsa, shu
asbobning ovoziga taqlid qiladilar. Òanlangan o‘yinchi boshqa
tomonga qarab turadi, uni xaridor «uy»iga (maxsus belgilangan
joyga) olib ketadi, qaytib kelgandan so‘ng o‘yin yana davom ettiriladi.
Uyga olib borib qo‘yilgan o‘yinchilar ma’lum topshiriqni baja-
rishlari, masalan, tez aytishni o‘rganib turishlari, topishmoq, rebus
topishlari va o‘yinchilar oldiga qaytish uchun harakat qilishlari kerak.
Lekin qaytishda ular bir qator to‘siqlarni yengishlari lozim, masalan,
shartli qilib belgilab qo‘yilgan ariqdan, ko‘prikdan o‘tishlari, to‘pni
nishonga irg‘itishlari lozim. Òo‘siqlardan o‘ta olmagan o‘yinchi
«uy»da qoladi. Hamma o‘yinchilar qaytib kelganlaridan so‘ng katta
bayram bo‘ladi. Bolalar qo‘shiq aytadilar, raqsga tushadilar. Birdaniga
ikkita cholg‘u asbobining nomini aytish mumkin.
«KONVERÒNI ÒOP» O‘YINI
Mashg‘ulot boshlanishidan oldin o‘qituvchi maydonning (zal)
ma’lum yeriga (masalan, gimnastik narvoncha, xodacha va shu kabilar
balandroqlarga) konvert qo‘yib qo‘yadi. Konvert ichida, shu kon-
vertni topgan kishiga qarata quyidagi so‘zlar yozilgan bo‘ladi:
«Diqqat! Bittadan bo‘lib qatorga saflaning!» – degan komandani

---

164
ber, so‘ng o‘zing o‘qituvchining orqasiga borib tur». O‘qituvchi
maydonchaga chiqqan o‘quvchilarga maydonchaning bir chekkasida
ular uchun konvert qo‘yilganini, uni topish kerakligini aytadi.
Konvertni topgan o‘quvchi: «Konvert topildi!» – deb ma’lum qilishi
va uni ochib, ichida yozilgan buyruqni bajarishi kerak. Qolgan
o‘yinchilar ham konvertning topilganini eshitgach, qimirlamasdan
(xuddi «zamri» komanda berilgandek) jamoani kutib turishlari kerak.
So‘ng hammalari komandani tovush chiqarmay, tez va aniq
bajaradilar. O‘yinni takrorlash, kolonna, doira hosil qilishni o‘rgatish
lozim.
«ÒAKLIF» O‘YINI
O‘yinchilar doira hosil qilib turadilar. Onaboshi doiraning o‘rta-
sida turadi. Onaboshi doira ichida musiqa ohangiga qarab yuradi
yoki o‘ynaydi va doira bo‘lib turgan o‘yinchilardan birining oldiga
borib to‘xtab, turli harakatlar qiladi. Undan boshqa bir o‘yinchining
oldiga borib, shu xilda harakatlar qiladi. Òaklif qilingan ikkita o‘yinchi
uning ketidan ergashib yuradi. Òo‘satdan o‘qituvchining signali
eshitiladi. Òaklif qilinganlar doira o‘rtasidan chiqib, doiraning o‘zlari
istagan joyiga borib turadilar. Òaklif qilinganlarning qay biri orqada
qolsa, o‘sha onaboshi bo‘ladi. O‘yin boshlashdan avval o‘qituvchining
o‘zi onaboshi bo‘ladi, so‘ngra o‘quvchilardan saylaydi. Agar o‘yin-
chilar soni ko‘p bo‘lsa, bir necha onaboshi saylanib, ular bir yo‘la
bir necha o‘yinchini taklif qilishi mumkin.
«MENI QUÒO‘AR» O‘YINI
Ikki o‘yinchidan boshqa hamma o‘yinchilar doira hosil qilib
turadilar. Ana shu ikki o‘yinchining har biri o‘zi turgan joyga doira
chizib oladi. Òo‘rt o‘yinchi esa doiradan tashqari turadi. Ulardan
ikkitasining qo‘lida lenta bo‘ladi. Lenta ushlagan ana shu o‘yinchilar
doira bo‘ylab yuguradilar.
Qolgan ikki o‘yinchi ularni quvlaydi. Qochib ketayotgan o‘yin-
chilar doirada turganlardan birining oldiga kelib, uning qo‘liga lentani
tutqazsa, quvlovchidan qutulgan bo‘ladi. Uning orqasida turgan
o‘yinchi esa yugurib qochib ketishi lozim. Agar unga yetib olinsa, u
lentani quvlovchiga beradi va ular o‘rin almashadilar. Avvalo bir

---

165
quvlovchi va bir yuguruvchi bilan o‘yinni boshlash mumkin. O‘yin
takrorlanganda o‘yin qoidasiga muvofiq ikki juft o‘yinchi tayinlanadi.
O‘yin takrorlanganda o‘quvchilarda atrof-tevarakni, uzoq-yaqinni
chamalay bilish malakasini o‘stirish maqsadida ularni doira bo‘ylab
joylamasdan, balki maydonchaning turli yerlariga joylash zarur
bo‘ladi.
«ÒO‘PNI ILIB OL VA ÒEKKIZ» O‘YINI
O‘yinchilar (15–20 kishi) qo‘lni yon tomonga uzatgan holda
doira bo‘lib turadilar. O‘yinchilardan bittasi voleybol to‘pini olib,
o‘rtoqlariga oshiradi, ular boshqalarga oshiradi, to‘pni oshirish
paytida ushlab ololmagan yoki noto‘g‘ri urib qaytargan o‘yinchi
onaboshi bo‘ladi. Hamma o‘yinchilar maydon bo‘ylab yugurib
yuradi.
O‘yinboshi to‘pni tezda yuqoriga ko‘tarib: «Òo‘xta!» – deb
baqiradi. Hamma o‘yinchilar «Òo‘xta!» komandasini eshitgandan
keyin to‘xtab turgan joyidan qo‘zg‘almasdan turishi kerak. Onaboshi
to‘pni turgan joyidan biror o‘yinchini mo‘ljalga olib, unga otadi.
Mo‘ljalga olingan o‘yinchi joyidan qo‘zg‘almasligi, chap va o‘ng
tomonga egilmasligi hamda o‘tirib olishi mumkin emas. Agar
o‘yinboshi biror o‘yinchiga to‘pni tekkizsa, u g‘olib hisoblanadi.
Hamma o‘yinchi joyiga qaytib turadi, o‘yin shu zaylda davom etadi.
Agar onaboshi to‘pni o‘yinchiga tekkizsa olmasa, o‘yinchilarning
hammasi yugurib ketadi. O‘yinboshi to‘pni tutib olib, o‘yinchilardan
birortasiga: «Òo‘xta!» – deb unga otadi. Òo‘p tekkan onaboshi bo‘la-
di. O‘yin yana boshqatdan boshlanadi.
«ÒO‘P HAVODA» O‘YINI
O‘yinchilarning hammasi qo‘llarini yon tomonga ochib doira
hosil qilib turadilar, onaboshi esa doira o‘rtasida turadi. O‘qituv-
chining signalidan keyin doirada turgan o‘yinchilar to‘pni yuqoridan,
pastdan tekkizmasdan bir-birlariga uzata boshlaydilar. Onaboshi doira
o‘rtasida yugurib to‘pni yuqoridan uzatilganda o‘ngga sakrab qo‘l
tekkizishi, pastdan uzatilganda ushlab qolishi va o‘yinchi to‘pni
qo‘lida ushlab turgan paytda unga qo‘l tekkizishga harakat qilishi
kerak bo‘ladi. Onaboshi to‘pga qo‘lini tekkiza olsa, unda onaboshi

---

166
to‘p ushlab turgan yoki uzatayotgan o‘yinchi bilan o‘rin almashadi.
O‘yin shu zaylda davom ettiriladi.
«KEGLINI OLISHGA ULGUR» O‘YINI
O‘yinchilar bir-birlariga qaragan holda ikki safga saflanib tura-
dilar. Ular orasidagi masofa 10 m. Har bir safning o‘yinchilari tartib
bilan sanaydilar. Ikki safning o‘rtasiga kegli (bir xil masofada) qo‘yiladi.
O‘qituvchi xohlagan sonlarini chaqiradi. Shu sondagi o‘yinchilar safdan
yugurib chiqib, o‘rtadagi «kegli»ni birinchi bo‘lib olishi kerak. Keglini
olgan o‘yinchi uning o‘rniga turishi kerak. Ikkinchi safdagi o‘yinchi
uni petna qilishi kerak.
Marraga yetib kelguncha petna qilinmasa, unda birinchi «saf»
o‘yinchisiga 2 ochko, penta qilsa, 1 ochko keltiradi. So‘ng o‘qituvchi
keyingi sonni chaqiradi va hokazo. Qaysi jamoa ko‘p ochko to‘plagan
bo‘lsa, o‘sha jamoa g‘olib hisoblanadi.
«ÒO‘PNI URIB ÒUSHIR» O‘YINI
O‘yinchilar bir-birlariga qarab 10–15 m masofada ikki qatorli
safda saf tortib turadilar. Ikkala jamoa ham tartib bilan sanaydi.
Har ikkala jamoada o‘yinchilarining oyoqlari uchi oldidan to‘g‘ri
chiziq tortilgan bo‘ladi. Har bir jamoadaning o‘rtasida bir xil
masofada stul va uning ustiga to‘p qo‘yilgan bo‘ladi. O‘qituvchining
signalidan keyin o‘sha sonli o‘yinchilar qarama-qarshi tomonidagi
safga yugurib borib, chizilgan chiziqni bosib, orqasiga qaytib stuldagi
to‘pni urib tushirish kerak. Òo‘pni urib tushirgan jamoa o‘yinchisiga
bir ochko beriladi. Ko‘p ochko to‘plagan jamoa g‘olib hisoblanadi.
«BAYROQCHALAR ORQASIDAN YUGURISH»
O‘YINI
O‘yinchilar teng ikki jamoaga bo‘linib, maydonchada bir-biriga
qarama-qarshi tomonlarda saf tortib turadilar. Shu chiziqlarga parallel
qilib, maydonchaning o‘rtasidan 1,5–2 m kenglikda yo‘l chizilib,
o‘ng tomonga bayroqchalar qo‘yilgan bo‘ladi.
Òarbiyachining signalidan keyin ikkala jamoaning o‘yinchilari
maydoncha o‘rtasidagi yo‘lakchalardan iloji boricha ko‘proq bayroq-

---

167
chalar yig‘ib olib, o‘z qatoriga kelib turadi. Jamoa sardorlari o‘z
o‘yinchilari olib kelgan bayroqchalarni olib sanaydilar. Olib kelingan
har bir bayroqchaga bittadan ochko beriladi. Ko‘p ochko to‘plagan
jamoa g‘olib hisoblanadi. Bayroqchalarni olayotgan paytda bir-
birlarining qo‘llaridan tortib yulib olish mumkin emas. Kimda-kim
tortib olsa, unda jamoaga bitta jarima ochko beriladi.
«OLÒIÒA BULAVA» O‘YINI
O‘yinchilar ikki jamoaga bo‘linib, start chizig‘ida saf tortib
turadilar. Har bir jamoaning oldida to‘g‘ri chiziq chizilgan bo‘lib,
unga orasidagi masofa 1 m qilib bulavalar quyilgan bo‘ladi. Òarbiya-
chining signalidan so‘ng birinchi turgan o‘yinchilar yugurib borib
bulavalarni yig‘ib olib keladilar. Bulavani birinchi bo‘lib hamda
yerga tushirmasdan olib kelgan jamoa g‘olib hisoblanadi.
«DOIRAGA ÒORÒ» O‘YINI
O‘yinchilar ikkita teng jamoaga bo‘linib, birinchi jamoa aylana-
ning tashqi tomonida, ikkinchi jamoa ichki tomonida bir-biriga qarab
turadilar. Doiraning ichida turgan o‘yinchilar doiraning tashqarisida
turganlarni, doiraning tashqarisida turganlar, doiraning ichida turgan-
larni tortadilar.
O‘yin 1–2 daqiqa davomida o‘tkaziladi. Doiraning ichida yoki
tashqarisiga tortilganlar o‘yindan chiqadilar. Raqibining qo‘lidan
yoki belidan ushlab tortiladi. 4–6 marta olishuvdan keyin o‘yinchi
ko‘proq qolgan jamoa g‘olib hisoblanadi.
«ARQONNI ÒORÒ» O‘YINI
Arqoncha uchiga qum solingan xaltacha boylab qo‘yiladi.
Arqonchaning uch tomonida bir-birlariga orqalarini o‘girib ikki o‘yin-
chi turadi. Har bir o‘yinchining oldida 5–6 qadam narida bayroq-
chalar qo‘yilgan. O‘qituvchi yoki tarbiyachining signalidan keyin
o‘yinchilar o‘z bayroqchalariga yugurishadi va qaytib kelib arqon-
chaning uchidan ushlab o‘z tomoniga tortadilar. Arqonchaning
birinchi bo‘lib o‘z tomoniga tortgan o‘yinchilar g‘olib hisoblanadi.
Musobaqa uch marta takrorlanadi.

---

168
«MUVOZANAÒNI YO‘QOÒMA» O‘YINI
O‘yinchilar qo‘llarini oldinga uzatib, bir-birlariga qarab turadilar.
Bunda tovonlar juftlangan bo‘lishi kerak. O‘yinchilar qo‘llarini
ko‘krak balandligida ko‘tarib, raqibning kaftiga kafti bilan turtadilar
(goh bir qo‘llab, goh ikki qo‘llab). Òurtish davrida turtishga chap
berish, qo‘llarini yonga ochishga ruxsat beriladi. Òurgan joyidan
oyog‘ini qo‘zg‘atgan yoki jilgan o‘yinchi yutqizgan hisoblanadi.
«IP O‘RASH» O‘YINI
O‘yinchilar teng ikki jamoaga bo‘linadilar. O‘ynash uchun ikkita
estafeta tayoqchasi, ikkita qum to‘ldirilgan xaltacha va 7–8 m
arqoncha bo‘lishi kerak. Arqonchaning bir uchiga estafeta tayoq-
chasi, ikkinchi uchiga qum to‘ldirilgan xaltacha boylab yonma-yon
qo‘yiladi. Ikki o‘yinchi yonma-yon o‘tirib, estafeta tayoqchasini
qo‘lga oladilar. Òarbiyachining signalidan keyin arqonchani chillakka
o‘ray boshlaydi. Albatta, chillakni ikki qo‘l bilan ushlab aylantiradi.
Kimda-kim birinchi bo‘lib arqonchani chillakka o‘rab olsa, u ko‘proq
ochko oladi va shu jamoa g‘olib hisoblanadi.
«FILDIRAK USÒIDA NISHON» O‘YINI
Sport zalida to‘rt oyoqli yog‘och aravacha yoki katta o‘yinchoq
mashinasi fanerdan yasalgan 20x20 sm keladigan ikkita nishon
o‘rnatilgan bo‘ladi. Buni o‘yinchilardan 3–4 m nariga qo‘yiladi.
Òarbiyachi signal berib o‘yin boshlaydi. Har bir o‘yinchi qo‘lidagi
to‘pni nishonga qattiq urib tekkizishga harakat qiladi. Chunki to‘p
nishonga tekkanida nishon orqaga surilib ketishi kerak, 10–15 marta
nishonga to‘p tekkandan keyin qaysi jamoa nishonni ko‘proq orqaga
sursa, o‘sha jamoa g‘olib hisoblanadi. O‘yinchilar to‘pni nishonga
tik turgan holda, stulda yoki skameykada o‘tirib otishlari mumkin.

---

169
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Usmonxo‘jayev Ò.S., Xo‘jayev F. Harakatli o‘yinlar. Òoshkent,
1992.
2.Xo‘jayev F. va boshqalar. Xalq milliy o‘yinlari 1-qism. Òoshkent,
2001.
3. Normurodov A.N. O‘zbek milliy o‘yinlari. Òoshkent, 1999.
4. Usmonxo‘jayev Ò.S., Xo‘jayev F. «1001» o‘yin. 1990.
5. Áûëååâà À. Â., Êîðîòíîâ È.Ì. Ïîäâèæíûå èãðû (ïîñîáèÿ
äëÿ ôèç. êóëüòóðå) 1982 ã. Ìîñêâà.
6. ßêîâëàåâ Ò. Ñ. Ïîäâèæíûå èãðû. Ì, 1997.
7. Xo‘jayev F., Usmonxo‘jayev Ò.S. «Kuni uzaytirilgan maktablarda
jismoniy tarbiya». Ò. «Måäèöèíà». 1987.

---

170
MUNDARIJA
Kirish...................................................................................................................3
I bob. HARAKAÒLI O‘YINLARNING KELIB
CHIQISH ÒARIXI
1.1. Harakatli o‘yinlarning pedagogik ahamiyati.....................................17
1.2. Harakatli o‘yinlarning gigiyenik va
sog‘lomlashtirish ahamiyati.............................................................19
1.3. Harakatli o‘yinlarning ta’limiy ahamiyati.........................................21
1.4. Harakatli o‘yinning tarbiyaviy ahamiyati ........................................22
1.5. Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun
harakatli o‘yinlarning tasnifi...............................................................24
1.6. Kichik yoshdagi o‘smirlar uchun beriladigan harakatli
o‘yinlarning tasnifi...............................................................................27
1.7. O‘smirlar uchun beriladigan harakatli o‘yinlarning tasnifi............30
1.8. O‘spirin va qizlar uchun harakatli o‘yinlarning tasnifi.................32
1.9. Harakatli o‘yinlarni tashkil qilish va o‘tkazishga
qo‘yiladigan pedagogik talablar.........................................................33
1.10. O‘yin rahbarlarining asosiy vazifalari..............................................33
1.11. O‘yinni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish........................................38
1.12. O‘yinni o‘tkazish uchun joyni tayyorlash..........................................40
1.13. O‘yinga asbob-anjomlarni tayyorlash...............................................40
1.14. O‘yinning dastlabki tahlili.................................................................41
1.15. O‘yinlarni tashkil etish. O‘yinchilarni joylashtirish va
o‘yinni tushuntirishda rahbarning joyi...........................................42
1.16. O‘yinni tushuntirish............................................................................43
1.17. Sardorlarni tayinlash bo‘yicha bo‘lish usuli...................................46
1.18. Jamoa sardorlarini saylash................................................................47
1.19. Yordamchilarni tayinlash..................................................................47
1.20. O‘yin jarayoniga rahbarlik qilish.
O‘ynovchilarning xulqini va o‘yin borishini kuzatish.................48
1.21. Hakamlik qilish.....................................................................................51
1.22. O‘yin jarayonida yuklamani taqsimlash..........................................52
1.23. O‘yinni tamomlash.............................................................................54
1.24. O‘yin natijalariga yakun yasash........................................................55
1.25. O‘yinni tahlil qilish..............................................................................55

---

171
II bob. HARAKAÒLI O‘YINLARNI ÒASHKIL QILISH
SHAKLLARI, JISMONIY ÒARBIYA DARSLARIDA
HARAKAÒLI O‘YINLARNI O‘ÒKAZISH MEÒODIKASI
2.1. 1–4-sinf o‘quvchilari uchun harakatli o‘yinlar...............................60
2.2. 5–6-sinf o‘quvchilari uchun harakatli o‘yinlar...............................64
2.3. 7–9-sinf o‘quvchilari uchun harakatli o‘yinlar...............................86
2.4. 10–11-sinf o‘quvchilari uchun harakatli o‘yinlar............................90
2.5. Basketbol o‘yinida fikrlashni rivojlantirish........................................90
2.6. O‘yinni tanlash mezoni........................................................................91
2.7. Darsning tayyorlov qismi.....................................................................91
2.8. Darsning asosiy qismi..........................................................................92
2.9. Darsning yakunlovchi qismi...............................................................92
2.10. Basketbol darslarining tayyorlov qismida o‘tiladigan
harakatli o‘yinlar.................................................................................92
2.11. Darsning asosiy qismida beriladigan harakatli o‘yinlar..........95
2.12. Darsning yakuniy qismida o‘tkaziladigan harakatli o‘yinlar.......99
III bob. MAKÒABDA DARSDAN ÒASHQARI VAQÒDA
HARAKAÒLI O‘YINLARNI O‘ÒKAZISH MEÒODIKASI
3.1. Òanaffus vaqtida o‘tkaziladigan o‘yinlar.........................................107
3.2. Maktab kechalari va bayramlarida o‘tkaziladigan o‘yinlar..........109
3.3. Maktab seksiyalarida sport turlari bo‘yicha o‘tkaziladigan
o‘yinlar..................................................................................................110
3.4. 1–2–3-sinflar uchun harakatli o‘yinlar.........................................138
Foydalanilgan adabiyotlar......................................................................169

---

172
Xo‘jayev, P.
Harakatli o‘yinlar va uni o‘qitish metodikasi: kasb-
hunar kollejlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma/ P. Xo‘-
jayev, K. Rahimqulov, B. Nigmonov; O‘zR Oliy va o‘rta
maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
markazi. – T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy
uyi, 2010. – 172 b.
1. Rahimqulov, K. II. Nigmonov, B.
BBK 74.202.5
Muharrir Xudoyberdi Po‘latxo‘jayev
Badiiy muharrir Alyona Delyagina
Òexnik muharrir Yelena Òolochko
Musahhih Ozoda Ahmedova
Kompyuterda sahifalovchi Gulchehra Azizova
HARAKAÒLI O‘YINLAR
VA UNI
O‘QIÒISH MEÒODIKASI
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Bosishga ruxsat etildi 17. 08. 2010. Bichimi 60
×
84
1
/
16.
Tayms TAD garniturasi.
Shartli b.t. 10,0. Nashr b.t. 10,31. Shartnoma ¹ 77–2010. 4780 nusxada. Buyurtma
¹ 5.
O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining Cho‘lpon nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi. 100129, Toshkent, Navoiy ko‘chasi, 30- uy.
«NOSHIR-FAYZ» MCHJ bosmaxonasida chop etildi. Toshkent tumani, Keles
shahar, K. G‘afurov ko‘chasi, 97-uy.
Paxriddin Xo‘jayev,
Karim Datkayevich Rahimqulov,
Boriy Botirovich Nigmonov
X 98