Mühazirə MÖvzu 1 Fəlakət təbabəti və Mülki Müdafiə tibb xidmətinin tə şkili, quruluşu, fə nni, vəzifələri MÖvzu 2

Fənn: Hərbi tibbi hazırlıq və fəlakətlər təbabəti 
 
54
MÖVZU 24 
Kimyəvi və partlayış təhlükəli obyektlərin tibbi-taktiki xüsusiyyətləri 
Sənayedə çoxlu sayda müxtəlif texnoloji proseslər partlayış təhlükəli və yüksək yanma 
dərəcəsinə malik maddələrin tətbiqinə əsaslanır. 
Partlayış təhlükəli məhsulların və ya müəyyən şəraitdə yanma və partlama qabiliyyətli 
məhsulların istehsal olunduğu, saxlandığı, daşındığı obyektlər yanğın- partlayış təhlükəli obyektlər 
adlanır. 
Yanğın-partlayış təhlükəli obyektlərə neftayırma zavodları, ötürücü borular və neft məhsulları 
anbarları, alovlanan mayelər olan kimyəvi müəssisələr, kömür tozu, şəkər tozu hazırlayan və daşıyan 
sexlər, o cümlədən ağac emalı müəssisələri, dəmiryol və boruötürücü nəqliyyat aiddir. Məlumdur ki, 
yanma turşulaşmanın ekzotermik reaksiyasıdır ki, bu zaman yüksək hərarət ayrılır və alovlanma baş 
verir. Yanma prosesinin baş verməsi üçün yandırıcı maddə, yəni turşulaşdırıcı və alovlanma mənbəyi 
olmalıdır. Yandırıcı maddə-alovlanma mənbəyi ləğv edildikdən sonra sərbəst yanmaya malik 
maddədir. Turşulaşdırıcı kimi çox vaxt oksigen, bəzən hallogenlər olur (xlor, brom, yod). Alovlanma 
mənbəyi alov, elektrik qığılcımı və s.ola bilər. 
Yanmanın intensivliyi və davametmə müddəti bir sıra amillərdən, ilk növbədə prosesdə 
oksigenin iştirakından, yanan materialın miqdarı və vəziyyətindən asılıdır. Ən güclü yanma təmiz 
oksigendə baş verir. Havada olan oksigen (təxminən 21%) bir çox yanan maddələrin alovlanmasına 
imkan verir. Əgər O
2 
miqdarı havada 14-15% qədər azalsa, yanma dayanır. 
Yanğın və partlayış təhlükəli maddələrin dərəcəsini və yanma sürətini xarakterizə edən 
göstəricilər maddənin aqreqat halından (qaz, maye, bərk maddə) asılıdır. Yandırıcı qazlar üçün əsas 
göstərici kimi alovlanmanın yuxarı və aşağı konsentrasiya səviyyəsi, bundan əlavə ―yandırıcı maddə-
turşulaşma mühiti" sistemində yanan maddənin minimal və maksimal miqdarıdır. Yandırıcı qazın 
alovlanmasının aşağı səviyyəsi nə qədər aşağı və alovlanma sahəsi nə qədər geniş olarsa, yandırıcı qaz 
bir o qədər təhlükəlidir. Məs: hidrogenin hava ilə qarışığında alovlanma sahəsi 4-75%, dəm qazının 
12,5-74% qədər, etilenin 2-32%, ammonyakın 5-28%, metanın 5-15% təşkil edir. 
Yandırıcı mayenin yanma təhlükəsinin əsas göstəricisi qığılcım hərarətidir. Qığılcım hərarətində 
mayenin səthi üzərində yanma mənbəyində alovlanma qabiliyyətli buxarlar əmələ gəlir. Lakin onların 
əmələ gəlmə sürəti sonrakı yanma üçün çatmır. Mayenin alovlanma hərarəti nə qədər aşağı olarsa, 
yanma bir o qədər təhlükəlidir. Məs: kükürdlü karbonun alovlanma hərarəti (-50,1), akrominin (-26), 
benzinin (-17,8), salidolun (+200) təşkil edir. Beləliklə, akromin, benzin tez alovlanan maye olub, qış 
mövsümündə də alışa bilərlər. Salidol buxarlarının alışması üçün yüksək hərarətə qədər qızmalıdır. 
Bərk alovlanan maddələrin yanma sürəti onların nisbi səthindən, yəni sərt təbəqənin sahəsinin 
onun həcminə münasibətindən, o cümlədən onların rütubət dərəcəsindən asılıdır. Sərt təbəqənin nisbi 
səthi parçalanma zamanı artır. Belə ki, səpilmə kütləsində şəkər, un və s. çətinliklə alovlanır, ancaq toz 
halında isə partlayır. Maddələrin nəmliyinin artması onların yanma sürətini azaldır. Odunun yanması 
70-80% rütubətdə dayanır. 
İstilik şüalanmasının təsir dərəcəsi, yanan materialın istilik əmələ gətirmə qabiliyyəti və şüalanan 
obyektin (insan) yanan ərazidən kənarda yerləşmə məsafəsindən asılıdır. Yandırıcı maddələrin istilik 
əmələ gətirmə qabiliyyəti müxtəlifdir. Belə ki, 1 kq neftin yanmasından orta hesabla 10500 kkal, 1 kq 
kömürün yanmasından 8500 kkal, quru odunun yanmasmdan 4500 kkal enerji ayrılır. 
Yandırıcı qatışığın (yandırıcı maddə+turşulaşdıran) əmələ gəlmə şərtləri və yanma sürətindən 
asılı olaraq diffuz və kinetik (partlayıcı) yanma ayırd edilir. I halda yandırıcı qatışıq yanma prosesində 
oksigenin diffuziyası hesabına əmələ gəlir. II halda yandırıcı maddə və turşulaşdıran yanma ərazisinə 
əvvəlcədən qarışmış halda daxil olur. Bu zaman ən əsas şərt yanma sürətidir. Çünki sürət nə qədər çox 
olsa, nəticəsi də ciddi xarakter alır. Kinetik yanma zamanı (bu zaman onun məhsulları yanma 
ərazisindən axa bilmir) məhdud mühitdə hərarət və təzyiqin kəskin artmasından partlayış baş verir. 
Partlayış başqa yollarla da baş verə bilər. Bu zaman yanma impulsunun yandırıcı mayenin qatlarından 
ötürülməsi yüksək təzyiq dalğası şəklində baş verir. Həmin yüksək təzyiq mayenin yanma hərarətindən 
də çox qızmasına səbəb olur. Belə yanma rejimi detonasiya adlanır. Detonasiya zamanı yaranan təzyiq 
kinetik (partlayışlı) yanma zamanı yaranan təzyiqdən çox olur. 

---