Ijtimoiy kompetensiyalarni rivojlantirish pedagogik muammo sifatida

Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил №10)
ISSN 2181-1709 (P)

---

193
http://interscience.uz
kompetensiya – bu ma’lum fan haqidagi protsedurali va qiymatli mazmunli 
bilimlar majmui bo‘lsa, kompetentlik esa – bu “bilimlarni qo‘llash – 
kompetensiyaning harakatga kelishi”, ya’ni individning muayyan kasbiy 
vaziyatda faoliyat yurita olishini xarakterlovchi keys kategoriyadir. Bunday 
kompetensiyalarni I.A.Zimnyaya insonga shaxs, faoliyat sub’ekti sifatida 
ijtimoiy soha xususiyatlari va odamlarning o‘zaro bog‘liqligidan kelib 
chiqishini ta’kidlaydi[8].
V.D.Simonenkoning “Umumiy va kasbiy pedagogika” kitobida ijtimoiy 
kompetensiyalarga alohida o‘rin ajratilib, “mutaxassisning madaniyatlararo 
va tarmoqlararo bilimlar, ko‘nikma va malakalarining turli kasbiy jamoalarda 
ishlab chiqarish faoliyatida uyg‘unlashuvi” sifatida belgilangan[9].
Tadqiqotchi olim N.Muslimovning fikricha, kompetentlik – bu talabaning 
shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy faoliyatni amalga oshirilishi 
uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarning egallanishi hamda 
ularni kasbiy faoliyatda qo‘llay olishi bilan ifodalanadi. Mazkur o‘rinda 
«kompetentlik» tushunchasining mohiyati ham to‘la ochiladi, u quyidagi ikki 
ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: kompetentlik talabalarning shaxsiy sifatlari 
to‘plami hamda kasbiy sohaning tayanch talablari sifatida.
Yuqoridagi ta’riflarning tahlili shundan dalolat beradiki, ko‘nikma va 
qobiliyatlar (faoliyat komponentlar) bilan bir qatorda ijtimoiy kompetensiya 
tarkibiga kognitiv tarkibiy qismlar (tushunish, ifodalash, tahlil qilish va h.k), 
shuningdek, shaxsning fazilatlari ham kiradi.
Ta’lim sohasidagi kompetensiyaga asoslangan yondashuvning konseptual 
qarashlarining tahlili shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiy pedagogikada [10] 
“boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabatda, oilani, oilaviy munosabatlarni 
mustahkamlash va farzandlarni tarbiyalashda “ongli” va o‘zlarining ijtimoiy 
– pedagogik imkoniyatlarini amalga oshirish qobiliyati” deb hisoblaydi”[11]. 
Shu jihatdan N.Yu.Rajinovning ijtimoiy kompetensiyaning asosiy 
ko‘rsatgichi, assertivlik, ya’ni shaxsning o‘ziga ishonchi (ishonchsizligi) 
ekanligi to‘g‘risidagi fikri diqqatga sazovor, deb bilamiz. Psixologik 
adabiyotlarda “kompetentlik” tushunchasi hatti–harakatlarning xususiyatlari, 
shaxs faoliyatining dominant shakli, hayot faoliyati to‘g‘risidagi hozirgi 
bilim darajasi bilan bog‘lab talqin qilinadi. Shu bilan birga, kompetentlikning 
tabiatini psixologik tushunish asosan belgilangan shaxsiy sifatiga – fazilatiga 
qaratilgan. 
S.N.Krasnokutskayaning ta’kidlashicha, ijtimoiy kompetensiya shaxs 
ijtimoiylashuvning ajralmas qismi bo‘lib, bu ijtimoiy rollarning o‘zgarishiga 
dosh bera oladigan shaxsning boshqalar bilan hamkorlik qilish, aloqalar 
o‘rnatish, oson moslashuv, o‘zgarishga tayyorlik, o‘z taqdirini o‘zi belgilash, 
o‘z harakatlarining oqibatlari uchun ijtimoiy javobgarlikni o‘z zimmasiga 
olish qobiliyatini ko‘zda tutadi[3]. 
Образование и инновационные исследования (2022 год №10)
ISSN 2181-1717 (E)

---

Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил №10)
ISSN 2181-1709 (P)
194
Education and innovative research 2022 y. №10
Bo‘lajak 
pedagog-o‘qituvchilarda 
ijtimoiy 
kompetensiyalarni 
rivojlantirishning tamoyillarini quyidagicha belgilash mumkin:
Birinchidan, ijtimoiy kompetensiya – bu ijtimoiy, psixologik va 
pedagogik fanlar majmuida shakllantiriluvchi murakkab ijtimoiy pedagogik 
fenomen. Bunda bo‘lajak pedagog shaxsining ijtimoiy kompetensiyalari 
uning muvaffaqiyatli faoliyati asosidir. Chunki u ijtimoiy xatti–
harakatlarning еtarlicha tanlovini va shaxsga xos bo‘lgan ijtimoiy rollarni 
bajarish samaradorligini ta’minlaydi. Pedagogik faoliyatning ijtimoiy 
mohiyatini hisobga olgan holda, ijtimoiy kompetentlik o‘qituvchining kasbiy 
kompetensiyasining asosidir.
Ikkinchidan, o‘qituvchida ijtimoiy kompetensiyalarini shakllantirishning 
maqsadi - uning atrofimizdagi olamga: Vatanga, odamlarga, tirik va jonsiz 
tabiatga, moddiy va ma’naviy qadriyatlarga hayotiy pozitsiyasini shakllantirish 
– insoniy munosabatlarni rivojlantirishdir. Ijtimoiy kompetensiyani 
rivojlantirishning mohiyatida ijtimoiy siyosiy, ma’naviy ma’rifiy, iqtisodiy, 
estetik qadriyatlar va o‘z-o‘zini rivojlantirish mavjud bo‘ladi.
Uchinchidan, pedagoglarda ijtimoiy kompetensiyani samarali 
rivojlantirish uchun talabalarning ijtimoiy–madaniy muhiti, oilasi, jamoaviy 
munosabatlarini o‘rganish zarur. 
To‘rtinchidan, ijtimoiy kompetensiyani rivojlantirishda ushbu jarayonning 
ochiq ijtimoiy-pedagogik tizimga aylanishi, professor-o‘qituvchilarning 
yuqori kasbiy darajasi va oliy ta’lim muassasasidagi ijtimoiy ma’naviy muhit 
katta ahamiyat kasb etadi. 
Beshinchidan, bo‘lajak pedagoglarda ijtimoiy kompetensiyani 
rivojlantirishda talabalarning hayotiy qadriyatlarini tavsiflash, ochiqlik, 
muloyimlik, bag‘rikenglik, o‘zaro mehr oqibatlilik, fuqarolik fazilatlari, 
axloqiy fazilatlar, hayotiy maqsadlar, milliy g‘oya, kasb tanlash motivlari, 
o‘z o‘zini tarbiyalash, ijtimoiy moslashuv va sotsializatsiya darajasi, ijtimoiy 
harakatchanlik va faollik kabi omillar e’tiborga olinishi zarur[3]. 
Raqobatbardosh, zamonaviy bilimli va yuksak ma’naviyatli mutaxassislar 
uchun zarur hisoblangan kompetensiyalarga bugungi kunda ijtimoiy, 
kommunikativ, ijtimoiy–informatsion, kognitiv va maxsus kompetensiyalar 
kiradi. Bunda ijtimoiy kompetensiyalarning еtakchi o‘rni e’tirof etiladi.
Xulosa. Ijtimoiy kompetensiya bu shaxsni yangidan paydo bo‘lgan 
umumiylashtirilgan ijtimoiy o‘zaro bog‘langan sifatlari bo‘lib, ijtimoiy 
rollarini muvoffaqiyatli bajarishga, sotsium va ushbu jamiyat sharoitida kerak 
effektiv faoliyat uchun zarur jihatlardir. Shunga muvofiq, bo‘lajak pedagogni 
ijtimoiy kompetensiyalari deganda kasbiy pedagogik faoliyat davomida 
kerakli, unumli sifatlar ijtimoiy pedagogik va ijtimoiy psixologik bilimlar, 
mahorat, ko‘nikma, faoliyat usuli tushuniladi. Kompetentlik yondoshuv esa, 
pedagogik ta’lim dasturlari mazmunini belgilashda metodologik komponent 

---