Bola tarbiyasida oila, maktab va mahalla jamoalarining tutgan o’rni
Yüklə 332,31 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ota-onalarni birinchi vazifasi - umumiy qarorga kelish, bir-birini ishontirishdir,
agar ota yoki ona biror-bir qarorni qabul qilishdan oldin ikkinchi tomonni fikrini ham hisobga olishi lozim. Ota-onalarni ikkinchi vazifasi - bola ota-onalarini qarashlarida qarshilikni ko’rmasligi kerak, muammolarni alohida muhokama qilish zarur. Bola juda tez aytgan fikrlarni o’zlashtiradi va o’ziga xos holda ulardan foydalanadi. Ota-onalar qaror qabul qilishda birinchi o’ringa o’zlarini qarashlarini emas, balki bolaga foyda keltirishni о’ylashlari kerak va albatda kattalar va bolalar o’rtasidagi muloqotda quyidagilarga amal qilish lozim. 1. Bolani qanday bo’lsa, shunday holda qabul qilish kerak. 2. Kattalar bolalar ko’zi bilan muammolarga qarashlari va ularni holatlarini qilishlari kerak. Ota-onalar farzandlarini, ularni hech narsaga (hunukligi, sho’xligi, epchil emasligiga) qaramasdan yaxshi ko’radilar. Bola qanday bo’lsa, shundayligicha qabul qilinadi. Agar bola ota-onalarni xohish va istaklariga mos bo’lsa ya’ni yaxshi o’qisa, a’lo xulqli bo’lsa, agarda bola ota-onalarni talabalariga javob bermasa, bunda bolalarni ota-onalar o’zlaridan uzoqlashtiradilar va ularni munosabatlari yomon tomonga o’zgara boradi. Bu esa sezilarli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, bola ota- onalariga ularni mehribonliklariga ishonmaydi. Ayrim oilalarda bola ota-ona tomonidan umuman qabul qilinmaydi. Ular bolaga nisbatan befarq bo’ladilar va uni o’zlaridan itaradilar (masalan: ichkilikka berilgan oila). Lekin yaxshi tinch oilalarda ham bolaga nisbatan befarqlik holatlari uchraydi (masalan: kutilmagan farzandni tug’ilishi, ona chiroyli lekin qizi xunuk bu esa onani g’ashiga tegadi). Oilada bolani tarbiyalashda uchraydigan xatoliklarga ahamiyat qaratadigan bo’lsak ular turli tumandir. Ular orasida keng tarqalganlaridan biri ota-onalarning xaddan tashqari obro’ talabliklari, hukmronlikka intilishlaridir. Bolaning har bir qadami nazorat ostiga olinsa, uning xulqidagi mustaqillik yo’qqa chiqariladi. Bolada o’z kuchiga va imkoniyatlariga ishonch yo’qoladi. Ichki istak va intilishlar shakllanmasdan itoat qilish talablari bilan boshlab turadi. Oilaviy tarbiyadagi xatolikning turlaridan yana biri, bolalarning erka bo’lishi, ularga nisbatan biror talabning yo’qligi bilan bog’liq. Bu holda ota-onalar ba’zan bolalarning imkoniyatlariga yetarli baho berishmay va ularning ko’pgina ishlarini o’zlari bajarishadi. Natijada, bolada mustaqillik, mehnat qilish ishtiyoqi, topshirilgan ishga. mas’uliyat hissi rivojlanmaydi. Bola o’z ishini tanlay olmaydi, uni oxirigacha yetkaza olmaydi, erksiz bo’lib qoladi. Bolalarni oiladagi tarbiyasidagi xatolarning bir turi ona yoki ota, buvi, buva va boshqalar tomonidan tarbiyada yagona talabalarning yo’qligidir. Bunday oilalarda bolalar kattalarning qarama-qarshi fikrlariga moslashishga harakat qiladi. Bu esa bolada ikkiyuzlamachilik, xushomadgo’ylik va shu kabi salbiy xislatlaming shakllanishiga sabab bo’ladi. Oilada bola shaxsini shakllantirishda oila boshliqlari bilan bolalarning o’zaro yaxshi munosabati, xonadon "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11 www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 728 qarichlariga hurmat, e’tibor, oiladagi bolalarning o’zaro munosabatlari to’g’ri tarbiyalangani ota-onaning bolalar tarbiyasiga barobar jonkuyarligi, oilada o’rnatilgan to’g’ri tartib va yaxshi odatlar, ota-onaning mehnatga, ijtimoiy hayot hodisalargia to’g’ri munosabatda bo’lishlari muhimdir. Bola tarbiyasida ota-onaning bir-biriga munosabati, o’zlarini tuta bilishlari muhimdir, oilada muomalaning barcha qoidalariga amal qilinishi lozim. Kattalarga hurmat, kichiklarni avaylash, bir-biriga mehribonlik, ayniqsa, ayollarni izzat qilish odatga, qoidaga aylanib borishi kerak. Bolalarga onani hurmat qilishni, unga mehribon bo’lishni o’rgatish otaning muhim vazifasi. Odatda, o’g’il bola otasiga, qizlar esa onasiga o’xshashga, ulardagi yaxshi xislatlami o’ziga singdirishga harakat qiladi. Ota ham, ona ham, bolani tarbiyalashga o’z hissalarini qo’shadilar. Ona g’amxo’r, mehribon, ko’ngilchan bo’lsa, ota - kuch qudrat, jasurlik, qattiqqo’llik, bolaning aqliy va jismoniy rivojlanishi uchun qayg’ursa, ona - yurish- turish, muomala, his tuyg’u, nafosat uchun tashvishlanadi. Ota ham ona ham bolaning aqliy, axloqiy jismoniy kamoloti uchun baravar javobgar, chunki, ularning birdan-bir maqsadi shaxsni tarbiyalashga qaratilgandir. Bola shaxsini shakllanishida sog’lom oilaviy muhit katta ahamiyatga egadir. Oilada ota-onalar o’rtasidagi o’zaro hurmat, ishonch va vafo-sadoqat bolalar quvnoq, xushchaqchaq o’sishIariga, normal tarbiyalanishlariga, xonadonda sog’lom muhit yaratilishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Oila a’zolari hurmatini o’rniga qo’yishlari, bir-birlari uchun jon kuydirishlari, yaxshi munosabatda bo’lishlari kerak. Oilada hamisha samimiyat va ko’tarinki ruh hukmron bo’lsa, oila a’zolarining kayfiyatiga ijobiy ta’sir etadi. Qaysi olida nohaqlik, qo’pollik, do’q po’pisa, asabiylik, hukmron ekan, unda halovat ham bo’lmaydi. Oiladagi arzimagan janjal ham dastavval bolalarning psixik holatiga ta’sir qiladi, ularda yomon odatlar hosil bo’lishiga olib keladi. Bolalar ulg’aygach, ular ham qush uyasida ko’rganini qiladi qabilida ish tutishadi. Ota-ona bir-birini behurmat qilmasligi, obro’larini tushirmasligi, oilaviy nizolarni bola yo’q vaqtida bartaraf etishlari shart. Bola yomon yoki yaxshi xulqli, fe’l atvorli bo’lib tug’ilishmaydi. Uning o’sib borishi jarayonida oila muhiti, ota-onaning, kishilaming, atrof-muhitdagi munosabatlarning ta’siri hal qiluvchi rol o’ynaydi. Oiladagi totuvlik, hamjihatlik, bu o’zaro hurmat va yordam, shirinsuhanlik, mehnatsevarlik va to’g’rilik bolaga ijobiy ta’sir qiladi. [1] Odatda oilada ota-ona hamda farzand o’rtasida ham ayrim kelishmovchiliklar yuzaga kelib turadi. Bunday kelishmovchiliklar uchun zamin bo’lib quyidagilar xizmat qiladi. 1. Dunyoqarashlar orasidagi mavjud farqning hisobga olinmasligi. 2. Yoshlarning bo’sh vaqtini mustaqil tashkil etishi, do’stlar tanlashdagi mustaqilligi, hissiyot sohasidagi mustaqilligi, modaga, bugungi kun talabiga mos kiyinishi, kasb tanlashdagi mustaqilligi, umr yo’ldoshi tanlashda mustaqillik uchun ota-onalari bilan ba’zan kurash olib borishning xush kelmasligi. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11 www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 729 3. Ota-onalar ichkilikka ruju qo’yishi yoki or-nomusni yig’ishtirib qo’yib, buzuqchilik qilishi. 4. Ba’zi bolalarni mehnat qilishga o’rgatilmaganligi va buning oqibatida yengil- yelpi hayot kechirishga o’rganib qolishi. 5. Ayrim yoshlarning farzandlik burchini unutib qo’yishi va hokazo. 6. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari yetarli darajada emasligi natijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar. Ota-onalar va bolalar munosabatiga oid yuqoridagi kabi kamchiliklar natijasida oiladan halovat yo’qoladi, o’rtaga sovuqchilik tushadi. Farzandlik burchini bajarmaslik u yoqda tursin, hatto, ichib kelib, ota-onasiga qo’l ko’taradigan farzandlar, ota-onasini sharmanda qilayotgan suyuqoyoq faxsh- parastlar borligiga nima deysiz? Ba’zi ota- onalar bolalarda 3, 6, 13-14 yoshlarda muqarrar ravishda bo’lib o’tadigan krizislarni bilmaydilar. Bu yosh bosqichlarida bola ruhiyatida yangi psixologik qo’shilmalar yuzaga keladi. Bu esa ularning kattalar, jumladan ota-onalar bilan bo’lgan munosabatlarida ko’zga tashlanadi. Buni sezmagan ba’zi ota-onalar «bolam nihoyatda qaysar, quloqsiz bo’lib qoldi», deb o’ylaydilar va shikoyat qilishga tushadilar. Bunga qarshi o ‘zlaricha chora-tadbiriar belgilashlari natijasida ota-ona va bola bir-birlarini tushunolmay qoladilar. Bolaning ota-onadan bezish hollari kuzatiladi. [2] Xalq ta’limi vazirligining 2004-yil 26-fevraldagi 26-sonli hay’at majlisi qarori billan “Oila, mahalla, maktab” konsepsiyasi qabul qilindi. Bu konsepsiyada belgilab bergan vazifalarni hal qilish uchun: Vazirlikning tashabbusi bilan Respublikamizdagi har bir davlat va nodavlat tashkilotlari bilan hamkorlikda “Jamoatchilik maslahat kengashi” tuzilib, joylarda tarbiyasi og’ir, xulqi buzuqlikka moyil hamda daydib yurgan bolalar bilan ishlash, ularning ta’lim-tarbiyasiga va “Oila, mahalla, maktab” konsepsiyasini amalda joriy etishga e’tibor qaratildi. Shu jumladan maktab oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan rahbarlik qiladi. Bu vazifani muvaffaqiyatli bajarishda, ijobiy hal etishda ota-onalar o’rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid targ’ibotlarning roli benihoyadir. Chunki ota-onalar zamonaviy, ruhiy, ta’lim-tarbiyaviy bilimlar bilan qurollantirilmay turib, oilaviy tarbiyani yo’lga qo’yib bo’lmaydi. Oilaviy-tarbiyaviy targ’ibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta’sir ko’rsatish eng maqbul yo’ldir. Maktab mukammal tashkilot sifatida barcha tarbiyaviy ishlarni maqsadga muvofiq tashkil etishi lozim. O’z o’quvchilar jamoasini uyushtira olgan, jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo’naltira olgan, ularning ota-onalarini yaxshi bilgan maktab ma’muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo’lga kirita oladi. O’qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalar barkamolligini ta’minlay olmaydi. Bu o’rinda tarbiyachining o’zini-o’zi tarbiyalashi lozimligini ham esdan chiqarmaslik kerak. O’ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda o’quvchilarda mustaqil fikrlash, yangilikni sezish, tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatini shakllantirish maqsadida ularga qat’iy talablar qo’yish uchun ma’naviy "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11 www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 730 huquqqa ega bo’ladi. Maktabni oila bilan bog’lovchi vosita bu o’qituvchidir. O’quvchilar bilan ishlash, ularning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish, ijtimoiy faolliklarini ta’minlash orqali ota-onalarga ta’sir ko’rsatish usullarini ishlab chiqish maqsadga muvoviqdir. Bu borada maktab va oila aloqasini ta’minlovchi ota-onalar majlislari, bolalar tarbiyasiga aloqador muammolarni jamoa bo’lib hal etish kabilarning rolini inkor etib bo’lmaydi. Jumladan, “Bolangiz qanday o’qishini bilasizmi?”, “Bolangizning odobi haqida suhbatlashaylik.”, “Mustaqil hayot bo’sag’asida" kabi mavzularda olib boriladigan suhbatlar ota-onalarning o’z bolalari haqida, ularning kelajagi haqida qayg’urishlariga sabab bo’ladi. Maktabda o’qitiladigan darslar, ularning mazmuni va eng asosiysi, shu ma’lumotni o’quvchiga etkazib beruvchi o’qituvchi xulq-atvori, kiyinishi, hattoki har bir xatti-harakati ham bola dunyoqarashi shakllanishiga ta’sit etuvchi omildir. Bola insoniy xislatlar: ezgulik, odamiylik, yaxshilikni ham, yomonlikni ham, eng avvalo, oiladagi kattalarning, ustozlarining xatti-harakatidan o’rganadi. Ota-onalar bilan bir qatorda tarbiyachi- o’qituvchilar o’z xulq-atvori bilan bolalar hurmatiga sazovor bo’lishlari, ularning hayot yo’lida o’rnak ko’rsatishlari kerak. Shunday muhitda tarbiyalangan bolagina ota- onani, qolaversa o’z ustozlarini hurmat qiladigan, mahalla-ko’yda o’zidan kichikni izzatlash, kattalarni hurmatlashni o’z o’rniga qo’yadigan, xulqparvar bo’lib voyaga yetishadi. Har bir tarbiyachi tarbiya san’atkori bo’lmog’i lozim. Bu bolalarni sevish san’atidir. Tarbiyasi og’ir, qarovsiz qolgan bolalarning ota-onalari bilan ishlash, ularni jamoatchilik kengashlariga olib chiqish, foydali mehnatga jalb qilish, to’garaklarga qatnashtirish, hunarmandchilikka o’rgatishni ta’minlash, har bir tarbiyasi og’ir bolaga jamoatchilik faollarini biriktirish, vaqti-vaqti bilan ularning hisobotlarini tinglash lozim. Shu bilan birgalikda sinfda yoki sinfdan tashqarida har bitta o’qituvchi o’quvchilar bilan birgalikda jonli muloqot qilib, ijobiy muhitni yaratishi kerak bo’ladi. Bu o’z navbatida o’qituvchining kommunikativ qobiliyatiga kiradi. Bundan ko’rinib turibdiki, o’qituvchining o’quvchilar bilan o’zaro yaqin muloqotidan asosiy maqsad: ✓ salbiy holatlarni vujudga keltiruvchi barcha jarayonlarga barham berish; ✓ o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini hosil qilish; ✓ o’quvchilarni faollikka, erkin fikrlashga, o’z fikr mulohazalarini cho’chimasdan bayon qilib unga tayanishga o’rgatish; ✓ o’quvchilarning yashirin qobiliyatlarini rivojlantirish; ✓ dars va darsdan tashqari jarayonlarda quvonch va shodlik kayfiyatini paydo qilish bo’lib hisoblanadi. A.S.Makarenkoning fikricha, o’qituvchi muloqoti hurmat va talabchanlikka asoslangan munosabat shaklida bo’lishi lozim. V.D.Suxomlinskiy o’qituvchining "…maktab hovlisida gapirgan har bir so’zi puxta o’ylangan, aql va mulohazalarga boy, ma’lum bir tarbiyaviy maqsadga qaratilgan bo’lishi kerak", - deb ta’kidlaydi. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11 www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 731 O’qituvchining har bir so’zi olimning fikricha, nafaqat o’quvchi qulog’iga aytiladi, balki uning qalbiga ham qaratilgan bo’lishi shart. Umuman, ilg’or o’qituvchilarning fikricha, ta’lim va tarbiya faqat o’qituvchi va o’quvchining o’zaro hamkorlik pozitsiyasi asosidagi muloqot jarayonida quriladi. Pedagog va psixolog olimlarning ko’p yillik ilmiy izlanishlari, kuzatishlari va ilmiy tajribalariga asoslangan holda o’qituvchilarning rahbar sifatida sinf jamoasini boshqarishida qo’llaydigan muloqot uslublari quyidagicha tavsiflanadi: Yüklə 332,31 Kb. Dostları ilə paylaş:
|