To’xtasinov Faryozbek

Tovushning balandligi. Bu kattalik tovush chastotasi bilan belgilanadi. Ma’lum
ki, inson gapirganda yoki ashula aytganda bir xil chastotali tebranishlar chiqar masdan,
ko‘p xil chastotali tebranishlar hosil qiladi. Erkak kishi gapirganda uning tovushida 
100 dan 7000 Hz gacha, ayol tovushida 200 dan 9000 Hz gacha bo‘lgan tebranishlar 
uchraydi. Nog‘oradan chiqadigan tovushlar 90 dan 14 000 Hz gacha bo‘ladi.
TOVUSH TARIKIBI: 
Tovush mexanik energiyaning materiya bo‘ylab to‘lqinlar yordamida 
tarqalishidir. Tovush chastota, to‘lqin uzunligi, davr, amplituda va tezlik bilan 
xarakterlanadi. 
Kundalik turmushda tovush atamasini havoda tarqaluvchi va odam eshita 
oladigan to‘lqinlarga nisbatan qo‘llashadi. Biroq fizikada tovush deb har qanday 
materiyada tarqaluvchi mexanik to‘lqinlarga aytiladi. Tovush va u bilan bog‘liq 
hodisalarni o‘rganuvchi fan bo‘limi akustika deyiladi. 
Tovush (fizikada) - keng maʼnoda - gazsimon, suyuq yoki qattiq muhitda 
toʻlqin shaklida tarqaladigan elastik muhit zarralarining tebranma harakati. Tor 
maʼnoda — odam va hayvonlarning maxsus sezgi organlari orqali qabul qilish, 
eshitish hodisasi.
Tovushninng har xil muhitda tarqalish tezligi har xil bo’lib, u muhitning elastik 
hususiyatiga va muhit zichligiga bog’liq bo’lib, quyidagicha ifodalanadi: 
√
bunda, E – Yung moduli, 
– zichlik. 
Tovush toni (vaqt mobaynida doimiy yoki biror qonuniyat asosida o’zgaruvchi 
bo’lgan tebranish) chastota, amplituda (siljish) va tebranish shakli - garmonik spektr 
bilan harakatlanadi.
Organizmda mustaqil ravishda paydo bo’ladigan tovushlarni eshitish 
auskultatsiya deyiladi, tovushlarni eshitish uchun stetoskop, forendeskop ishlatiladi. 
Auskultatsiyaga asoslangan usulni fonokardiografiya deyiladi, ya’ni yurakdagi 
tovushlarni yozish usuli .Tananing ayrim qismlarini tukkullatish va uni analiz 
qilinishiga perkussiya deyiladi. Organizmda mustaqil ravishda paydo bo’ladigan 
tovushlarni eshitish auskultatsiya deyiladi, tovushlarni eshitish uchun stetoskop, 
forendeskop ishlatiladi. Auskultatsiyaga asoslangan usulni fonokardiografiya deyiladi, 
ya’ni yurakdagi tovushlarni yozish usuli .Tananing ayrim qismlarini tukkullatish va 
uni analiz qilinishiga perkussiya deyiladi. 
Tovush geniratsiyasini organizimda tovush apparati hosil qiladi. U tanglay, til, 
lab, ovoz boylamidan iborat. Tovush hosil qilishda o’pka, bronxlar, traxeyalar, og’iz 
bo’shlig’i, burun, tomoq bo’shlig’i ham qatnashadi. Burun va og’iz bo’shlig’i 
rezonator hisoblanib, tovush formasini til, lab, tishlar yordamida kuchaytirish yoki 

---

- 7 - 
kuchsizlantirish mumkin. Ovoz boylamlarining eng zo’r tebranishlari unli tovushlar 
chiqarilishida ro’y beradi. Unsiz tovushlar hosil bo’lganda yumshoq tanglayning til 
uchining va lablarining har xil qisimlari mustaqil tebranadi. Odamning eshitish 
apparati tovushni o’tkazuvchi va qabul qiluvchi qismlardan iborat. Quloq 3 qisimdan – 
tashqi, o’rta va ichki qisimdan iborat. Eshitish retseptorlari ichki quloqda joylashgan. 
Tashqi quloq – quloq chag’anog’i va tebranishni kuchaytiruvchi (rezonator) vazifasini 
bajaruvchi tovush yo’lidan iboratdir (quloqning sxemasi bo’lishi kerak).