206 ko`p hujayrali organizmlarning kelib chiqishi haqidagi asosiy nazariyalar
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kalit so’zlar.
|
206 KO`P HUJAYRALI ORGANIZMLARNING KELIB CHIQISHI HAQIDAGI ASOSIY NAZARIYALAR. Ashirova Shahnoza Nig’matillayevna Chirchiq shahar 2- umumiy o’rta ta’lim maktabining biologiya fani òqituvchisi Annotatsiya. Barcha ko`p hujayrali hayvonlarning taraqqiyoti yagona hujayradan boshlanadi. Biogenetik qonun asosida qaralganda esa bu - Metazoa ning ajdodlarini bir hujayralilar ekanligini isbotlovchi dalildir. Bir xil hujayralardan tuzilgan morula va blastula taraqqiyot davrlari esa evolyutsion jarayonning (filogenezning) kelgusi etaplarida ko`p hujayralilarning ajdodlari sharsimon, koloniya bo`lib yashovchi morey va blastey deb ataluvchi sodda hayvonlarni eslatdi. (Gekkel nazariyasi). Kalit so’zlar. I. Xadji, A.A. Zaxvatkin, I.I.Mechnikov, xivchinlilar sinfi, Gekkel nazariyasi, filogenez, blastula, morula, Metazoa, Biogenetik qonun. Eng tuban darajada taraqqiy etgan ko`p hujayralilar qaysi hayvonlardan kelib chiqqan? Ko`pchilik olimlarning fikricha tuban darajadagi ko`p hujayralilarning ajdodlari xivchinlilar sinfiga oid sodda hayvonlarning koloniyali formalari bo`lmish geterotrof organizmlar bo`lgan. Shunday xulosaga ular quyidagi dalillarga asoslanib kelishgan: 1) sodda hayvonlarning va ko`p hujayrali organizmlarning hujayra tuzilishi va bo`linish jarayoni bir-biriga juda o`xshash; 2) sodda hayvonlar eng oddiy tuzilgan organizmlar sifatida ko`p hujayralilardan oldin paydo bo`lgan bo`lib, keyinchalik ularning ajdodlariga aylangan; 3) koloniyali xivchinlilarning tanasini juda ko`p bir xil tuzilgan hujayralarga bo`linishi ularni har xil yo’nalishda differensiallashishini yengillashtirgan; 4) barcha ko`p hujayrali hayvonlarning embrional taraqqiyotining dastlabki davrlari bir hujayrali organizmlarni eslatadi. Ammo hozirgi koloniyali sodda hayvonlar va eng sodda tuzilgan ko`p hujayralilar o`rtasida katta farq mavjud: birinchisida aniq vazifalarni bajaruvchi hujayra guruhlari yo`q, ikkinchisida esa bu hol juda yetarli darajada ifodalangan. Ular orasidagi oraliq formalar hech iz qoldirmasdan yo`qolib ketgan bo`lishi mumkin, 207 shu sababli ham olimlar ko`p hujayralilarning kelib chiqishini aniqlash maqsadida biogenetik qonundan foydalanib kelishgan. Blasteyalar hujayralari bir qatlamga ega bo`lib, ular suvda suzib yuruvchi hayvonlar bo`lgan. Bu hujayralar orasida farq bo`lmagan va ular harakat qilish, oziqa ushlash va hokazo kabi muhim hayotiy funksiyalarni bajarishgan. Qaysi yo`l bilan sharsimon bir qavatli blasteydan ko`p hujayralilar kelib chiqqan? Bunga aniq javob tuban ko`p hujayralilarning (bulutlar) embrional taraqqiyotini o`rganish natijasida buyuk rus olimi I.I.Mechnikov tomonidan berilgan. Uning nazariyasi bo`yicha blasteyaning ayrim hujayralari oziqani ushlab vaqtincha koloniyaning ichiga kirgan va bu oziqalar esa u yerda hazm bo`lgan (hujayralar esa keyinchalik yana tashqariga chiqishgan). Bu xil xulosaga dalil bo`lib bulutlarda hujayralarning bo`sh holda joylashganligi va ularda o`rin almashish hollari ro`y berishi mumkinligi hisoblanadi. Shunday qilib blasteyalarda dastavval hujayralar ma`lum bir vazifani bajarishga vaqtinchalik ajralgan: tashqi hujayralar harakat vazifasini, ichkilari – oziqlanishni amalga oshiradi. Lekin bunday bo`linish yetarli emas, chunki koloniyani harakatga keltiruvchi hujayralar boshqa tuzilishga (mustahkam qobiqqa va xivchinga ega bo`lishi), ovqat hazm qilishda qatnashuvchilari bo`lakcha tuzilishga (yupqa qobiqqa) ega bo`lishi kerak. Keyingi evolyutsiyada shunday hol ro’y bergan. Shu sababli ham tuban darajadagi ko`p hujayralilarda parenximuladagi harakatni ta`minlovchi tashqi qavatdagi ixtisoslashgan hujayralarni I.I.Mechnikov kinoblast, ichki - oziqani hazm qilishda qatnashuvchi maxsus hujayralarni - fagotsitoblast deb yuritgan va bulutlarni shu xil evolyutsiya, ya`ni parenximella deb ataluvchi, ichakka ega bo`lmagan, oddiy tuzilgan hayvonlardan kelib chiqqanligini isbotlab bergan. Gekkel juda ko`p olimlarning embriologiya sohasidagi ma`lumotlarini umumlashtirib va tartibga solib, (o`zi maxsus tajribalar o`tkazmasdan) 1874 yilda "gastrey" nazariyasini yaratgan(1-rasm). U o`zining bu nazariyasiga asoslanib ikki qavatli ko`p hujayralilarning kelib chiqishini quyidagicha ta`riflagan: tuxumni Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|