Pedagogik vaziyatlar vaziyat

Pedagogik vaziyatlar

---

---

PEDAGOGIK VAZIYATLAR 
Vaziyat — voqealar to‘plami boshlanishini insonning qabul qilishi va
faoliyatiga ochiladigan hayotiy sharoit va holatlari o‘tishining bir amalligi va
takrorlanmasligidir.
Pedagogik vaziyat – tarbiyachi o‘zining kundalik hayotida duch kelgan va
yechim talab etiladigan pedagogik masalalarni tug‘dirgan dalil, hayotiy tarixdir.
Ba’zi turdagi ko‘p uchraydigan pedagogik vaziyatlar, o‘quvchilarning harakatlarini
tahlil etish jarayonida pedagogik masalalarni tezlikda ifodalash, ularni yechish va
bu vaziyatlarni bartaraf etish imkoniyatini bersa, kam uchraydigan boshqa turdagi
vaziyatlar murakkab, takrorlanmaydigan, o‘zining yechimi uchun yetarlicha ko‘p
vaqt talab etadigan, ba’zan esa, umuman yechilmaydigan vaziyatlar bo‘lishi
mumkin.
Ideal aniq vaziyat – qandaydir (biznes, marketin yoki boshqa) faoliyatining
biror qiziqarli tarixi yoki ushbu faoliyat tarixidan joy olgan, yechish talab
etiladigan boshqotirma; tahlili eskirgan va qo‘shimcha axborot izlash talab
etadigan axborotlarning ko‘pligi; kelajakda vaziyatning davomini berishga qodir
bo‘lgan dolzarb muammo; eng asosisi – qaralayotgan masala “nazariyasi” bilan
ustma-ust tushadigan vaziyatdan iborat bo‘lib, katta yoki kichik (mini ham bo‘lishi
mumkin) keysda qo‘yilgan muammoni yechishga turtki beradigan savollar
to‘plamini o‘z ichiga olishi zarur.
O‘qitish amaliyotida vaziyatlarning: standart, kritik, ekstremal va sh.k.
kabi turli ko‘rinishlari foydalaniladi.
Standart vaziyat – qandaydir darajada tipik bo‘lib, bir xil vaziyatlarda tez-
tez takrorlanadi; bir xil manbalar, sabablarga ega; u salbiy ham, ijobiy ham
tabiatga ega bo‘lishi mumkin.
Kritik vaziyat – tirik bo‘lmagan, odatda, kutilmagan, avvalgi hisob-kitobni,
rejani buzadi; belgilangan me’yorlarni, tartibni, qoidalar, qadriyatlar tizimini
buzishi mumkin; material va axloqiy ziyon yetkazishi hamda sog‘liq, ekologiya
uchun zararli bo‘lishi mumkin; tezchan va keskin aralashishni, mezonlarni,
nizomlarni, me’yorlarni ko‘rib chiqishni talab etadi.
Ekstremal vaziyat (yoki favquloddagi hodisa) - ajoyib, o‘xshashi
bo‘lmagan; qandaydir ob’ektlarni, jarayonlarni, qarashlarni, munosabatlarni salbiy,
ba’zan esa buzg‘unchi o‘zgarishlarga olib keladi; o‘zidan keyin material, jismoniy
va axloqiy yo‘qotishlarni olib keladi; rejalashtirilmagan va ko‘zda tutilmagan
material va insoniy ashyolarni jalb etishni talab etadi; keskin harakatlarga,
noan’anaviy yechimlar qilishga, yordam qilishga: masalan, yer qimirlashi, yong‘in,
suv toshqini, bo‘ron, vulqon otilishi, ko‘chkilarda murojat qilishga undaydi.
Yoritish va materialni taqdim etish tabiatiga ko‘ra vaziyat-ko‘rgazmalar,
vaziyat – baholash va vaziyat-mashqlar foydalanilishi mumkin.
Vaziyat-ko‘rgazmalar – bu amaliyotdan olingan (pozitiv ham, negativ
ham) masalani va vaziyatni yechish. Vaziyat-baholash - vaziyatning tavsifi va
tayyor holdagi mumkin bo‘lgan yechim bo‘lib, faqat, u qanchalik to‘g‘ri va
samarali ekanligini baholash talab etiladi. Vaziyat-mashq - aniq boshqaruv yoki
ijtimoiy–psixologik faoliyat lavhasi bo‘lib, uni yechimi qandaydir standart

---

---

harakatlarni, masalan: me’yorlar hisobi, jadvallarni to‘ldirish, yuridik hujjatlarni

foydalanishni talab etadi.
Vaziyatli masalalar muammoli masalalarga ancha yaqin va u faoliyat
uslubini aniqlash hamda tushunishga qaratilgan. Vaziyat-masalalarini yechish
mobaynida o‘qituvchi va o‘quvchilar turli: o‘quvchi uchun – berilgan vaziyatga
mos yechimni topish, o‘qituvchi uchun – faoliyat usulini o‘quvchilar tomonidan
o‘zlashtirishi va uning mohiyatini tushunish maqsadlariga egalar.
Vaziyatli masalalar o‘quv jarayonida ham, auditoriyadan tashqarida ham
foydalanilishi mumkin, chunki umumiy ta’lim maqsadlariga ko‘ra vaziyatli
masalalar ushbu maqsadlarning ixtiyoriysini amalga oshirish uslubi sifatida
namoyon bo‘lishi mumkin.
Ko‘pgina vaziyatli masalalarni yechimi jamiyatda bo‘layotgan
o‘zgarishlarni ifoda etuvchi aniq vaziyatlarni tahlili bilan bog‘liq. Bu vaziyatlar
nafaqat o‘quvchiga, balki o‘qituvchiga ham yangi bo‘lishi va o‘z o‘rnida
o‘qituvchi va o‘quvchi orasidagi munosabat tabiatini o‘zgartirishi mumkin.
An’anaviy o‘quv amaliyotida o‘qituvchi «biladi», o‘quvchilar «bilmaydilar»
tamoyili hukm suradi. Vaziyatli masalalarni hal etishda, esa o‘qituvchi va o‘quvchi
birgalikda muammoni yechishni o‘rganayotgan teng huquqli hamkor sifatida
chiqadilar. Shunday qilib, vaziyatli masalalarni hal etish mobaynida, o‘qituvchi
to‘g‘ri javob manbai sifatida emas, balki o‘quvchiga «yordam beruvchi» inson
sifatida chiqib, o‘quv-tarbiya jarayonidagi o‘qituvchi-o‘quvchi munosabatini
o‘zgartishga olib kelinmoqda.
O‘qitishning o‘ziga xos maqsadlariga bog‘liq ravishda keyslar unga taqdim
etilgan material mazmuni va tashkil etilishiga ko‘ra juda turli-tuman:tahlil va
baholashga o‘rgatish keyslari; muammoni yechish va qaror qabul qilishga
o‘rgatuvchi keyslar; muammoni, yechimni yoki umuman konsepsiyani namoyish
etdigan keyslar bo‘lishi mumkin.
Keyslarni sinflarga ajratish turli xossalariga ko‘ra amalga oshirilishi
mumkin. Ularni sinflarga ajratishda keng qo‘llaniladigan yondashuvlaridan biri
uning murakkabligidir. Bunda quyidagilarni ajratadilar:
- o‘quv vaziyatlarni namoyish qiladigan – o‘quvchilarni biror amaliy
misolda aniq vaziyatda to‘g‘ri qaror qabul qilish algoritmini o‘rgatish maqsadidagi
keyslar;
- o‘quv vaziyatlar – aniq vaqt mobaynidagi vaziyatni tavsiflash,