Pedagogika fakulteti
Yüklə 394,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
I qism. Bog'lanishli nutq. „Tipratikanlar" rasmi bo'yicha hikoya qilish.
Dastur mazmuni. O’quvchilarning yovvoyi hayvonlar (tipra-tikanlar) to'g'risidagi mavjud bilimlaridan foydalanib, rasm bo'yicha hikoya qilishga o'rgatish. II qism. Lug'at ishi. Topishmoqlarni topish. Dastur mazmuni. O’quvchilarni topishmoqlardagi obrazli ifodalarning mazmunini tushunishga o'rgatish.
Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash, tovushlarining to'g'ri talaffuzini mustahkamlash. Darsning mazmuni. tovushlarining to'g'ri talaffuzini aniqlash, mustahkamlash, fonetik idrokni o'stirish, tovushlari bo'lgan so'zlarni aniq va cho'zib talaffuz etishga o'rgatish. Mashg'ulotning borishi. O’qituvchi o’quvchilarga tipratikan haqidagi she'rni aytib beradi.
36
So'ngra o’qituvchi so'raydi: „Tipratikanning tanasi nimalar bilan qoplangan?" (Ignalar bilan.) „Tipratikan qanday?" (Tikanli.) Tipratikan haqidagi topishmoqni tinglashni taklif etadi: Tikuvchimas, bichuvchimas, Ninasi ancha ekan, yoviga sanchar ekan. So'ng shu topishmoq yuzasidan ham savollar beradi: „Nima uchun: ninasi ancha ekan, yoviga sanchar ekan" deb aytilgan? (Chunki uning tanasi ignalar bilan qoplangan, bironta yowoyi hayvon uni yemoqchi bo'lsa, dumaloqlanib olib ignalarini tikkaytirib oladi, natijada uning ignalari yovga (dushmaniga) sanchiladi. Biz ham uni tutib olmoqchi bo'lsak, ignalarini qo'limizga sanchib olishi mumkin. Unga tegib bo'lmaydi, tikanli.) Yana bitta topishmoq aytadi: „Ignalarini o'zi bilan olib yuradi, Tikishni esa bilmaycli". O’qituvchi so'raydi: Nima uchun „Tikishni bilmaydi" deyilgan? Yana qanday ignalar bor, ular nima uchun kerak? (Tikuv ignalari, tikish uchun.) Tipratikanning ignalari bilan tikish uchun ishlatiladigan ignalar nimasi bilan o'xshash? (ular o'tkir, uzun, ingichka.) O’qituvchi „Tipratikanlar" rasmini („Yovvoyi hayvonlar" seriyali rasmlardan) ko'rsatadi. O’quvchilarga uni diqqat bilan ko'rib chiqishni taklif etadi va savollar beradi: „Bu rasmda nima tasvirlangan? Ona tipratikan nima qilyapti? Tipratikan o’quvchilari-chi? Tipratikanlar nima yeydi? Unga ignalar nima uchun kerak? U qanday? Tipratikanni nima bilan taqqoslash mumkin?" Javoblarni tinglaydi va o’quvchilarga tipratikanlar haqida aytilganlarni esdan chiqarmaslikni aytadi. Shu rasm yuzasidan bir o’quvchining hikoyasi: „Ona tipratikan va tipratikanchalar yashashar ekan. Kunlar-dan bir kuni ular o'tloqqa sayr qilgani borishibdi. Ona tipratikan shiliqqurtlarni ko'rib ularga tikilib qaray boshlabdi. Ikkita tipratikancha esa qo'ng'izga
37
qarab o'yiashibdi, bu kim ekan, bitta tipratikancha esa xuddi koptokka o'xshab, dum-dumaloq bo'lib olibdi. Qo'ng'iz yiqilib tushgan edi, tipratikancha qo'rqib, tumshug'ini ichkariga yashirdi". Ikkinchi bir o’quvchining hikoyasi: Bir bor ekan, bir yo'q ekan. Ona tipratikan bilan tipratikanchalar yashar ekan. Kunlardan bir kun ular sayr qilgani bog'ga borishibdi. Ona tipratikan shiliqqurtni ko'rib qoldi. Ikkita kichkina tikanli tipratikanchalar chuvalchangni ko'rib qolib, unga qarab turishibdi va qanday taqsimlab olishga hayron". Uchinchi o’quvchining hikoyasi: „Tipratikanchalar va ona tipratikan yashar ekan. Kunlardan bir kun ular o'rmonga sayr qilgani borishibdi. Ikkita tipratikancha qo'ng'izni ushlab olishdi va uni taqsimlay olishmadi. Ular qarasalar, shox-shabbalarning ostida bir ko'k rangdagi dum-dumaloq narsa. Bu ularning akalari bo'lib, u qo'rqqanidan xuddi koptokka o'xshab dum-dumaloq bo'lib olgan edi. Ular akalariga qarayotganlarida, qo'ng'izlar qochib qolishdi". O’qituvchi o’quvchilardan kimning hikoyasi nimasi bilan ko'proq yoqqanligini, har bir tinglagan hikoyalarida qanday yangi va qiziqarli narsalarni eshitganliklarini so'rab oladi. Katta sinf o’quvchilari sekin-astalik bilan rasmda tasvirlangan tabiat manzaralarini (peyzajni) tasvirlash bilan o'z hikoyalarini to'ldirib boradilar. Masalan, „Qishki o'yinlar" rasmi yuzasidan o’quvchi shunday hikoya qilishi mumkin: „Bu rasmda qish tasvirlangan. Kun iliq va quyoshli. Osmon ko'm-ko'k, beg'ubor...". Rasm bo'yicha hikoya qilishga bunday tasvirlashni kiritish o’quvchilarni manzarali (peyzajli) va naturmort rasmlar bo'yicha hikoya tuzishga tayyorlaydi. Bu hikoya turi maktabga tayyorlov sinfida tashkil etiladi. O’quvchilarni manzarali va naturmort rasmlar bo'yicha hikoya qilishga o'rgatishning qiziqarli va samarali uslubiyotini N. M. Zubareva ishlab chiqqan. Jumladan, ushbu uslubiyotni u quyidagicha yoritadi: „ O’quvchilarni manzarali rasmni idrok qilishga sekin-astalik bilan, ularning emotsional kayfiyatlariga 38
tayangan holda, tabiatni kuzatish bilan bog'lab o'rgatib boriladi. Manzarali rasmni idrok qilishni tevarak-atrofdagi tabiatning rang- barangligini va chiroyini kuzatish bilan (quyoshning chiqishi va botishi, momaqaldiroq, oqshom, ob-havo (bulutli, ochiq), izg'irin shamol va boshqalar) bog'lab olib borish kerak. Manzarali rasmni ко'rib chiqishda quyidagi savollardan foydalanish maqsadga muvofiqdir: Rassom bizga bu o'rmon haqida (ushbu daraxt, maysazor, o'tloq haqida) nimalarni hikoya qilib bermoqchi bo'lgan? Nima uchun rassom o'zining rasmini shunday nomlagan? Rassomga nima qiziqroq, chiroyliroq ko'rinadi? O’qituvchining „nima haqida...", „nima to'g'risida..." degan savollari rasmning tavsifini aniqlashga, tabiat manzarasi to'g'risida aniq tavsif berishga yordam beradi. U yoki bu rasmning badiiy g'oyasini yaxshi tushunish va aniqlash uchun mustqadan, poetik (she'riy) asarlardan foydalanish ma'qul. Bu o’quvchilarda, bir tomondan, barqaror diqqatning vujudga kelishiga yordam bersa, ikkinchi tomondan, ularning kayfiyatini ko'taradi, tasvirlash uchun o'xshatishlar, epitetlar, taqqoslashl ar va kinoyalarni tanlashga yordam beradi". Masalan, Safo Ochilning, „Ko'klam qo'shig'i", Shukur Sa'dullaning „Bahor keldi", Zafar Diyorning „Qor", she'r-laridan, tabiat to'g'risidagi o'zbek xalq qo'shiq va laparlaridan foydalanish mumkin 5 . Rasmning g'oyasini tushunishga yordam berishda ushbu metodik usul ham yordam berishi mumkin: o’qituvchi o’quvchilardan qor bilan o'ynayotganlarida, uyda onalari bo'lmaganda, shifokor emlash uchun kelganda va hokazo vaziyatlarda kayfiyatlari qanday bo'Iishini so'raydi. O’qituvchining namuna-hikoyasi yoki ada-biy asarni o'qib berishi katta ahamiyatga ega. Masalan, V. Baksheyevning „YashiI bahor", O'. Tansiqboyevning „Kuz" rasmini ko'zdan kechirishda mashg'ulotni O'tkir Hoshimovning „Tomchi haqida
5
Umarova M . va boshqalar 3- sinfda o’qish darslari , T., 2004-yil
39
ertak" hikoyasini, Qudrat Hikmatning „Bu qaysi fasl?" asaridan parcha o'qib berish bilan tugallash mumkin. Maktabga tayyorlov sinfida naturmortlarni ko'rib chiqish va tasvirlash mashg'uloti tashkil etiladi. O’qituvchi doskaga uncha murakkab bo'lmagan rasmni (naturmortni) yoki rasmda tasvirlangan idishlardan, gullardan, mevalardan stol ustida, xuddi rasmda tasvirlangandek, „naturmort" yasaydi. So'ngra o’quvchilarning o'zlari narsa-buyumlardan „naturmort" yasaydilar va bir vaqtning o'zida „naturmortni" tasvirlaydilar: rangini, bo'yoqlarning mosligini, narsalarning shaklini aytib
tasvirlaydilar, keyin esa rasmdagi „naturmort" bilan taqqoslaydilar. „Stoldagi naturmortni ko'rib chiqish o’quvchilarga narsa-buyumlarning turli sifat xususiyatlarini, belgilarini aniqlashga yordam beradi, ularn ing estetik sifatlari to'g'risidagi tasawurlari doirasini kengaytirishga ta'sir etadi. O’quvchi sekin-astalik bilan mustaqil ravishda naturmortlarni tasvirlashga o'tadi. Ushbu naturmort rasmlardan foydalanishi mumkin: D. Nalbandyan „Gullar", I. Levitan „Siren", A. Lak-tinov „Fevral", I. Mashkov „Tarvuz bilan naturmort", P. Kan-chalov „Deraza oldidagi siren", A. Fatxullin „Nishona". Shuningdek, o’qituvchi mashg'ulotda fotoetud reproduksiyalaridan ham foydalanishi mumkin. Y. Ryumkinning „Olmalar", Y. Ignatovichning „Momaqaymoq" va „Moychechak" rasmlarini ko'zdan kechirish yaxshi natijalar beradi. |