Pedagogika instituti tarix kafedrasi tarix fanining nazariy asoslari

Savollar:

1. Tarixiy antropologiyaning paydo bo‘lish sabablari va uning ahamiyati nimada?

   
   

2. Fanlararo hamkorlikning va tarixiy tadqiqotlarda fanlararo usullardan foydalanishning kengayishi sabablari qanday?

   
   

3. Tarixiy tadqiqotlarda fanlararo usullami qo‘llashning metodologik tamoyillari nimalardan iborat?

   
   

4. Ilmiy bilish va uning turlari haqida m a’lumot bering? Sinergetika - bilishda fanlararo yondashuv uslubining ahamiyati?

   
   

5. Sinergetik bilishda “Sistema” tushunchasi degani nimani anglatadi? Sinergetik yondashuvdagi yangilik nimadan iborat?

   
   

6-maruza: Tarixiy dalil va uning interpretatsiyasi
Reja:

1. Sinxron usul, muammoviy-xronologik usul

   
   

2. Davrlashtirisli usuli va qiyosiy tarixiy usul

   
   

Tarix fanining predmeti juda murakkab bo‘lib, tarix bu faqat ilmiy iniktatlar emas, balki insoniyat ijtimoiy ongi bilan bog‘liqdir. Tarix ijlimoiy jarayonlar uzviyligini yoritib, o‘tmish asosida hozirgi zamonni lnshunish imkoniyatini beradi va m a’lum m a’noda kelajakni ko ‘ra bilishga yordam beradi. Tarix bu insoniyat xotirasidir. “Tarix” tushunchasi ilmiy maqsadda va kundalik turmushda ishlaliladi. Demak, tarix tushunchasi 2 xil m a’no kasb etadi:

1) tarix - bu rivojlanayotgan voqelikdir;
2) tarix - shu voqelikni anglashdir.
Tarix lushunchasining ikkinchi m a’nosida tarix fan sifatida maydonga rhiqadi. Tarix fani usullari metodologik nazariyadan ilmiy ish amalivotiga o ‘tadigan ko‘prik vazifasini bajaradi. Tarix fanining maxsus usullari 2 guruhga bo‘linadi: ilmiy tadi|ii|oUaming umumiy usullariga o‘xshab ketadi. Bularga sinxron, xronologik (uning bir turi - muammoviy-davriylik), davrlashtirish usuli (diaxron). 2-guruh usullar esa mantiqiy usullarga yaqin bo‘lib, nazariy tadc|iqotga va tarixiy voqealami taqqoslash, ulardagi qonuniyatni aniqlashga asoslangan. Unga tarixiy taqqoslash, retrospektiv usullar kiindi. Sinxron usul, muammoviy-xronologik usul, davrlashtirish usuli va qiyosiy tarixiy usul Sinxron usul - turli voqea va hodisalami bir paytda o‘rganish. Turli voqea va hodisalami alohida o‘rganish ulaming ahamiyatini oshirib yoki kamaytirib yuboradi, natijada absolyutlashtirish kelib chiqadi. Voqelik haqida subyektiv qarashlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Bundan tashqari, sinxron usuldan foydalanish voqeliklar o'rtasidagi murakkab aloqalami va o‘zaro ta’simi o'rganish imkonini beradi. Voqelik va jarayonni to‘g‘ri tushunish uchun barcha aloqalami va “o‘tishlami”, o‘zaro ta’simi aniqlash muhimdir. Bir voqelikning kelib chiqish sabablarini va xarakterini ochib berish uchun boshqa ko‘plab voqeliklami tadqiq etish zarur. Masalan, bir ishchilar isyoni tarixini o‘rganish uchun mamlakatdagi iqtisodiy holatni va sanoat tarmoqlarini, ishchilar sinfiga nisbatan olib borilgan siyosatni hamda ishchilar va tadbirkorlar munosabatini, kasaba tashkilotlari va siyosiy partiyalar faoliyati, ishchilar o‘rtasidagi birdamlik kabi masalalami ham tahlil qiladi. Shuningdek, tabiiy va tashqi omillami o'rganish zarar bo‘ladi. Muammoviy-xronologik usul - tarixiy voqea va hodisalami m a’lum bir tarixiy davr doirasida ulaming ketma-ketligi, harakati va o‘zgarishi nuqtayi nazaridan o‘rganiladi. Ushbu usul bir-biri bilan bog‘liq voqealar xronikasini o‘rganib, tadqiq etilayotgan jarayonning mohiyatini ochish imkonini beradi. Diaxron usul yoki davrlashtirish usuli - inson, jamiyat yoki voqeliklaming alohida qismlarini tadqiqot mobaynida alohida bosqichlarga ajratish. U tarixiy tadqiqotlaming muhim usullaridan biridir. Bu usul tarixiy jarayonning ma’lum bir davr mobaynidagi sifal jihatidan o‘zgarishini aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, m a’lum bir davrda tarixiy voqeliklaming mohiyatini va qonuniyatini ochishga yordam beradi. Tarixiy parallel usuli yoki qiyosiy-tarixiy usul - o‘rganilayotgan hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlami aniqlashga asoslangan, Muusul o‘rganilayotgan voqelikni o‘rganib bo‘lingan voqelik bilan qiyoslash hamda birinchisining mohiyatini anglab yetishga yordam beradi. Ushbu usul XIX oxiri - XX asr boshlarida yagona ilmiy usul sil'atida tan olingan. Qiyosiy-tarixiy usul voqeliklami va uning ko‘p tomonlarini, xusvisiyatlarini rivojlanishda o‘rganishni taqozo etadi. Ushbu usulning kuchli tomorflaridan biri tadqiq etilayotgan voqeliklami keng qamrab olishga imkon beradi. Eng kamida ikki “qator” voqelikni, jarayonni parallel ravishda o‘rganish tadqiqotchiga alohida analogik voqelikliir o‘rtasidagi aloqalar xarakterini kuzatish imkonini beradi. Bundan kclib chiqadiki, voqeliklami ajratilgan holatda, absolyut yagona deb qaluil qilib bo‘lmaydi. Jarayonda voqeliklami qiyosiy o‘rganish bilishni chuqurlashtiradi (masalan, voqeliklarda qonuniyatlami aniqlash, ulaming yangi sifatli tomonlarini ochish) va kengaytiradi (masalan, bilimning ma’lumotlar iisosini kengaytiradi). Demak, bu usul boshqalari bilan bir qatorda ilmni miqdoriy va sifatiy chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Mazkur usul yordamida: a) voqeliklardagi turli belgilar aniqlanadi, ular qiyoslanadi; b) voqeliklardagi tarixiy izchillik, o‘zaro bog‘liqlik, jarayonida ulaming aloqalari va munosabatlari aniqlanadi;) ijtimoiy jarayonlar va voqeliklar umumlashtiriladi. (Qiyosiy-tarixiy usulni qo‘llash qiyoslanayotgan vaziyatlami aniq Inlilil qilishni talab etadi, faqat ulami tashqi o‘xshashlik jihatlari bo‘yicha qiyoslash mumkin emas, har qanday qiyoslash shartli ekanupini unutmaslik lozim. Tarixiy tadqiqotlarda eng keng qo‘llaniladigan usullardan biri qiyoniy tahlil usulidir. Mazkur usuldan fanda qadimdan foydalana boshlaugan va voqealar davriyligiga e’tibor qaratilmagan. Yangi davrda rsa ma’lum bir voqealar va davrlar taqqoslandi. liunda voqealaming farqi qayd etilishi bilan birga turli voqeliklardagi o‘xshashliklar ham kuzatiladi. Ma’rifatparvarlik tarixshunosligida esa insoniyat tabiatining yagonaligi natijasi sifatida jahon tarixini birligi e’tirof etiladi. Ma’rifatparvarlar qiyosiy tahlil usulidan keng foydalanib, tarixiy rivojlanishning takrorlanmasligi haqidagi K'oyani ilgari suradi. Ammo, ular ijtimoiy voqelikning o‘ziga xosligi va voqeliklar takrorlanishi mohiyatini tushunib yetolmadi. Shuning uchun ular qiyosiy usuldan yuzaki ravishda foydalandi. Shunga qaramasdan, m a’rifatparvarlar o‘rganilayotgan voqeliklarni taqqoslash mezonlari qanday bo‘lishi kerak, nimalami taqqoslash mumkin va nimalarni qiyoslash mumkin emas kabi savollarga javob bera oldilar. Tarixiy bilimlar rivojlanishi jarayonida qiyosiy tahlil muammolari, jumladan, bilish imkoniyatlari va qo‘llash doirasi muammolari yuzaga chiqa boshladi. T. Mommzen fikriga ko‘ra, qiyosiy tahlil bir xil tizimdagi va takrorlanuvchi tiplarga nisbatan ishlatilishi mumkin. Qiyosiy tahlil voqeliklaming o‘ziga xos xususiyatlari va umumiy jihatlarini aniqlashga yordam berishi masalasi yuzasidan tarixchilar orasida turli fikrlar vujudga kelgan. Jumladan, D.Gerxard qiyosiy tahlil xususiyatni aniqlashga yordam berishini e’tirof etadi. Aksincha, A.Toynbi sivilizatsiyalar konsepsiyasini asoslashda ulaming o'xshash jihatlariga tayanadi va turli voqeliklarni bir-biriga qiyoslaydi. U Erondagi XIX asr oxiridagi qo‘zg‘olonni asrimizgacha bo‘lgan II asrda Qadimgi Yahudiylar davlatidagi Makkaveyev qo‘zg‘oloni bilan qiyoslaydi. Tarixiy tadqiqotlarda eng ko‘p qo‘llaniladigan usullardan biri qiyosiy tahlil usuli bo‘lib, usiz hech bir ilmiy tadqiqot olib borishning iloji yo‘q. Ushbu usulni qo‘llash imkoniyati va zamriyati bilish obyektining xarakteri bilan belgilanadi. “Har qanday voqelikni yoki o‘xshash voqeliklarni qiyoslash mumkinmi?” degan savol tug‘iladi. Hamma narsani taqqoslash mumkin, masalan, o‘rta asr hunarmandchiligining tashkiliy shakli sifatida korxona va manufakturani, Spartak va Jakeriya qo‘zg‘olonini taqqoslash mumkin, lekin voqeliklarni qiyoslash ulaming bir-biridan farqini ko‘rsatib beradi, ulaming mohiyatini tushunishga yordam bermaydi. Shuning uchun bu usulni qo‘llashdan avval uni ishlatishning maqsadga muvofiqligi hisobga olinadi. Mazkur usuldan unumli foydalanish uchun bir-biriga o‘xshash voqelik va jarayonlar tahlil qilinishi maqsadga muvofiq. Buning uchun taqqoslanayotgan voqeliklaming belgilari batafsil aniqlanishi lozim, qiyosiy tahlil natijasi yuzaki boiadi. Shuningdek, taqqoslunayotgan voqelik yoki jarayonning o‘rganilish darajasi taxminan bir xil bo‘lishi lozim, chunki ulaming biri yetarlicha tadqiq etilmasa, lloto‘g‘ri xulosalarga olib kelishi mumkin. Demak, mazkur usuldan unumli foydalanishdan oldin tavsifiy usulni qo‘llab, o‘rganilayotgan inusalani batafsil bayon etish zarur, ya’ni tavsiflash qiyoslashning enosi bo‘lib xizmat qiladi. o ‘rganilayotgan voqelikni taqqoslash uning mohiyatini qay daraJllilu ogallaganligiga qarab farqlanadi. Qiyosiy tahlilning dastlabki dar^jusi analogiya hisoblanadi. Analogiyada asosiy e’tibor voqelik yoki Jttniyon oddiy yoki murakkabligiga qaramasdan uning mohiyatini Uuk|iq etishga qaratilmaydi, odatda biron-bir narsani isbotlash uchun (oyilulaniladi. Analogiya tahlil qilishni talab etmaydi, balki bir obyekt- ikkinchi obyektga tasawur ko‘chiriladi. Masalan, o.Bismark o‘z davlatlarini birlashtirishda muhim rol o'ynaganlar, Wixminan bir xil sabab va mezonlar birlashtirishga olib kelgan. (Qiyosiy tahlil voqelikning rivojlanish darajasini ko‘rsatib beradi. X VI asrda qator G‘arbiy Yevropa davlatlarida islohotlar amalga oshirilgnn edi. Uning sabablari o‘xshash bo‘lib, o‘rta asr tartiblaridan yangi, kapilalistik tartiblarga o‘tish asosini tashkil etgan. Lekin bu jarayon Inn bir davlatda o‘ziga xos ravishda kechgan. Masalan, kalvinizmda hlobotlaming asosiy mohiyati mujassamlashgan hamda boshqa oqimlunla o‘ziga xos xususiyat va farqlar bilan namoyon bo‘lgan. Ilundan tashqari, XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Arab mamInkallari va Turkistonda davriy matbuotning vujudga kelishi, uning yo'nalishlari va faoliyatini qiyosiy tahlil etishni misol keltirish mumkm. Ulami qiyosiy tahlil etish natijasida bu davrdagi Arab mamlakatlin ulagi va Turkistondagi davriy matbuot nashr etishda gazeta chop dish ustun bo'lganligini ko‘rish mumkin. Bundan tashqari, bu mamItikatlardagi gazetalar uchta yo‘nalishga ajratilganligini, ya’ni rasimv, xususiy gazetalar va milliy matbuotga bo‘linganligini ta’kidlash lozim” . Shuningdek, bunday qiyoslash natijasida ko‘pgina davlatlarda, jumladan arab davlatlarida va Turkistonda dastlabki davriy matbuot ular mustamlakaga aylanganidan so‘ng paydo bo‘lganligini va bu davriy matbuot qiyofasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatganligini aniqlash mumkin. Matbuotning vujudga kelishi va rivojlanishi metropoliyaning mustamlakadagi faoliyati, ulaming mustamlakachilik siyosati xususiyatlari bilan bog‘liq holda kechgan. Matbuot evolutsiyasiga shuningdek, mustamlakalaming ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish darajasi hamda mahalliy aholining milliy o‘zligini anglashi ham ta’sir ko‘rsatgan. Ammol Yevropa davlatlarining mustamlaka siyosatining iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy oqibatlaridagi o‘xshashlik mustamlaka davlatlari dunyoning qaysi joyida bo‘lmasin matbuot rivojlanish jarayonidagi o‘xshash to-i monlami vujudga keltiradi. Arab mamlakatlari va Turkiston matbuotidagi umumiy jihatlaridan biri rasmiy matbuotning bir tomondan metropoliya tarafdori bo‘lganligj va uning siyosatini qo‘llab-quwatlaganligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan uning sahifalarida iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy masalalardagi ko‘plab ma’lumotlar o‘z aksini topganligi edi. Hukumat tomonidan tashkil etilgan gazetalar metropoliyaning mustamlaka siyosati yo‘nalishida boiib, ulami axborot bilan ta’minlar edi. Metropoliya tilida nashr etilgan bunday nashrlaming aksariyat O’QUVchilari mustamlaka amaldorlari va tadbirkorlami tashkil etgan. Gazetalar mustamlakachilami metropoliyadagi voqealar hamda mustamlaka ma’muriyatining harakatlari bilan tanishtirib borgan. Ushbu nashrlar metropoliyadan kelgan kishilami ulaming madaniyatlari bilan bog‘lab turgan va Vatanlariga bo‘lgan sog‘inch kayfiyatlarini bartaral etishga harakat qilgan. Davriy matbuotdagi xabarlar yevropotsentrizrri mhida yozilgan, ulaming sahifalarida metropoliyadan kelganlaming ustun mavqei targ‘ib qilingan. Shunday gazetalardan biri fransuz tilida “Le Courrier d’Egypte” (“Misr kureri”) gazetasi 1798-yildan nashr etilgan, fransuzlar uchun - asosan Napoleon qo‘shinlari askarlari va zobitlariga mo‘ljallangan edi. Napoleon farmoyishiga binoan fransuz ekspeditsiyasining dala tipografiyasida “Le Coumer d’Egypte” gazetasi chop etila boshladi. Mazkur gazeta Misr aholisi hayotida ham alohida o‘rin tutmadi. Turkistonda 1870-yildan boshlab chop etilgan “Туркестанские Vedомости” gazetasi rasmiy va davriy nashr bo‘lib, o‘lkadagi hukuntnt manfaatlari asosida, Turkistonni har tomonlama o‘rganish hamda U bilan rus aholisini tanishtirish, ularga madaniy, iqtisodiy, ijtimoiy berish maqsadida tashkil etilgan. Slui bilan birga mustamlakada tashkil etilgan matbuot mahallly ulioliga davriy matbuotning maqsadi va vazifalari to‘g‘risida llrliimchi tasawurni bera oldi. Qolaversa, mazmun jihatdan o'lkaning tabiati, mahalliy aholining etnografiyasiga doir, arxeologik oid qidiruv ishlari, xalq og‘zaki ijodi, mahalliy aholining savdottttii| va ishlab chiqarish faoliyati, meteorologik kuzatuvlar, o‘lkaga ko'chih kelgan rusiyzabon aholining hayoti va turmush tarziga materiallar e’lon qilingan. Shuning uchun ushbu gazeta Material lari hozirgi kungacha ham bu davr Turkiston tarixi bilan ihug’ullanuvchilar uchun muhim manbalardan hisoblanadi. I Ishbu hududlarda chop etilgan xususiy gazetalar senzuraga uchraуяиИцмп kuzatish mumkin. 19o8-yilgacha mustaqil siyosiy pozitsiунцн ega bo‘lgan davriy matbuot yashirin ravishda faoliyat yuritdi vm I Ismoniylar imperiyasi hukumati tomonidan qatag‘onga uchradi. Aml> mamlakatlari va Turkistonda XX asrming boshlaridagi jahondaЦ1 myosiy voqealar ta’sirida matbuot rivojlandi. Jumladan, 19o8-yilda ytmli Iurklar ta’siri ostida huquqiy cheklovlar yo‘q qilindi. Natijada Uliih mamlakatlarida, ayniqsa Suriya, Misr va Iroqda milliy matbuot fivit|lanib ketdi83. I'urkistonda ham milliy matbuotning paydo bo‘lishi 19o5-19o7-yilIflnliif-'j birinchi ms inqilobi davriga to‘g‘ri keladi. Bu inqilob ta’siri natijuxUlii Kossiya imperiyasi hukumati matbuot sohasida ham yon berishga. Bunday vaziyatdan foydalangan Turkistonning milliy lntiu|i|iyparvar kuchlari o‘z dunyoqarashlari va fikrlarini matbuot orqali h«lt|i|a yctkazishga harakat qila boshladilar. Xalqni jaholat botqog‘idan Essoulami. chiqarish hamda mamlakatni taraqqiy otуоliga boshlashda matbuot qudratli vosita ekanligini anglagan jadidlar gazeta nashr qilishda rus matbuoti va Rossiyaning turli hududlarida tatar tilida chiqarilgan gazetalar, ayniqsa, Ismoilbek Gaspirali muharrirligida chiqqan “Taijimon” gazetasining ish tajribasiga tayandilar. Jadid taraqqiyparvarlari nashr qilgan dastlabki gazetalardan biri “Taraqqiy” gazetasi bo‘lib, u Ivan Geyeming “o‘rta Osiyoning umrguzorligi taraqqiy” gazetasining o‘miga, undan qolgan mablag1 hisobiga chiqarilgan. Shunday qilib, milliy matbuotga ma’rifatchilik tendensiyasi xos bo‘lib, jamiyat taraqqiyotiga to‘sqinlik qilgan illatlar tanqid qilinadi, jamiyatni isloh qilish va ulami milliy qadriyatlar bilan uyg‘un ravishda olib borish masalalari ko‘tariladi, O’QUVchilami boshqa mamlakatlar tajribasi bilan tanishtirib boriladi. Ulaming mo‘tadilligiga qaramasdan, hukumat ular faoliyatini metropoliya manfaatlariga zid deb hisobladi va ularga turli tazyiqlar o‘tkazildi. Matbuotni qiyosiy tahlil asosida o‘rganish bu ikki hududda ham mahalliy aholi uchun chop etilgan matbuot chop etilganligini ko‘rsatadi. Mustamlakalar aholisi metropoliya tilini bilmasligi hisobga olinib, ular orasida o‘z g‘oyalarini tarqatish, mahalliy aholi orasida metropoliyaga nisbatan sodiqlik kayfiyatini uyg‘otishga, metropoliyaning siyosiy, ijtimoiy, madaniy institutlari va qadriyatlariga hurmat tug‘dirishga xizmat qiluvchi rasmiy gazetalar tashkil etildi. Aynan shu maqsadda Jazoirdai mustamlaka davrida “A1 Mubashir” (“Xursandchilik xabari”) va “Al-Axbor” (“Yangiliklar”) nomli gazetalar chiqarildi. Mazkur gazetalar mahalliy aholi orasida Fransiyaning sivilizatorlik missiyasini ulug‘laydi, mamlakat hududida mustamlakachilar faoliyati natijalari oshirib ko‘rsatiladi84. Turkistonda birinchi o‘zbek tilidagi jarida - “Turkiston viloyatining gazeti” 1870 - 1883 yilgacha “Туркестанские ведомости” gazetasiga ilova tarzida chiqarilgan. Mazkur gazeta xalq orasida katta obro‘ga ega bo‘lmagan, buning sabablaridan biri gazetada rasmiy buyruq va farmoyishlar juda ko‘p bosilgan. Bundan tashqari, gazetaning rasmiy bo‘lmagan bo‘limida berilayotgan ma’lumotlar quruq holda hamda hamda tuzilgan holda berilgan, shuningdek, arabcha va forscha so‘zlar. Ammo Zokiijon Furqat, Sattorxon Abdug‘afforov, llhoqxon Ibrat, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Mirmuhsin Shermuhamedov Vi boshqa ziyolilaming gazetada e’lon qilingan madaniy-ma’rifiy maqolalari mahalliy aholining dunyoviy ilmlarga, fan va texniku, boshqS xalqlaming madaniy va adabiy merosiga qiziqishini ktichayiirdi. Turli jug‘rofiy hududlardagi mustamlakalarda milliy matbuotaing ihekllanishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bu holat mamlakatlirning tarixiy rivojlanishidagi ko‘p variantlilik va nosinxronlik bilan bog’liq edi. o‘rta Osiyo tarixini boshqa hudud tarixi bilan qiyosiy tahlil usuli Immiila o‘rgangan olim Buyuk Britaniyalik Aleksander Morrison hiloblanadi. XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi Samarqand tarixini li'slia davrdagi Hindiston tarixi bilan qiyoslash orqali tadqiq etishga twmkul qiladi. Muallif kitobining awalida qiyosiy tahlil Turkiston tafUini yoritishda qay darajada ahamiyat kasb etishini ta’kidlab o‘tadi. lumladan, u bir qarashda XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi TurkisIiiii bilan Hindiston o‘rtasida qiyoslash orqali tahlil etishga loyiq yo‘qdek tuyulishi, lekin bu davrda ushbu ikki hududda linn bir xil tarixiy jarayon kechayotganligi bu masalada tadqiqot olib mitshya imkon yaratganligini ta’kidlaydi. Bu tarixiy jarayonlar ikki imludda amalda yuz berayotgan kichik masalalar orqali tahlil qilinadi.bilan birgalikda, ushbu ikki hududdagi tarixiy jarayonlar qiyosiy itlilili muallifga ulaming natijalarini taqqoslashga imkon beradi. Ya’ni Moksander Morrison faqatgina tadqiqot davomida qiyosiy tahlil usuliliin loydalanmasdan, balki tadqiqot
Tarkibiy tahlil usuli (kontent analiz) Ijtimoiy fan sohalarida qo‘llaniladigan usuldir. Tahlil predmeti tis borot berish qobiliyatiga ega bo‘lgan matnlar tarkibidan iborat. Iiukibiy tahlil o‘z mohiyatiga ko‘ra xuddi miqdoriy tahlil usuli kabi inuln va matnlar majmuasini tahlil qiladi. Tarkibiy tahlilda manba o'lganilayotganda unga yondosh bo‘lgan barcha axborot manbalari Innlek tahlil qilinadi. I Ishbu usulning keng qo‘llanila boshlangan davri axborot asrining boshlanishi bilan bog‘liq, biroq XVIII asrdayoq Shvetsiyada bu u n iiI bilan bog‘liq ayrim tadqiqotlar yaratilgan. XX asrming 3o-yilIiii iilan bu usul to‘laqonli sifatida AQSHda ijtimoiy fanlar doiranuhi keng qo‘llanila boshlandi. Mazkur usulning nazariy masalalarini ynmtishda AQSHlik olimlar B.Met’yu, A.Tenni, D.Spid, D.Uipkennie vii keyinchalik fransiyalik tadqiqotchi J.Kayzeming xizmatlari kntla boTgan. Dastlab tarkibiy tahlildan sotsiologik tadqiqotlarda, liimladan, reklama va targ‘ibot ishlari materiallarini o‘rganishda i|n'llanilgan. Siyosiy tadqiqotlarda qo‘llanilishi yuzasidan dastlabki tadqiqotni G.Lassuel amalga oshirgan. U ikkinchi jahon urushidag tashviqot va targ‘ibot materiallarini o‘rganishda metod imkoniyatla rini ochib bergan. 1960 yillardan boshlab kompyuter texnikalaridaj keng foydalanishning boshlanishi bilan ushbu usulga ko‘p murojaa qilish boshlandi. Tarkibiy tahlil, aytish mumkinki, barcha ijtimoiy fan sohalaridj kengqo‘llaniladi. Siyosatshunoslik va sotsiologiyadan tashqari antro pologiya, personal boshqaruv, psixologiya, adabiyotshunoslik, tarb va falsafa tarixi sohalarida keng qo'llaniladi. Tadqiqotchi ola Xols mazkur usulni fan sohalarida qo‘llanilishini quyidagicha taqsimla gan: antropologiya - 21.5 %, kommunikatsiya nazariyasi - 25.9 % tarix - 21.5 %. Tarkibiy tahlil quyidagi turli matnlami to‘g‘rilash im konini beradi: oAV xabarlari, siyosiy targ‘ibot materiallari, siyosij partiyalar dasturlari, huquqiy normalar, reklama va targ‘ibot material' lari, tarixiy manbalar va adabiyot namunalari. Ushbu usulni tadqiqotga tatbiq qilishning birinchi bosqichidi dastlab tadqiqotga taalluqli bo‘ladi, deb taxmin qilinayotgan bar cha axborot manbalari jamlanadi. o‘rganilish uchun jamlanayotgai xabarlaming barchasi ma’lum talablarga javob bera olishi kerak Manbalaming ma’lum turlari, matbuot, televidenie, radio, reklama yoki targ‘ibot materiallari va xabarlaming turli maqola, eslatma v£ plakatlami farqlay bilish lozim. Bundan tashqari, materiallar ma’luit bir mezonlarga ega bo'lishi, masalan, kommunikatsiya jarayonlari ishtirok qilayotgan kishilar bo‘lishi (yuboruvchi, qabul qiluvchi, retsipent), xabar ma’lum bir hajmga ega bo‘lishi, xabaming takrorlanisl darajasi, yoyilish imkoniyati va kengligi, xabaming ko‘rinish vaqt: kabi savollarga javob bera olsagina axborotdan unumli foydalanist mumkin. Ikkinchi bosqichda, barcha to‘plangan xabarlami shakllantirist nazarda tutiladi. Birinchi bosqichda hamma xabarlar o‘rganilgar bo‘lsa, endi ular tanlab o‘rganiladi. Uchinchi bosqich, tahlil birligini oydinlashtirish, boshqacha aytganda mavzu topish. Bu ishdagi eng muhim jarayon hisoblanadi Mavzu tadqiqot mohiyatini ochib bera oladigan darajada aniq; lo‘nda bo‘lishi kerak. To‘rtinchi bosqich, bu birliklar hajmini ajratishdir. Matnning htijmini belgilash, qatorlar miqdorini aniqlash (abzas (xat boshi)lar, bclgilar, matn kolonka (ustun)lari) radio yoki TV dagi translatsiyasinlug davomiylik vaqti, audio va video tasmalar uzunligini aniqlash, niii’lumot beruvchi syujetlar ifodalangan rasmlar miqdorini aniqlash. oxirgi bosqich - qo‘lga kiritilgan natijalarni sharhlash. Bu tadqk|olchining xulosalariga tayanuvchi bosqich bo‘lib, unda jamUngan axborotlar va ulaming ahamiyati hamda xususiyati haqida mu ’ I umotlar beriladi. Kontent-analiz usuli matndagi ma’lumotlar miqdoriy shaklga nolinadi. Masalan, ijtimoiy g‘oyalar, alohida so‘zlar va tushunchalar mnlndagi takrorlanishi hisobga olinadi. U miqdoriy va sifatiy tahlilni ichiga oladi.
Savollar:

1. Tarixiy tadqiqotlaming maxsus usullari haqida umumiy tushuncha bering?

   
   

2. Sinxron usul qanday holatlarda qo‘llaniladi?

   
   

3. Muammoviy-xronologik usul haqida ma’lumot bering?

   
   

4. Davrlashtirish usuli muammolari nimalarda ko‘rinadi?

   
   

5. Qiyosiy tarixiy usulning afzalliklari haqida gapirib bering?

   
   

6. Tarixiy tadqiqotlarda miqdoriy usulning xususiyatlari nimalardan iborat?

   
   

7. Tarkibiy tahlil usulining afzalliklari nimalardan iborat?