Pedagogika nazariyasi, Pedagogika tarixi) (Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun) Toshkent 2019

22.5. Abu Ali ibn Sino tarbiya va ta’lim haqida
Sharqda «Shayx ar-Rais» nomi bilan mashhur bo‘lgan allomalardan biri, o‘rta asr buyuk mutafakkiri Abu Ali ibn Sino (980-1037)dir. U qomusiy olim sifatida matematika, astronomiya, fizika, kimyo, filologiya, mantiq, ta’lim-tarbiya sohalarida ijod etib, dunyoga mashhur yirik asarlarni meros qilib qoldirdi. Abu Ali ibn Sino Buxoro yaqinadagi afshona qishlog‘ida tug‘ildi. Keyinroq uning otasi Buxoroga ko‘chib o‘tdi. Abu Ali ibn Sino o‘zi mustaqil holda barcha fanlar bilan shug‘ullana boshladi. U ayniqsa til ilmini chuqur egallab oldi, bu sohada unga Buxoroda Abu Mansur Qamariy ta’lim berdi. Ibn Sino so‘ngra falsafani o‘rganishga kirishdi.
X asr boshlariga kelib, ibn Sino Xorazmga –Urganchga ko‘chib o‘tdi. Xorazmda u bir qator olimlar bilan hamkorlikda Abu Rayhon Beruniy boshqarayotgan «Ma’mun akademiyasi»da ilmiy ish bilan shug‘ullana boshlaydi. Xorazmda o‘zining yirik asarlari «Tib qonunlari», «Ash-shifo» kitoblari ustida ish olib bordi.
Ibn Sino 450 dan ortiq ilmiy asarlar yaratgan. Jumladan: «Al-Qonun», «Xayy ibn yaqzon», «Risolat at-tayr», «Risolat fi-ishq» («ishq haqida risola»), «Kitob fi ma’no ziyorat» («Ziyorat qilishning ma’nosi haqida»), «Risolat fi mohiyat as-salot» («Nomozning mohiyati haqida risola»), «Risolat fi-daf al-gam min al mivt» («O‘limdan keladigan gamni daf qilish haqida risola»), «Risolat al-kadr», «An-Najot», «Ash Shifo», «donishnoma», «Kitob ash-ishorat» va at tanbixot» va boshqalar.
I bn Sino o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog‘liq holda ifodalagan, maxsus risolalarda talqin etib, fanlarni tasniflaydi. Yirik falsafiy asari «Kitob-ash-Shifo»da quyidagicha tasnifni uchratishimiz mumkin:
Kitobning tabiiy fanlar qismi 8 bobdan iborat bo‘lib, bunda falsafaning asosiy qismi bo‘lgan tabiatdagi hodisalarni, ya’ni osmon va olam, borliq va buzilish, ta’sir va ta’sirlanish, jon haqida, o‘simliklar, hayvonlar to‘g‘risidagi ilmiy fikrlar asoslab berilgan.
Abu Ali ibn Sino insonning kamolga etishida uning axloqiy kamoloti muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. U axloqlilikning asosini yaxshilik va yomonlik kabi ikki tushuncha bilan ta’riflaydi. Dunyoda mavjud bo‘lgan jami narsalar tabiatiga ko‘ra kamolot sari intiladi. Kamolot sari intilishning o‘zi esa mohiyat e’tibori bilan yaxshilikdir. Yaxshi va yomon xulqning hammasi Sharoit, tarbiya, odatlanish natijasida vujudga keladi. Yaxshi xulqqa ham odat tufayli erishiladi. Ichki quvvatlarning ta’sirlari va ta’sirlanishlari takrorlanaversa, ular uchun kuchli bir malaka hosil bo‘ladi. Axloq ham Shunday vujudga keladi.
Ibn Sino inson kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham tahlil etadi va har biriga ta’rif beradi. Masalan, adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, donolik, jasurlik bilan adolatga ega bo‘ladi, yomon illatlardan o‘zini tiyib, yaxshilikni mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, deydi. Insondagi ijobiy axloqiy xislatlarga saxiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi-muhabbat, mo‘‘tadillik, aqllilik, ehtiyotkorlik, qat’iyatlilik, sadoqat, initilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi.
Qanoat va mo‘‘tadillikni insonning hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik, aqllilikni g‘azab quvvatiga, donolik, ehtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat, uyatchanlik, ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi. Olim qanoatni hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o‘zini ta’magirlikdan tiysa, mo‘‘tadillikka rioya etsa, o‘zida hirsning namoyon bo‘lishini engadi, inson yomon illatlarni engishda o‘z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim, deydi.
Ibn Sino har bir axloqiy xislatlarning ta’rifini beradi: