Pedagogika nazariyasi, Pedagogika tarixi) (Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun) Toshkent 2019

26.3. Turkistonda maktablar tizimi
Maktablarni tashkil etishda mahalliy aholi orasidan birinchi muallim sifatida etishib chiqqan Hamza, Avloniy, Abduqodir shakuriy, Ismatulla Raxmatullaev, Abdurauf Fitrat, ishoqxon Ibrat, T. N. Qori Nieziy, To‘xtanazar shermuhamedov, ergash Komilov, Oqilxon sharo­fiddinov va Shu singari zielilar faol qatnashdilar.
Qizlarni o‘qitish uchun alohida maktablar ochildi, bunday mak­tablar 1920 yil boshida toshkentda 12 ta, Andijonda 2 tasi ochilgan. Qo‘qonda Shunday maktablarda o‘zbek qizlaridan 270 tasi, qirg‘iz qizlaridan 13 tasi o‘qir edi. Shunday qilib, o‘lkamizda yangi maktablar ochildi va mahalliy aholidan milliy o‘qituvchilar tayer­lash, milliy darsliklar nashr etish, sho‘ro mafkurasi asosida ta’lim-tarbiyaviy jaraenni amalga oshirish yuzasidan tadbirlar belgi­landi.
Feruz farmongia muvofiq 1904 yilning 10 noyabrida Urganchda birinchi yangi usul maktabi ochildi. Unda Husayn Qo‘Shaev degan Turkiyadan kelgan o‘qituvchi yoshlarga ta’lim-tarbiya bera boshladi.
Husayn Qo‘Shaev 1906-1907 o‘quv yilida xonlikdagi ilg‘or ma’rifatparvar kishilarning istaklarini hisobga olib, Urganchda qizlar maktabi tashkil etdi. Feruz unga homiylik qilib, Xazina hisobidan maktab uchun alohida mablag‘ ajratib berdi.
Feruz homiyligidagi bu maktabda Husayn Qo‘Shaevning turmush o‘rtog‘i Komila Qo‘Shaeva qizlarga bilim bera boshladi.
1909 yilga kelib Feruz qo‘li ostidagi madrasalar soni 130 taga etib, undagi mullavachchalar 2300 kishidan ortib ketdi.
Feruz Xeva ziyolilari orasida nufuzli o‘rinni egallagan ma’rifatparvar Komil Xrazmiyni toshkent Shahrida gimnaziya va maktablardagi o‘qitish usulini o‘rganib kelish maqsadida safarga jo‘natadi. Safardan qaytgach, Komil Xorazmiy bu sohadagi ishlarni anchagina jonlantirib yubordi.
Mazkur maktab o‘quv dasturi hamda rejasiga – riyoziyot, tarix, jo‘g‘rofiya, tabiat, rus tili, mahalliy savod (ona tili) va islomshunoslik fanlarini o‘qitish belgilanadi. Mashg‘ulot jarayonida sharq mutafakkirlari – Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Sa’diy sheroziy, mashrab, So‘fi Ollayor kabilar bilan bir qatorda rus Shoir, yozuvchilarining asarlari o‘rganildi. Shuningdek, u vohada san’at, maorif va madaniyat rivojiga rahnamolik qilib, saroydi «podshohi zamon tipolitografiyasi»ni tashkil qildi.
«Litografiya» - yunoncha so‘z bo‘lib, «litos» - tosh va «grafos» yozaman degan ma’noni bildiradi. Bu atama o‘zbek tilida toshbosma tarzida qo‘llanib kelingan.
Feruz saroyidagi bu toshbosmaxonada ilk bor Abu Nasr Farobiyning «Nisobus - sibyon» (Bolalar nasibasi), alisher Navoiyning «Hamsa» asaridan parcha, «Hayrat ul-abror» dostoni, shermuhammad Munisning «Munis ul-ushshoq» devoni, yoqubxo‘ja ibn Ibrohimxo‘janing «Devoni Xolis» to‘plami, Feruzning «Devoni Feruz» va boshqa o‘nlab asarlar nashr etilgan.