Pedagogika nazariyasi, Pedagogika tarixi) (Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun) Toshkent 2019

4.2. Pedagogik jarayon qonuniyatlari va tamoyillari
Pedagogik jarayon qonuniyatlari – bu ob’ektiv mavjud bo‘lgan, takrorlanadigan, barqaror hodisalar orasidagi ma’lum aloqadorlik, mazkur jarayonning alohida tomoni.
Qonuniyatlar nima va pedagogik jarayonda qanday bog‘langan, nima bilan u bog‘liqlikda ekanligini ko‘rsatadi.
Pedagogik taraqqiyot sifatidagi bu qadar murakkab, katta va dinamik tizimda ko‘plab turli tavsifiy aloqalar namoyon bo‘ladi.
Zamonaviy pedagogikada pedagogik jarayon qonuniyatlarning yagona tasnifi mavjud emas. Shu sababli quyida mavjud tasniflardan ba’zilarini ko‘rib o‘tamiz.
I. P. Podlasыy tasnifi bo‘yicha:

• Tarbiya va ijtimoiy tizimlarning aloqadorligi: aniq tarixiy Sharoitlardagi tarbiya xarakteri jamiyatning ehtiyojlari, iqtisodiy, milliy-madaniy o‘ziga xosliklari bilan aniqlanadi.

  
  

• Ta’lim va tarbiya orasidagi: bu jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligini, ularning ko‘ptomonlama o‘zaro ta’sirini, birligini belgilab beruvchi aloqadorlik.

  
  

• Tarbiya va faoliyatning aloqadorligi: tarbiyalash – faoliyatning turli turlariga tarbiyalanuvchilarni jalb etish demakdir.

  
  

• Tarbiya va shaxs faolligining aloqadorligi: agar uning ob’ekti (shaxs) bir paytning o‘zida sub’ekti sifatida aks etsa, tarbiya muvafaqqiyatli amalga oshadi, ya’ni shaxs o‘zining faol xulq-atvorini, shaxsiy erkinligini, mustaqilligini, faoliyatdagi ehtiyojini namoyon etadi.

  
  

• Tarbiya va muloqotning aloqadorligi: tarbiya jarayoni har doim odamlar – o‘qituvchilar va ta’lim oluvchilarning o‘zaro harakatida kechadi.

  
  

• Bola tarbiyasi muvafaqqiyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri shaxslararo aloqalarning intensivligi va boyligiga bog‘liq bo‘ladi.

  
  

• Pedagogik jarayonning dinamik qonuniyati – ta’lim oluvchining keyingi barcha muvafaqqiyatlarining qimmati uning dastlabki bosqichlardagi muvafaqqiyatiga bog‘liq bo‘ladi.

  
  

• Pedagogik jarayonda shaxsning rivojlanishi qonuniyati – shaxs rivoji darajasi va sur’ati:

  
  

• irsiyat;

  
  

• tarbiya va o‘quv muhiti;

  
  

• pedagogik ta’sir etish usul va vositalarining qo‘llanishiga bog‘liq bo‘ladi.

  
  

• O‘quv-tarbiya jarayonini boshqarish qonuniyati – pedagogik ta’sirning samaradorligi:

  
  

• ta’lim oluvchilar va pedagoglar orasidagi qayta aloqalarning intensivligi;

  
  

• ta’lim oluvchilarga ko‘rsatiladigan korreksiyali ta’sirlarning asoslanganligi hamda xarakteri, qimmatiga bog‘liq bo‘ladi.

  
  

• Pedagogik jarayonda hissiyot, mantiqiylik va amaliyotning birligi qonuniyati – o‘quv-tarbiya jarayonining samaradorligi:

  
  

• hissiy idrokning sifati va intensivligi;

  
  

• idrok etilganning mantiqiy anglanishi;

  
  

• anglanganning amaliy qo‘llanilishiga bog‘liq bo‘ladi.

  
  

• Tashqi (pedagogik) va ichki (bilish) faoliyatning birligi qonuniyati – pedagogik jarayonning samaradorligi:

  
  

• pedagogik faoliyatning sifati;

  
  

• tarbiyalanuvchilarning shaxsiy o‘quv-tarbiyaviy faoliyatining sifatini shart qilib qo‘yadi.

  
  

M. Kodjaspirov bo‘yicha:

• Ijtimoiy shart-sharoitlar bilan shartlanganlik qonuniyati: ta’lim va tarbiyaning ijtimoiy ehtiyojlar va sharoitlarga bog‘liqligi.

  
  

• Inson tabiati bilan bog‘langanlik qonuniyati:

  
  

• shaxsni shakllantirishda muloqot va faoliyatning hal qiluvchilik roli;

  
  

• ta’lim va tarbiyaning ta’lim oluvchilarning yosh va individual o‘ziga xosliklariga bog‘liqligi.

  
  

• Tarbiviy jarayon mohiyatining shartlanganlik qonuniyati:

  
  

• tarbiya, o‘qitish, ma’lumot va shaxs rivoji jarayonlarining o‘zaro bog‘liqligi;

  
  

• o‘quv-tarbiyaviy jarayonda shaxs va ijtimoiy guruhlarning o‘zaro aloqasi.

  
  

M. Kodjaspirovning mazkur tasnifi YU. K. Babanskiyning tasnfiga juda yaqin bo‘lib, pedagog olima A. S. Kaldыbekovaning fikricha, yagona pedagogik jarayonning qonuniyatlari, aynan akademik YU. K. Babanskiy tomonidan sodda va tushunarli ochib berilgan. Shuning uchun u o‘zining “Pedagogika teoriyasi” nomli o‘quv qo‘llanmasida pedagogik jarayonning quyidagi ettita asosiy qonuniyatini sanab o‘tgan:

• Ta’lim va tarbiya jamiyatning ehtiyojlari va ijtimoiy-iqtisodiy Shart-Sharoitlariga bog‘liq holda amalga oshadi.

  
  

• Tarbiya, o‘qitish, ma’lumot va rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligi qonuniyati.

  
  

• Tarbiya va o‘zini-o‘zi tarbiyalashning birligi qonuniyati.

  
  

• Ta’lim va tarbiya jarayonida muloqotning hal qiluvchilik roli qonuniyati.

  
  

• Pedagogik jarayonda ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish.

  
  

• Pedagogik jarayonda jamoa va shaxsning o‘zaro aloqadorlik qonuniyati.

  
  

• Pedagogik jarayon vazifalari, shakllari, metodlarining o‘zaro aloqadorlik qonuniyati.

  
  

Yagona pedagogik jarayon qonuniyatlari singari tamoyillari masalasida ham turli qarashlar mavjud. Hatto ba’zi pedagoglar ularni qonuniyat sifatida e’tirof etishga moyildirlar. Biroq yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, qonuniyatlar ob’ektiv, eng muhim, barqaror, o‘zgarishda, shu bilan birga, aniq sharoitlardagi harakatni ifoda etadi. Pedagogik jarayon qonuniyatlaridan uni samarali tashkil qilishga nisbatan muayyan muhim talablar kelib chiqadiki, buni tamoyillar (prinsiplar) deb ataymiz.

Yagona pedagogik jarayon tamoyillarining ham hozirgacha turli tasniflari adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Agar ularni sinchiklab o‘rganib chiqilsa, tasniflarning bir-biriga yaqinligini ko‘rish mumkin. Shu sababli biz quyida ko‘pchilik tomonidan tushunarli deb topilgan ikkita (Yu.K.Babanskiy, B.T.Lixachev) tasnifini berishni ma’qul deb topdik.
Yagona pedagogik jarayon tamoyillarining Yu.K.Babanskiy bo‘yicha tasnifi:

• Pedagogik jarayonning maqsadga yo‘naltirilganligi;

  
  

• Ta’lim va tarbiya mazmunining ilmiyligi;

  
  

• Ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish, tushunarlilik;

  
  

• Tizimlilik va ketma-ketlik;

  
  

• Onglilik, faollik, tashabbuskorlik, ta’lim oluvchilarning ijodkorligi;

  
  

• Ta’lim va tarbiyaning ijtimoiy foydali, ishlab chiqarish mehnati bilan aloqasi;

  
  

• Ta’lim va tarbiyaning jamoaviy xarakteri;

  
  

• Ko‘rgazmalilik;

  
  

• Ongli talabchanlik bilan birgalikda ta’lim oluvchi shaxsini hurmat qilish;

  
  

• Ta’lim va tarbiyaning qo‘lay metod, shakl va vositalarini tanlab olish;

  
  

• Sababiylik, onglilik hamda ta’lim, tarbiya va rivojlanishining amaliy natijalari;

  
  

• Tarbiyaga kompleks yondashuv.

  
  

B. T. Lixachev tasnifi:

• O‘quv-tarbiya jarayonining ijtimoiy-qadriyatli maqsadga yo‘nalganligi;

  
  

• Ta’lim oluvchilar faoliyatining turli turlarining o‘zaro harakatini tashkil etishga kompleks yondashuvni amalga oshirilishi;

  
  

• Butun o‘quv-tarbiyaviy ishlarning hayot bilan bog‘liqligi;

  
  

• Ta’lim va tarbiya jarayonida har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish, jamoada ta’lim va tarbiya;

  
  

• Ta’lim oluvchilarga talabchanlik va hurmatning birligi;

  
  

• Ta’lim oluvchilar hayotiga rahbarlik qilishda ularning tashabbuskorliklarini hasobga olish;

  
  

• Barcha ta’lim oluvchilar hayotini estetizatsiyalash;

  
  

• Ta’lim va tarbiyaning boshqaruvchilik roli;

  
  

• Ta’lim oluvchilarning bilish, mehnat va boshqa faoliyatlarini rag‘batlantirishni hisobga olish, ularda ishga bevosita qiziqish uyg‘otish orqali axloqiy-irodaviy kuchini faollashtirish;

  
  

• Ta’lim oluvchilarda barcha turdagi fikrlashni rivojlanishini hisobga olish, ketma-ketlik va tizimlilik;

  
  

• Ko‘rgazmalilik;

  
  

• Tushunarlilik;

  
  

• Sababiylik.

  
  

Umuman olganda, yagona pedagogik jarayon va uning tarkibiy qismlarining umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligiga xizmat qiladi.