Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

4.2. Maverennaxrda Ámir Temur tárepinen oraylasqan mámlekettiń dúziliwi hám onıń ilim, mádeniyat bilimlendiriwdi rawajlandırıwǵa qosqan úlesi.
Ámir Temur 1336 jılı, 9-aprel`de Shaxrisabz qalasına jaqın jerdegi Xojaılgar (házirgi Yakkabaǵ xojalıǵına jaqın) awılda duńyaga kelgen. Onıń ákesi Ámir Taragay Qazanqanga (1333-1346) qaraslı Shaxrisabz qalasınıń hákimi bolgan. Amirdiń anası Tagina Begim Buxaralı belgili alım Ubaydullaxtıń qızı bolgan. Venger sayaxatshı alımı German Vamberiydiń «Maverennaxr tariyxı» shıgarmasında Timurdıń urıwı Turkiy barlas qáwiminen bolgan» dep keltiriledi.

Temur 7 jasdayınan bilim alıwdı baslaydı. Ol balalıq dáwirinen baslap márt, dáwjúrek, batır bolıp ósedi. Áskeriy ónerdi puxta iyeleydi. Qurandı yadqa biledi. Xadis ilimin úyrenedi. Dúńyalıq bilimlergede iye boladı.

Ámir Temur shaxsında birqansha qarama-qarsılıqlarda ushırasadı. Ol 16 jasında ákesiniń wasiyatı boyınsha áskerlerge basshılıq etedi. Bul Barlas urıwınıń dástúri edi. Temur jaslıgınan askeriy shınıǵıwlarǵa júdá qızıǵadı, feodallıq urıslarda birneshe mártebe qatnasıp tajiriybe toplaydı hám márt jawınger bolıp jetilisedi.

Ámir Temur 1370-1405 jıllarda Maverennaxrdıń úlken bolegin iyelegen Monǵol xanı húkimranlıǵına qarsı úzliksiz gúresedi. Ol qısqa múddet ishinde Amiwdar`ya menen Sirdar`ya aralıgındagı jerlerdi ózine boysındıradı.

Xorezmdi boysındırıw ushın ogan jeti martebe juris etip, onı da óz imperiyasına qosıp aladı. 1395-jılı Kavkazdı, 1398-jılı Hindistandı, 1401-jılı Siriya jerlerin, 1402-jılı Ankaradagi turk jerlerin iyeleydi. 1405-jılı Qıtayga júrisi aldınan Otrar qalasına jaqın jerde kesesllenip 18-fevral` kúni duńyadan ótedi.

Ámir Temurdıń tariyx aldındagı xızmeti oǵada úlken. Ol 1-den óz mámleketin kúsheytip, qudiretli imperiya dúziwge erisedi, feodallıq tarqaqlıqtı saplastıradı. Bul arqalı ónermentshilik, sawda-satıq hám mádeiyattıń rawajlanıwına bekkem tiykar saladı. 2-den bir qatar xalıqlar hám ellerdiń eziwshilikten, garezlilikten azat bolıwına járdem berdi. Altın Orda xanı Toqtamıstı (1276-1395) eki márte (1391, 1395) qıyratıp, Rossiyanıń monǵollar húkimranlıgınan qutılıwın 300 jılǵa tezlestiredi. 3-den Túrkstan topıraǵın ónermentshilik, ilim-pán mádeniyat hám bilimlendiriwi rawajlangan aldıńǵı qatardaǵı mámleketke aylandıradı.

Ámir Temur óz mámleketiniń qúdiretin kóklerge kóterip, onı pútkil dúńyaǵa tanıtadı. Ol jawızlıqtı, zorlıqtı jaqtırmaydı, Adamgershilikli, ádil húkimdar boladı. Belgili alım Bóribay Axmedov Ámir Temurdıń «Temur túzikleri» atlı miynetin húkimdardıń hákimiyattı basqarıw qaǵıydaları hám ádep-ikramlılıq ólshemlerin belgilep beriwshi hújjet dep esaplaydı.

Ámir Temur bul miynetinde naqshbandiylik talimatındaǵı «Dil ba yoru, dast ba kor» principine ámel etip, Yusuf Xos Hojib, Abu Nasr Farabiy, Jaloliddin Davoniy hám basqalar tárepinen atap ótilgen haqıyqıy kámil insan, ádalatlı húkimdar ushın zárúr bolǵan 12 qaǵıydanı ózine jol-joba etip aladı.

Bunnan tısqarı Ámir Temur óziniń turmıslıq principleri haqqında bılay deydi:

«Men óz ómirim dawamında 5 nársege ámel qıldım:

1. Alla — hár nársege qádir kúsh, shınkewilden sıyınsań, qálegen murad-maqsetińe jetkizedi;

2. Sana — pikirlew hám bir sheshimge keliw qábiliyatı;

3. Qılısh — jigittiń joldası, el-jurttıń tınıshlıǵınıń qorǵawshısı, hár qanday dushpandı jeńiw quralı, onıń qúdireti menen dinsizlerdi dinge salıwǵa boladı;

4. Iyman — insandı barlıq tiri janlardan ajratıp turıwshı ózgeshelik. Iymanlı adam qiyanet islemeydi, aǵayin-tuwǵanlardıń, eldiń, xalıqtıń ar-namısın qorǵaydı, hadallıq penen páklikti aǵla pazıylet dep biledi;

5. Kitap— barlıq dóretiwsheńliktiń, jaratıwshıńlıqtıń hám aqıl-parasattıń tiykarı, turmıstı úyretiwshi ustaz».

Temur dáwirinde ul balalar ushın baslangısh maglıwmat beretugın diniy mektepler kóp bolıp, mektep oqıwshilarınıń jasları hár qıylı bolgan hám olarga bes waqıt namaz uyretilgen. Mekteplerde sawat ashıw arab álippesinde bolıp, Áptuyek kitabıda oqıtılgan. Áptuyekte Qurannıń jetiden bir bólimi kóleminde materiallar tańlap alıngan bolıp, ol Parsı, Tajik tillerinde duzilgen.

Áptuyekten soń Shar kitap, Suwpı Alliyardıń hikmetleri oqıtılgan. Bul dawirdiń talim mazmunında mektepte belgili oqıw bagdarlaması bolmagan, oqıwshılar jeke tártipte oqıtılgan. Klasstan klassqa ótkeriw jeke tártipte alıp barılǵan.

Mektepke qabıllawdıń anıq waqtıda bolmagan. Sonıń menen birge mektepte Parsı shayırları Xoja Xafiz, Saadiy Sheraziydiń gazzelleri yadlatılǵan. Temuriyler dáwirinde ámeldar, baylardıń balaları ushın óz aldına mekteplerde shólkemlestirilgen. Bunday mektepler saraylarda, beklerdiń, baylardıń imaratlarında ashılǵan.

Medreseler eki qabatlı bolıp, ol 50 bólmeden quralǵan. Hár bir bólmede 3 xana-qaznaq, jataqxana hám dárisxana bolǵan. Geratta XII ásirde 359 mektep bolıp, birneshe medrese hám júda úlken kitapxana islep turgan. Bunnan tısqarı shaxtın sarayında shaxzada hám málikalar ushın óz aldına mektepler ashılgan.

Álisher Nawayı hám Xusaın Bayqara ekewi birge áne usınday mektepte oqıgan. Ámir Temurdıń jámiyet, mámleket haqqındagı pikirlerine ser salsaq ol óz tuziklerinde xalıqtıń baxıtlı jasawında hám eldi ádalatlı basqarıwda eń tiykargı tásir etiwshi faktorlardıń biri oqıw, bilim, ilim, agartıw tarawların jetistiriw dep esaplagan.

Temurdıń pikirinshe jámiyetlik islerdi basqarıwda, onı durıs bagdarga salıwda barlıq nárseden aqıllılıqtıń ústem bolıwı lazım dep esaplangan. Sonlıqtan ol xalıqtıń sawatlı bolıwı ushın el arasında oqıw hám bilimlendiriw isleriniń en jayıwına mámleketlik dárejede áhmiyet berip hár bir qalada meshitler, medreseler qurıwdı buyırgan. Bularda tek diniy sabaqlardı gana emes al sol dawirdegi jetilisken tábiyiy, matematikalıq bilimlerdi oqıtıw zarurliginede ayrıqsha dıqqat bólgen.

Ámir Temur miynet etiw barlıq insannıń: xannıńda, gedeydiń de, puxaranıń da parızı dep esaplaǵan. Sonlıqtanda, miynet etiwdi ulıwma xalıqlıq is dep nusqaw bergen. Usı maqsette óz tuziginde «Barqulla eskertip aytar edim, xan bolsańda bag jarat, gedey bolsańda bag jarat, bir kúni bolmasa bir kúni jemisin tatasan» dep jazadı.

Ámir Temur sárkarda sıpatında nókerlikke adam tańlawda úsh nársege itibar bergen: 1-jigittiń kúsh-quwaıına; 2-onıń qılıshtı oynata biliwine; 3-aqıl-parasatlı bolıwına.

Onıń balaları Amirzada Muhammad Jahongir, Umarshayx, Mironshoh, Shohruhlar, aqlıqları Amirzoda Muhammad Sulton, Amirzoda Pirmuhammedlerde sheber áskerler qatarında urıslarǵa qatnasqan.

Ámir Temurdiń ózi aqıldı rawajlandırıw quralı sıpatında shaxmat oynınada usta bolǵan. Sebebi, ol waqıttaǵı tárbiyada – shaxmat oyının hár bir jastıń úyreniwi zárúr dep esaplanǵan. Hátteki Ámir Temurdıń súyikli ulı Shohruhqa at qoyǵanda da shaxmat oyınına baylanıslı qoyılǵan degende gápler bar.

Ulıúma alǵanda, Ámir Temurdıń ullı mámleketlik siyasatı — mámleketti sociallıq-ekonomikalıq jaqtan rawajlandırıw menen birge bilimlendiriw islerinede ayrıqsha itibar bergenligi dıqqatqa ılayıq. Onıń tálim-tárbiyaǵa baylanıslı násiyatları, tutqan siyasatı házirgi waqıtta da óz áhmiyetin joytqan joq. Onıń tálim-tárbiyaǵa baylanıslı alıp barǵan isleri, kóz-qarasları házirgi barkamal insandı qáliplestiriw islerinde de oǵada áhmiyetli orındı iyeleydi.