Pedagogikasi

Хасан ап-Басрий - олим, кавмни А ллох ва Расулининг мухаббатида тутиб турувчи,
залолатдан огох этиб, маърифат сари бошлагувчи зот.
88

---

islom dunyosidagi eng nufuzli m anbalar deb tan olingan oltita ishonchli 
hadislar to ‘plam ining m ualliflari yashab ijod qilganlar. Yana shunisi 
aham iyatliki, m azkur olti m uhaddisning deyarli ham m asi 0 ‘rta Osiyo 
xalqlari vakillari bo‘lib, ular Abu A bdulloh M uham m ad ibn Ismoil al- 
Buxoriy (810-870), Imom M uslim ibn al-Hajjoj (819-874), Abu Iso 
M uham m ad ibn Iso at-Term iziy (824-892), Im om Abu Dovud Sulaymon 
Sijistoniy (817-880), Imom Ahm ad An-N asoiy (830-915), Imom Abu 
Abdulloh M uham m ad ibn M ojja (824-886) kabi siymolardir.
Ushbu m uhaddislarning har biri hadis ilm ining rivojiga salmoqli 
hissa qo ‘shgan m ashhur olim lar hisoblanadi. Hadis ilmida «Am ir al- 
m o ‘miniyn» degan sharafli nom ga sazovor b o ig a n Imom al-Buxoriy 
alohida e ’tiborga molik bo‘lgan buyuk olimdir. U k o ‘plab hadisshunos 
olim lardan saboq olib, m uhaddislar Abdulloh ibn M uborak va boshqa- 
lam ing hadis to ‘plam larini t o i i g ‘icha yod olgan. Uning ustozlaridan 
shayx Doxiliy shogirdining bahslashish m ahoratiga, dalillam i keltirish- 
dagi izchil m antig‘iga ko‘p m arta qoyil qolgan, tan bergan va olqishla- 
gan edi. Buxoriy islom m am lakatlarini kezib, jam i 600 ming hadis yozib 
olgan, shundan 100 m ing sahih va 200 ming g ‘ayri sahih hadisni yod 
bilar edi. Uning ustozi Imom Axmad al-M arvaziy «Butun Xurosondan 
M uham m ad ibn Ismoil kabi olim chiqqan emas», - degan edi. 
Shogirdlaridan biri A m ir ibn Fallos esa «B uxoriyga m a'lum bo'lm agan 
hadis, albatta, ishonchli hadis em asdur», 
- deydi. Imom al-Buxoriy 
avlodlarga boy ilmiy meros qoldirgan, u yozgan asarlar soni 20 dan ortiq 
bo'lib, 
«Al-Adab al-M ufrad», «At-Tarix as-S ag‘ir», «Kitob al-Ilal», 
«Asomi us-sahoba» kabilar shular jum lasidandir. U lardan eng muhimi 
«A l-Jom e’ as-Sahih» asaridir. A sam ing ahamiyatli tomoni shundaki, 
Imom al-Buxoriygacha o ‘tgan m uhaddislar o ‘z to ‘plam lariga eshitgan 
barcha hadislarini tanlab o ‘tirm ay, qatorasiga kiritaverganlar. Imom al- 
Buxoriy esa turli roviylardan eshitgan hadislarni toifalarga bo'lib, 
ulam ing ishonchli, y a ’ni sahihlarini ajratib alohida kitob yaratgan.
Allom a ibn Sallohning ta ’kidlashicha, al-B uxoriyning bu asariga 
kiritilgan ishonchli hadislarning soni takrorlanadiganlari bilan birga 
7275ta bo ‘lib, takrorlanm aydigan holda esa 4000 hadisdan iborat. Imom 
Buxoriy nafaqat yirik olim, balki g o ‘zal xulq-atvori, odamoxunligi, 
m uruvvatliligi, him matliligi va beqiyos sahovatliligi bilan ham barcha- 
m izga ibratdir.
Im om al-Buxoriyning «A l-Jom e’ as-sahih» asarining yozilganiga 
taxm inan 1200 yil b o ‘ldi, lekin hanuzgacha islom ta ’limotida muhim 
m anba sifatida yuqori baholanib kelinm oqda. Q uyida shu asardan 
nam unalar keltiramiz:
89

---

- Alloh har bir ishda m uloyim likni yaxshi k o ‘radi.
- Zolim birodaringga ham, m azlum birodaringga ham yordam qil. 
Shunda u kishidan so'raydilar: «M azlum ga yordam berish m asalasi 
tushunarli, am m o zolim ga yordam berishlikni qanday tushunm oq 
kerak?» Rasullulloh (s.a.v.) javob berdilar: «Zolim ni zulm qilishdan 
qaytarishing ham unga qilgan yordam ing b o ‘ladi».
- Alloh nafratiga eng loyiq kishi odam lar bilan o ‘ta xusum at va 
adovatda b o ‘lguchi kishilardir.
- Kim ki faro von hayot kechiray va dunyoda yaxshi nom qoldiray 
desa, qarindosh-urug‘lariga m ehribon b o ‘lsin, ularning ahvolidan doim o 
boxabar b o ‘lib tursin.
- Kimki A lloh va oxirat kuniga ishonsa, faqat yaxshi so ‘zlardan 
gapirsin, aks holda tilni tiyib yursin, sukut saqlasin.
- M usulm on kishiga uch kundan ortiq o ‘z birodaridan arazlab, gina 
saqlab, gaplashm ay-so'rashm ay yurish mum kin em asdur. U lardan qaysi 
biri birinchi b o ‘lib salom lashsa, o ‘shanisi yaxshirog‘idir.
Hadis ilm ining y ana bir m ashhur vakili Imom at-Term iziydir. 
Term iziy Im om Buxoriy, Im om Muslim, Abu Dovud kabi m ashhur 
m uhaddislardan hadis ilmi sirlarini o ‘rganadi va ju d a k o ‘p shogirdlam i 
ham tayyorlaydi. T erm iziyning yozgan asarlari «Kitob al-ilal» («Illatli 
hadislar to ‘plam i»), «K itob at-tarix» («Tarix kitobi»), «K itob ash- 
shamoil an-nabaviyya» («P ayg‘am bam ing axloq-odob va sayru suluklari 
haqida kitob») kabilardir. Shulardan eng mashhuri «Sunan» nom li hadis­
lar to ‘plam idir. Quyida ushbu asardan hadis nam unalarini keltiram iz:
-O dam larga shukur aytm aydigan kishi A llohga ham shukur 
qilmaydi.
-Ik k i narsa borkim , k o ‘pchilik ularning qadriga etm aydi: biri 
- 
so g ‘liq, ikkinchi - b o ‘sh vaqt.
-C hinakam sabr-toqatli deb m usulmon kishining m usibat yuz 
bergandagi chidam liligiga aytiladi.
-M arh um otasining d o ‘stlari bilan doimo m uloqotda b o ‘lib turish -
eng olijanob ishlardandir.
-Q arindosh-urugM ar 
bilan aloqani uzgan kishi jannatga doxil 
bo‘Imas.
-O dam larga xayrixohliging bu sening sadaqang. Xayrli va yaxshi 
ishlar qilishga d a ’vat etishing va zulm dan qaytarishing - sening sada­
qang. A dashgan kishilarga to ‘g ‘ri y o ‘l ko'rsatishing ham - sadaqa. Hatto 
kam bag'allarga xushm uom alada b o ‘lishing ham - sening sadaqang. 
Yerda halaqit berib yotgan biror toshni bir chekkaga olib q o ‘yishing
90

---

ham - sadaqa. 0 ‘z chelagingdagi suvdan boshqalarga berish ham sening 
sadaqang hisoblanadi.
-K im g a oliyhim m atlilik berilgan bo‘lsa, unga ham m a narsa berilgan 
hisoblanadi. Kim ga u berilm agan b o ‘lsa, unga hech narsa berilm agan 
b o ‘ladi.
Shu o ‘rinda Hazrat Ali (r.a.) nasihatlari va hikm atlaridan nam unalar 
keltirishni jo iz deb topdik, zéro: har bir m o ‘min kishi hikm at 
o'rganishga, uning m ag‘zini chaqishga intilishi kerak:
-O d o b u lug'vor kiyim-kechak b o is a , fikr tip-tiniq oynakdur.
-K im ki kerilib, o ‘zidan m am nunu - m ag‘rur boMib yursa, u o ‘ziga 
nisbatan boshqalar nafratini ko‘paytiradi.
-D ushm aningdan ustun kelsang, uning gunohini kechir, so'ng ra 
shunday b o ig a n ig a shukur ham qilgin. Sening kechirganing xudoga 
shukrona bildirganing b o ‘ladi.
- 0 ‘ziga d o ‘st topolm agan kishi odam larning eng ojizi sanaladi, 
bundan ham ojizrog‘i esa oldiniga birorta d o ‘st topadi-yu, keyiniga uni 
ham y o ‘qotib q o ‘yadi.
-Ishonch to ‘rtga bo‘linadi: ziyraklik, hikm atning farqiga borish, bir 
narsadan ibrat ola bilish, o ‘tm ish donishm andlarining aytganini bajo 
keltirish.
-S ahovatli bo ‘l, lekin isro f qilma, andoza bilan b o ‘l, lekin baxil 
b o ‘lma.
- Yaxshi juftlik bir-biridan rizo kishilardan b o ‘ladi.
-E n g z o ‘r boylik - aql, eng katta kam bag‘allik - axmoqlikdir. Eng 
dahshatli narsa - m anm anlik, eng yaxshi narsa - xushxulqlikdir. Eng 
yaxshi kishi yaxshi xulq sohibidir.
-A q lli kishining tili yuragining ortida b o ‘ladi, axm oqning yuragi 
tilining orqasida boMadi.
-Jo h il kishi yo o ‘ta serharakat bo ‘ladi, yo boMmasa harakatining 
ketini o ‘ylam aydigan b o ‘ladi.
-K im ki odam lar ustidan hukm yuritishga jazm qilar ekan, barcha 
narsadan oldin u o ‘zini o ‘sha ishga o ‘rgatsin, tilidan oldin siyrati, 
maslagi u lu g 'v o r boMsin.
-U c h narsa halokatga eltadi: baxillik, nafs istagi va xudbinlik.
-E h so n qilsang, kerilib bajo keltirma, uni doim o kamtarona, uzr 
bayon etib qil.
- Doim o yaxshilikka intil, albatta uni topmay q o ‘ymaysan.
-K ishining eslanishiga uning bilim m a’rifati, aqlu-zakovati sabab
b o ‘ladi.
91

---

-Q a ri nodon kishidan k o ‘ra dono yosh bola yaxshi.
-D il quvvati - iym onning salom atligidandur.
-D ushm an nasihatidan uzoq b o ‘lganingga shukur qil.
- Ilm -fandan so ‘z b o ‘ladigan joy jannat bog ‘laridan sanaladi.
- Y um shoq so ‘z k o ‘ngil rishtasidir.
«A vesto» ta ’limoti, Q u r’oni Karim saboqlari, buyuk hadisshunoslar 
m erosi o ‘zbek xalq pedagogikasida o 'z ig a xos o 'rin egallagan. Ushbu 
m eros orqali o ‘zbek xalqi o ‘z farzandlarini aqlan yetuk, jism onan 
baquvvat, axloqan pok qilib tarbiyalashga intilgan. Ana shunday ta ’lirn- 
tarbiya natijasida yosh avlod teran fikrli, olijanob fazilatli, aql-idrokli, 
yuksak m adaniyatli barkam ol shaxs b o ‘lib voyaga yetm oqda. Shu 
o ‘rinda yosh avlodni diniy ta ’lim otlar asosida tarbiyalashga salbiy ta ’sir 
etuvchi turli diniy oqim lar, diniy ekstrem izm , m issionerlik, fanatizm
kabi q o ‘poruvchi illatlarning zararli oqibatlarini tushuntirishim iz, buning 
uchun diniy ta ’limotlarni asosli tarzda to ‘g 'ri tushuntirish zarurligini 
aytib o ‘tish joizdir. B uning uchun turli diniy oqim lardan farzandlari- 
m izni asrashim iz, ularni hushyor va ziyraklikka chaqirishim iz, tahdidlar 
m ohiyatini hayotiy m isollar bilan to ‘g ‘ri tushuntirishim iz, bunda esa 
xalq 
pedagogikasining 
barcha 
im koniyatlaridan, 
xususan, 
diniy 
ta ’lim otlardan oqilona foydalanishim iz lozim b o ‘ladi.
0 ‘zbek xalqining islom m adaniyati rivojiga q o ‘shgan beqiyos 
hissasining yuksak e ’tirofi sifatida ta ’lim, fan va m adaniyat m asalalari 
b o ‘yicha islom tashkiloti - A Y SESK O tom onidan 2007 yil Toshkent 
shahri «Islom m adaniyati poytaxti» deb e ’lon qilindi. M am lakatim iz 
hayotidagi bu ulkan m adaniy-m a’naviy voqea haqida yurtboshim iz 
shunday deydi: «Bugungi kunda islom diniga nisbatan butun dunyoda 
qiziqish va intilish kuchayib, uning hayrixoli va tarafdorlari k o ‘payib 
borayotgani hech kim ga sir emas. Buning asosiy sababi - birinchi galda 
m uqaddas dinim izning haqqoniyligi va pokligi, insonparvarligi va 
bag‘rikengligi, odam zotni doim o yaxshilik va ezgulikka chorlashi, hayot 
sinovlarida o ‘zini oqlagan qadriyat va a n ’analam i ajdodlardan avlodlar- 
ga etkazishdagi buyuk o ‘mi va ahamiyati bilan bogMiq. Ayni paytda bu 
holat dinim izning um um bashariy m adaniyat va sivilizatsiya, ilmu fan 
rivojiga q o ‘shgan buyuk hissasi bilan ham izohlanadi».
Dem ak, yuksak axloqiy andozalarni o ‘zida m ujassam lashtirgan 
islom dini m a ’rifat, m a’naviyat, tinchlik, g o'zal xulq-odob ifodachisi 
sifatida xalq pedagogikasining muhim m anbai, ajralm as bir b o ‘lagi 
b o ‘lib qolaveradi.
92

---