Pedagogikasi

Lof 
- hazil-mutoyibaga asoslangan janr bo‘lib, biror voqeani o ‘ta 
bo'rttirib aytishdir.
Termalar 
- ijtimoiy hayotdagi turli hodisalar, shaxs va jonivor- 
laming ta’rifi va tanqidiga bag‘ishlangan, 
pand-nasihat, odob-axloq 
haqida yaratilgan, 10-12 satrdan 150-200 dsn misragacha bo‘lgan lirik, 
liroepik she’r b o lib , baxshilar tomonidan kuylanadi.
Latifa 
- arabcha «latif» so‘zidan oiingan bo‘lib, «nozik», 
«yoqimli», «zarif» degan ma’nolami anglatadi. Mayin kinoya, 
qochiriqlar ishtirok etuvchi kulgili, kichik hajmli hikoyalardir. 
Latifalardagi Nasriddin Afandi xalqninng yuksak ideallarini, orzu- 
istaklarini aks ettiruvchi obrazdir. U o ‘ta aqlli, so‘zamol, nozik tabiatli, 
katta hayotiy tajribaga ega bo‘lgan mehnatsevar, insonparvar, adolatli, 
mehr-oqibatli, xushta’b, qiziqchi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi.
Latifada har bir davming yutuq va kamchiliklari Afandi obrazi 
orqali o ‘z ifodasini topadi, shu bois u o‘zbek xalq og‘zaki ijodining 
hamisha navqiron, hozirjavob, ommabop janri hisoblanadi.
Misol: Nasriddin Afandiga: «Asal bilan sirka qo‘shilmaydi, ular 
birga tanovul qilinmaydi», -dedilar. «Nega endi qo ‘shilmas ekan», -deb 
yarim kilo asal bilan yarim kilo sirkani aralashtirib, ichib yubordi. Biroz 
o ‘tgach, yuzining ko‘karayotganligini ko‘rgan sheriklari: «Ha, asal bilan 
sirka bir-biriga qo‘shilmaydi-a? -deyishganda, Afandi past kelmay: 
«Y o‘q, nega endi, asal bilan sirka bir-biriga qo‘shilib olib, meni o ‘rtadan 
chiqarib tashlamoqchi bo‘lishyapti!..»- dedi.
K o‘rib turganimizdek, xalq pedagogikasining manbai sifatida xalq 
og‘zaki ijodining o‘mi beqiyos bo‘lib, yosh avlodning kamol topishida 
uning tarbiyaviy ta’siri juda kuchlidir. Ayni choqda, xalq og‘zaki 
ijodidagi pedagogik g‘oyalar o'zbek klassik adabiyotiga, yozma 
adabiyotdagi g‘oyalar esa xalq og‘zaki ijodiga ta’sir ko‘rsatadi, natijada 
mushtarak pedagogik qarashlar tarkib topib boradi. Jumladan, hind 
xalqining «Kalila va Dimna», Nizomul Mulkning «Siyosatnoma», Nosir
41

---

Xisravning «Saodatnoma», «Ro‘shnoma», Yusuf xos Xojibning 
«Qutadg‘u bilig», Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk», 
Ahmad Yugnakiyning «Xibatul haqoyiq», Kaykovusning «Qobusnoma» 
kabi buyuk asarlarida xalq og‘zaki ijodidagi pedagogik g ‘oyalar muhim 
o‘rin egallaydi.
Xalq og‘zaki ijodida yoshlami insoniy fazilatlarga odatlantirish 
borasida juda ko‘p misollar mavjud. Masalan, «halollik» va «to‘g‘rilik» 
so‘zlari bir ma’noda ishlatilishini quyidagi maqollarda ko‘rishimiz 
mumkin:
-T o ‘g ‘ri o'zadi, egri to ‘zadi.
-T o ‘g ‘ri bo'lsang yetarsan murodga, egri bo‘lsang qolarsan uyatga.
Halollik va rostgo‘ylikni tarbiyalash, ya’ni bolalarni rost so‘zlashga 
odatlantirish birinchi navbatda oila tarbiyasiga bogMiqligi qator xalq 
og'zaki ijodi namunalari, maqol, ertak va dostonlarda aks etgan:
-Qush uyasida ko‘rganini qiladi.
- Yolg‘onchiga qo‘shilma, rost so‘zingni yashirma.
Q o‘shnilarini bir necha bor uyimga o ‘t ketdi deb aldab, haqiqatdan
uyiga o ‘t tushganda hech kim yordamga kelmay, xonavayron bo'lgan 
yolg‘onchi haqidagi ertak, «To‘g ‘ri va egri», «To‘g ‘rilik-boylik» kabi 
ertaklarning so‘nggida doimo to‘g‘rilik, halollik, rostgo‘ylik g ‘olib 
chiqadi.
Xalq pedagogikasida kamtarlik hamisha ardoqlanadi, maqtan- 
choqlik esa qoralanadi. Buni quyidagi maqollarda ko‘rish mumkin:
-Nonni katta tishlasang ham, gapni katta gapirma.
- G ’ururlik g ‘urbatga solar.
- Kamtarga - kamol, manmanga - zavol.
-M anmanlik - xudo urganlik.
Haqiqiy kamtar kishilar sahiy va sahovatli bo‘la olishi ham xalq 
og‘zaki ijodida o ‘z aksini topgan. Insonning saxiy yoki baxil bo‘lishi 
dastavval oilada aka-uka, opa-singil munosabatlarida shakllanadi va 
rivojlanadi. Buni quyidagi maqollarda ko‘rish mumkin:
-Saxiy topsa barcha yer, baxil topsa bosib yer.
-Saxiy bilan xasis bir quduqdan suv ichmas.
Xalq pedagogikasida «yaxshi kishilar» hamma oliyjanob insoniy 
fazilatlami o ‘zida mujassamlashtirgan kishilar, «yomon kishilar» ana 
shu fazilatlardan mahrum bo‘lgan kishilar ekanligi haqida ham qator 
misollami topish mumkin:
- Yaxshidan ot qoladi, yomondan - dod.
-Yaxshi bilan bo'lsang yo‘ldosh, og‘ir ishingga qo'ldosh.
42

---

- Yomonga boMsang yoMdosh, tegar boshingga oxiri tosh.
Muxtasar qilib aytganda, yaxshi insonlarga xos fazilatlaming 
sanog‘i ko‘p, unga xalq og‘zaki ijodida keltirilgan namunalar ham 
behisobligi bois xalq pedagogikasida xalq og‘zaki ijodining o ‘rni va 
ahamiyati beqiyosdir. Shu sababli ham m a’naviyatimiz, madaniyati- 
mizning bebaho boyligi b oim ish xalq og‘zaki ijodi namunalarini 
yanada chuqurrok o‘rganish juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ming yillik madaniyatimiz tarixida xalqimiz badiiy tafakkurining 
mahsuli sifatida yuzaga kelgan nafis so‘z san’ati durdonalari behisob. 
Ana shu ma’naviy namunalarni o ‘zida mujassam etgan badiiy og‘zaki 
ijod turlaridan biri eposdir. Epos mazkur xalq haqidagi barcha ma’lu- 
motlarni qomusiy qamrab oluvchi janrdir. «Ta’lim to ‘g‘risida»gi Qonun- 
da yosh avlodni ma’naviy, jismoniy barkamol qilib tarbiyalashda qadi- 
miy, milliy qadriyatlarning o ‘rni alohida ta’kidlangan. Bu qadriyatlar- 
ning tarkibiy qismi bo‘!gan dostonlar yoshlarga insoniy fazilatiarni sing- 
dirishda, ularni komil inson qilib tarbiyalashda katta ahamiyatga ega.
0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodida dostonlar avlodlar dunyoqarashi va 
pedagogika olamining ko‘zgusi bo‘lib, komil insonni tarbiyalashda 
o ‘ziga xos bebaho qadriyatlardan biri hisoblanadi. Zero, xalq dostonlari 
qahramonlarining sarguzashtlari, ulaming qiyinchiliklarni yengib, har 
jihatdan chiniqib borishi har bir yosh uchun ibratdir. Dostonlar xalqning 
o ‘zligini, tilini, urf-odatlarini, qadriyat va an’analarini ifodalab beruvchi 
ko‘zgu ekanligini yuqorida ta’kidladik. Xalq donishmandligi ruhi bilan 
sug‘orilgan dostonlami chuqur va atroflicha o ‘rganish esa yosh 
avlodning m a’naviy kamolotini yuksaltirishga xizmat qiladi.
«Doston» so‘zi qissa, hikoya, shonu shuhrat, sarguzasht, ta’rif va 
maqtov m a’nolarida ishlatiladi. Adabiy termin sifatida yirik hajmli epik 
asar nazarda tutiladi. Dostonlarda tasvirlangan voqea-hodisalar yakka 
shaxs - favqulodda kuch-qudratga ega bo‘lgan xalq idealidagi bahodir 
atrofiga birlashtiriladi. Badiiy adabiyotda asosan ikki usulda yaratilgan 
dostonlar bor. Birinchisi, asrlar davomida xalq og‘zaki ijodida baxshilar 
tomonidan og‘zaki tarzda kuylab kelingan dostonlar bo‘lsa, ikkinchisi, 
yozma shaklda shoirlar tomonidan ijod qilingan dostonlardir. Masalan. 
«Alpomish», «Go‘ro‘g‘li» turkumidagi dostonlar, «Malikai ayyor», 
«Ravshan», «Kuntug‘mish», «Rustamxon» kabilar og‘zaki doston 
namunalaridir. Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilig». Haydar 
Xorazmiyning «Gul va Navro‘z», A.Navoiyning «Hayratul abror», 
«Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» kabi asarlari esa yozma 
adabiyotdagi dostonlar hisoblanadi. O g‘zaki ijoddagi dostonlami
43

---

baxshilar kuylaydilar. Qadimda «Baxshi» so‘zi xalqona usullar bilan 
bemorni davolovchi «tabib», ayrim hududlarda «ustoz» m a’nolarini 
anglatgan. Bugungi kunda «xalq dostonlarini kuylaydigan san’atkor» 
ma’nosini bildiradi. Dostonlar ham she’riy, ham nasriy parchalardan 
iborat bo‘lib, baxshi soz chertganda sozanda, she’riy parchalarni kuyga 
solib aytganda xonandaga aylanadi. Ijrochi baxshilar do‘mbira, tor, 
dutor chalib, qo‘biz chertib doston aytganlar. Shu bois dostonchilik 
kechalari tinglovchilar uchun katta bayram bo‘lgan. Bunday kechalarda 
odamlar 
o ‘rtasidagi 
hamma 
ginaxonliklar 
unutilgan, 
turmush 
tashvishlari chekingan. Folklorshunoslar tomonidan 
Fozil YoMdosh 
o 'g 'li, Ergash Jumanbulbul o ‘g ‘li, Islom shoir, Po'lkan shoir, Amat 
baxshi, Murod baxshi, Qurbannazar Abdullaev (Bola baxshi) kabi 
o ‘zbek xalq baxshilaridan 150 dan ortiq (variantlari bilan 400 dan ortiq) 
dostonlar yozib olingan boMib, ularning ko‘pchiligi alohida-alohida 
kitoblar sifatida nashr etilgan. Dostonlar mazmuniga ko‘ra qahramonlik, 
jangnoma, romantik, tarixiy, kitobiy kabi bir necha turlarga tavsiflanadi.
Dostonlarda 
ezgulik, 
ozodlik, 
vatanparvarlik, 
xalqparvarlik, 
qahramonlik kabi insoniy g'oyalar mislsiz mahorat bilan tarannum 
etilgan va insonni hamisha m a’naviy kamolot sari yetaklagan.
Ana shunday umrboqiy asarlardan biri «Alpomish» dostonidir. 0 ‘n 
asrki bu doston nafaqat xalq tilida balki xalq dilida yashab keladi. 
Filolog M .Qo'shmoqovning yozishicha: «Alpomish alp bo‘lgani uchun 
ming yillar davomida xalq yuragida o ‘lmay yashab keladimi? Aslo! 
Alplik Alpomish obrazining bir qirrasi, xolos. Alpomish aslida 
m a’naviyat qahramonidir. U vatan mustaqilligi, xalqning m a’naviy birli- 
gi uchun ozodlik, ezgulik, tinchlik uchun kurashgan qahram on... M a’na­
viyat qahramoni bo‘lgani tufayli ham u xalqning ideal qahramoniga 
aylandi. Shuning uchun o ‘zbek xalqi o ‘z tarixining eng qora kunlarida 
ham Alpomishni yuragida saqladi, undan madad oldi. Undan ibrat qilib 
Alpomish o ‘g ‘illami, Barchin qizlami voyaga yetkazdi».15
«Alpomish» dostonida ishq - muhabbat, jang lavhalari, tarixiy 
ma’lumotlar bor, m a’lum sabab bilan ajralib ketgan xalqni birlashtirish 
yo‘lida xizmat ko‘rsatgan xalq farzandining yurt ozodligi, elni 
birlashtirish maqsadidagi safarlari, o ‘zidan son va kuch jihatidan ustun 
turgan dushman bilan olishuvlar aks etadi. Dostonda kattalami hurmat 
qilish, kichiklami izzat qilish kabi ibratli tarbiyaviy tushunchalar, oilada 
farzandlar fikriga quloq solish, ular bilan maslahatlashish, aka-ukaiar
15 
K ÿ u iM O K O B M . « H e q a m im c a a c ÿ
3
r a c y B /ia tiH H o k h ô . . . » - T .: F . F y / io M h o m r w h « A a a Ô H C T
Ba c a ia a r » Hauip, 1978.
44

---

o ‘rtasidagi 
munosabatlar ham tasvirlangan. Shuningdek, o ‘zbekning 
qadimiy urf-odatlaridan bo‘lgan sovchilarni kutish, mehmon qilish, 
ularning hurmatini joyiga qo‘yish, izzatini qilish, shirinso'zlik bilan 
muomala qilish kabi axloqiy xislatlar ham o ‘z ifodasini topgan.
Dostondagi qahramonlik jasoratlarini 
Barchin obrazida ham 
ko‘rishimiz mumkin. Barchin alplarning eng zo‘ri Ko'kaldoshdan olti oy 
muhlat so‘raydi, ular ko‘nishadi; o ‘n yigitga o ‘n bedov otni berib xat 
yozib Alpomishga jo ‘natadi: «Olti oychalik yo‘lga keldim, qalmoqning 
eliga keldim, zo‘r yovning qo‘lida qoldim, olti oylik muhlat oldim, 
mendan umidi bo‘lsa, Alpomish kelsin, bo‘lmasa javobimni bersin», - 
deydi. Doston yoshlarda yoriga vafodorlik, sadoqatlik kabi xislatlarni 
shakllantirishda ham muhim vosita sanaladi.
Dostonda aka-singil o ‘rtasida mehr-oqibat, oila sha’nini himoya 
qilish, singilning akaga mehri kabi fazilatk r ham ifodalangan. Alpo- 
mishning singlisi Qaldirg‘och «ahmoq qalmoq» elida to ‘qson alpning 
orasida talash bo'lib, ular zug'umidan azoblar ichra o ‘rtangan Barchinni 
qutqannoqqa shoshilmagan akasidan o‘pkalab, unga so‘z tig‘ini 
sanchadi: «Aka, aytgan so‘zim og‘ir olmagin, Nar-moda ishini bunda 
qilmagin», - deydi va o ‘sha gaplarni yanada qamchinliroq qilib aytadi: 
«Har kim o ‘z elida bekmi, to ‘rami,
Nar - modalar sendan kamroq bo‘lami,
Mardning yori toy talashda qolami?»
Ayni, «nar-moda», y a’ni «erkak-urg‘ochi» so‘zi o ‘zining ta’nador 
qudrati bilan yigitning hamiyatini uyg‘otib, Alpomishni Boychiborga 
mindiradi, Barchinni ozod qilishga otlanib, shijoat bilan yelib boradi: 
«Dubulg‘a boshda dungullab,
Kark qubba qalqon qarqillab,
Tilla poyanak urilgan 
0 ‘zanglarga sharqillab,
Bedov otlari dirkillab,
O lg'ir qushdayin charqillab,
QoMda nayzasi so‘lqillab,
Yurmoqchi uzoq yo'liga,
Qaramay o ‘ngu soiiga,
Yetsam deb yorning eliga 
Siltab yuradi Boychibor...
Yo‘l yurar davlatli shunqor...»
45

---

Alpomish Qalmoqshox yurtiga borib, Qorajon bilan do‘st tutinadi, u 
Alpomish nomidan 
Barchinoyga sovchi bo‘lib boradi 
va shunday 
deydi:
- 
«Qani, Barchin, Alpomish bo‘lsa keldi, alplarning muhlati bo‘lsa 
bitib qoldi, sen nima javob aytasan?» Barchin aytadi: «Alpomish kelsa 
kelibdi-da, Alpomish keldi deb, men Alpomishning etagidan ushlab 
keta berayinmi? Bu alplar ham umid bilan olti oyga muhlat bergan. Har 
kim maydonga ot soladi. Mening to‘rt shartim bor, shu shartimni bajar- 
gan kishiga tegaman. Xohi Alpomish qilib olsin, xohi Qalmoqlarning 
biri qilib olsin. Shu so‘zimni xon to'ram ga aytib bor», - deydi.
Barchin qanchalik Alpomishni sevsa ham, lekin o ‘zbekona hayo 
bilan hamma qatori shartni bajarishini, ya’ni odillikni talab qiladi. 
Dostondagi bu parcha qizlarimizni iboli, hayoli, oqila, or-nomusli qilib 
tarbiyalashda juda ahamiyatlidir.
Barchin alplarga to‘rtta shart qo'yadi: «Poyga qilaman, otini 
o ‘zdirganga tegaman, kurashda alplarning barini yiqqanga tegaman, yoy 
tortishsa yoyi sinmay qolganga tegaman, ming qadamda tanga pulni 
urgan qarag‘ay merganga tegaman»,- deydi. Dostondagi qahramonlik 
jasoratlari mana shu to'rtda shartni bajarishda o ‘z ifodasini topadi.
«Alpomish» dostoni o ‘zbek xalqining sevikli dostoni bo‘lgani bejiz 
emas. Undagi voqealar hayotiyligi va ta’sirchanligi bilan ajralib turadi, 
mardlik, fidoiylik, samimiyat, to ‘g ‘rilik, hamiyatlilik, do‘stga sodiqlik, 
yorga vafodorlik, vatanparvarlik va mehnatsevarlik kabi insoniy 
fazilatlardan iborat bo‘lgan o ‘zbek milliy ruhiyati yaqqol ko'rinadi.
Shu bois ham «Alpomish» 
dostonining 1000 yilligi 1999 yilda 
Termiz shahrida keng nishonlandi. Zero, «Turkiy tarixning eng chuqur 
qatlamlaridan ibtido olgan bu doston o'zbekning o ‘lmas so‘zi timsoli 
sifatida munavvarlik olib kiradi. Chinakam xalq so'zining umri 
boqiydir.» 16
Xalq dostonlarining juda katta qismi sevgi sarguzashtlarini 
tasvirlashga bag‘ishlanadi. Ishqiy-rom antik dostonlarda voqea tuguni 
oshiqning m a’shuqa haqida xabar topishidan boshlanadi. Masalan, 
«Ravshan» dostonida Ravshan Zulxumorni uzukda ko‘rib qoladi. 
«Kuntug‘mish»da Holbeka yigitni tushida 
ko'radi, Kuntug‘mish 
qizning suratiga oshiq bo'lib qoladi, ya’ni bir-birini ko‘rmagan odamlar 
o ‘rtasida g ‘oyibdan sevgi paydo bo‘ladi. Sof sevgi esa hamisha odamni 
qaxramonlikka, jasurlikka, jasoratga undaydi.
16 H.MaxMvflOB. T
hji
T.: E3yBMH,1998. 37-6.
46

---

«Zevarxon» dostonida Zevar va Malikai Xubon o ‘rtasidagi chuqur 
insoniy munosabatlar, visol va xijron, vafo va sadoqat, do'stlik taran- 
num etiladi.
«Kuntug‘mish» 
dostonida 
yoshlarni 
kasb-hunar 
o ‘rganishga 
undovchi misralar behisob. Qilichxon laqabli podshoning Kuntug‘mish 
degan yolg‘iz o ‘g‘li bo‘lib, o ‘n to‘rt yoshga to‘lguncha ilm-hunar 
o‘rganadi, kasb-kamolot hosil qiladi. 0 ‘n to ‘rt yoshdan keyin esa 
qilichbozlik, miltiq otish, nayzabozlik, ko‘pkari chopish kabi sipohilik 
hunarlarini o ‘rganadi, bar tomonlama komil shahzoda bo‘lib yetishadi.
«Ravshan» dostoni ham ishqiy - sarguzasht dostondir. Bu doston 
ham «Go‘ro‘g ‘li» turkumiga mansub, «Ravshan» pok va samimiy 
muhabbatini kuylovchi, maqsadga erishish yo‘lida mardlik va botirlikni 
ulugMovchi, zulm va adolatsizlikni qoralovchi asardir.
«Malikai ayyor» dostoni ham «Go‘ro‘g ‘li» turkumiga kiradigan 
dostonlardan biri. Unua muhabbat hangomalari va ishqiy sarguzashtlar 
serob. Dostonda or-nomus, iymon-e’tiqod, insoniy iroda, chidam, 
topqirlik singari ezgu ma’naviy sifatlar tasvirlanadi. 0 ‘zbek yigitlariga 
xos eng olijanob fazilatlar Avaz timsolida aks etgan. Dostonda xalq 
maqol, matal va qo‘shiqlaridan juda keng foydalanilgan.
«Oysuluv» 
dostonidagi 
Oysuluv 
o ‘zbek 
xotin-qizlarining 
umumlashma 
obrazidir. Uning hozirgi zamon xotin-qizlariga ibrat 
boiuvchi go‘zal xislatlari juda ko‘p. Masalan, Oysuluv o ‘g ‘lining 
zindonband bo'lganini eshitib esankirab qolmaydi, balki sabr-toqat qilib, 
mulohaza bilan ish ko‘radi, qo‘rqmay Eron elchilariga qarata: «Men 
Turon mamalakatimni, elu-xalqimni unga bermayman!» deb xitob 
qiladi.
Ko'rib turganimizdek, dostonlar yigitlarimizni mardlikka, jasur- 
likka, mehnatsevarlikka chorlaydi. Shuningdek, do‘stga vafodorlik, aka- 
uka o ‘rtasidagi mehribonlik, ota-onaga g‘amxo‘r bo'lishga o ‘rgatadi. 
Masalan. aka-uka o‘rtasidagi mehribonlik «Kuntug‘mish» dostonida 
Gurkiboy va Mohiboy 
obrazlarida, do‘stlar o'rtasidagi sadoqatlik 
«Zevarxon» dostonida Zevarxon va Xasanxon, «Alpomish» dostonida 
Alpomish va Qorajon obrazlarida tasvirlangan.
Dostonlar xalqimizning o ‘ziga xos badiiy tarixi bo‘lib, tarixiy- 
madaniy ahamiyati tengsizdir. Ularda xalqimizning asrlar bo‘yi qilgan 
orzu-umidlari, kelajak haqidagi o‘y-fikrlari mujassamlashgan. Xalq 
dostonlari milliy iftixor va o ‘z-o‘zini anglash, vatanparvarlik, o‘zaro 
ishonch, do‘stlik tuyg‘ularini tarbiyalashda juda katta g'oyaviy-estetik 
vazifani o ‘taydi.
47

---

Shuningdek, dostonlarda ko‘plab hikmatli so‘z va maqollarni 
uchratish mumkin. Masalan: «G'aribning ko‘nglini ovlamoq savob», 
«Qilichdan seskanmas botirning tani», «Kamlikning kamoli bordir, 
manmanning savoli bordir», «Yaxshilarning yuzin ko'rsang jannatdir, 
yomon odam qilgan ishi minnatdir», « 0 ‘zingdan kattani uchratsang pir 
bil, o ‘zingni er bilsang, birovni sher bil» kabilar shular jumlasidandir. 
Xususan, «Alpomish» dostonida xalq donoligining durdonalari — 
hikmatli so‘zlar juda serob. Ularni xalqimiz boshidan o ‘tkazgan 
tajribalar asosida yuzaga kelgan xulosalar, desak adashmaymiz:
- «Kuchuk bosmas yoMbars-sherning izini,
Esi bor biladi gapning tuzini».
- «To 
0
‘lguncha so‘ylab qolgan til bo‘lsin,
G ‘animning shavkati kuyib kul bo‘lsin».
- «Dam shu damdir, o ‘zga damni dam dema,
Boshing eson, davlatingni kam dema».
- «Davlat qo‘nsa bir chibinning boshiga,
Semurg‘ qushlar salom berar qoshiga».
- «Sozandalar sozin chertar qo‘l bilan,
Yomon odam kuydiradi til bilan».
- Shahar vayron bo‘lsa sulton tebranar,
Mol borida hamma odam do‘st edi,
Boshdan davlat qaytsa tuqqan emranar.»
Dostonlar mavzusiga singdirilgan yuqoridagi kabi maqollar va hik­
matli so‘zlarning axloqiy tarbiyadagi ahamiyati cheksizdir. Ishqiy -ro - 
mantik dostonlar yoshlarni sevgida vafodor, do‘stga sadoqatli qilib tar- 
biyalasa, qaxramonlik va jangnoma dostonlar yoshlarda insonparvarlik, 
vatanparvarlik kabi chin insoniy fazilatlarni shakllantirishga xizmat 
qiladi.
G o‘zal xulq, mukammal m a’naviy - axloqiy fazilatlarni har bir 
insonda mujassam bo‘lishi ta’lim- tarbiyaga bog‘liq. Shu bois yuksak 
ma’naviy axloqli yoshlarni tarbiyalashda xalq pedagogikasining boshqa 
manbalari qatori dostonlarning tarbiyaviy ahamiyatini ta’lim -tarbiya 
jarayoniga singdirishimiz lozim.
Xalq dostonlarida milliy an’analar, urf-odatlar, insoniy qadriyatlar 
doim ijobiy obrazlar, xatti-harakatlar bilan bog'lab tasvirlanadi, ular 
timsolida adolatparvaiiik, rostgo‘ylik, mardlik, insonga mehr-muhabbat 
bilan qarash, halollik, vafodorlik, turli elatlar va xalqlarning birodarligi, 
do‘stlik va samimiyat kabi xislatlar, 
melinat tarbiyasi, jismoniy
48

---

kamolot, aqliy va axloqiy sifatlar ulugManadi. Dostondagi ijobiy 
qahramonlarni xalq o ‘z donishmandlariga aylantirgan.
Demak, xalq og‘zaki ijodining barcha janrlarida, jumladan doston- 
larda ilgari surilgan muhim g ‘oyalar, ijobiy qahramonlar timsolida mu- 
jassamlashgan insoniy fazilatlar, milliy qadriyatlar hozirgi yosh avlodni 
tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Qadimgi ishonch-e’tiqodlar, 
urf-odatlar, udumlar mohiyatini kelajak avlodga yetkazishning eng sa- 
marali yo ‘li ham xalq og‘zaki ijodi durdonalaridan unumli foydalanish- 
dan iboratdir. Zero, bu durdonalar turli ramziy obrazlar orqali o ‘tmishi- 
miz bilan hozirimizni bir-biri bilan chambarchas bog‘lab turadi, yosh- 
larga estetik zavq va did bag‘ishlashdan tashqari axloqiy shuurini ham 
uyg‘otadi.