Pedagogikasi

37 Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч. Тошкент: Маънавият, 2008. 36-бег.
84

---

bilm aganlarini o ‘rgatish uchun ilk oyatda « o ‘qi» kalim asini indirdi. Bu 
esa ilohiy vahiyning ilmga bergan buyuk bahosidan dalolat. Alloh 
insonlarni jaholat botqog‘idan ilm y o ‘li bilan ziyoga chiqardi va ularga 
buyuk n e’m at sifatida bu ilm lam i yozish im koniyatini berdi. 0 ‘qiganlar 
va ilm sari intilganlar haqiqatga erishadi. Shu jihatdan olim kishi ju d a 
g o ‘zal m avqega ega b o ia d i. Johil esa tubanlikka yuz tutadi».
Islom iyat jaholatni rad etib, insonlarni ilm o ‘rganishga d a’vat 
qilishini quyidagi hadisu shariflarda k o ‘rishim iz mumkin:
- Rasulullohning(s.a.v.) «Beshikdan qabrgacha ilm izlang» degan 
hadisi islom iyat taqdim etgan yuksak qoidadir.
- «Ilm olish har bir muslim va m uslim a uchun farzdir», - deya 
m arham at qilishlari ham ilmga b o ‘lgan yuksak e ’tibordan dalolat beradi.
- «Insonlar yo o ‘rgatuvchilar yo o ‘rganuvchilarga bo ‘linadi. 
Bundan boshqalari esa arzim asdur», - deya ta'kidlaydilar.
- «Faqat ilm orqaligina najot topish m um kin, undan boshqa najot 
y o i i y o ‘qdir», - deya ilm olishga undaydilar.
- «Ilm olish uchun sarflangan bir soat yuzaki ibodat bilan 
o ‘tkazilgan bir kechadan ko‘ra xayrlidir. Ilm y o ‘lida sarflangan bir kun 
uch oy ro ‘za tutishdan afzalroqdir», - deya ilm olishga ajratilgan vaqt 
eng qadrli vaqt ekanligini ta ’kidlaydilar.
- «Ilm foydasiz ibodatdan afzaldir. Ilm dinning bir k o ‘rinishidir»,- 
deya dinning qudratini ham ilm orqali anglab yetish mum kinligini 
aytadilar.
- Ilm o ‘rgatgan kishiga ta ’zimda b o iin g va izzat-ikrom k o ‘rsating. 
Ilm sohiblariga hurmat ko'rsatish Payg‘am barga b o ‘lgan sevgi 
tufaylidir, ularga qarshi chiqish 
esa P ayg‘am barga qarshi chiqish 
kabidir», - deya ilm sohiblarini qadrlash kerakligini uqtiradilar.
- «O lim ning uyqusi ham johilning ibodatidan afzaldir, zero olim 
ilmini davom ettirish uchun charchoqlardan holi b o ‘lish m aqsadida 
uxlaydi», - deydilar.
- R asululloh (s.a.v.) «Bilganingizni barchaga o ‘rgating», - deya 
ilm ga xizm at etishga chaqiradilar.
Jism m oddiy rizq bilan oziqlangani kabi ruhiyat m a’naviy rizq bilan 
oziqlanadi. 
Ilm 
esa 
aynan 
shu 
m a’naviy 
rizqdir. 
Shu 
bois 
P ayg‘am barim iz (s.a.v.) «Ilm bilan oziqlanganlar hidoyat topadilar», - 
deya m arham at qiladilar. Yana bir hadisu shariflarida: «Ilm o ‘rganing, 
ilm o ‘rgangan haqni nohaqdan ajratadi. Ilm jann at y o ‘lini yoritadi. Ilm 
insonga ch o ‘lda y o ‘ldosh, yolg‘izlikda ham roh, kim sasizlikda jondan 
d o ‘st b o ‘ladi», - deydi. V a yana: «Ilm insonlarni saodatga eltadi,
85

---

falokatdan qutqaradi, d o ‘stlar orasini ziynatlaydi, dushm anga qarshi 
qalqon b o ‘ladi», - deya um m atlarini ilmga chorlaydi. P ayg‘am barim iz 
(s.a.v.) yana bir hadislarida: «D indoshiga ilm o ‘rgatish yil b o ‘yi o ‘qilgan 
nafl nam ozidan ko‘ra afzalroqdir», - deya m arham at qiladilar. Y a’ni, ilm 
m o ‘m in uchun bir hazina ekanligini, inson ilm ga erishgach, ana shu ilm 
hazinasini q o ‘lga kiritib, asl boylik sohibi boMishini, qalbida ilmni 
saqlagan kishi esa xazinadan barchani bahram and etib, hidoyatga 
boshlashini uqtiradilar.
R asululloh (s.a.v.) bir kun hazrat Anasga: « Yo Anas! Ilm istagan 
kishi kunduzlari ro ‘za tutgan va kechalari ibodat bilan o'tkazganlarning 
savobichalik savobga noil b o ‘ladi. Kishining biror m avzuda ilm olishi 
Qubays 
to g ‘idek 
keladigan 
oltinni 
Alloh 
y o ‘lida 
tarqatishdan 
afzalroqdir», - deganlar.
D unyoda ilm orqali kelgan foyda eng qim matli, eng ulug‘ sanalishi, 
kishi ilm y o ‘li bilan buyuk n e ’m atlarga erishib, y o ‘li yorug1 b o ‘lishi, 
turli xurofotlar va nohaqliklardan ilm vositasida o ‘zini him oya qila 
olishi m um kinligi haqida, dunyo va oxiratdagi saodatning asosi ilm 
bo ‘lib, shu jihatdan ilm am allarning eng afzali ekanligi xususida islom 
ta ’lim otida keng va atroflicha m a ’lum otlar berilgan.
Shuningdek, diniy ta ’Iimotlarda ilmni haqiqiy olimdan o ‘rganish 
kerakligini, faqat shu y o ‘l orqaligina haqiqiy ilm hazinasiga erishish 
mumkinligini aytadilar. Shu o ‘rinda ilm bergan ustozlam i ulug‘lash va 
hurm atiga e ’tibor berish zarurligini ham ta ’kidlaydilar. Shayxul islom 
«Hidoya» kitobining sohiblari, ustoz Burxoniddin M arg‘inoniy hazratlari 
hikoya qiladilar: «Buxoroi sharifning katta allomai kiromlaridan biri dars 
o ‘tayotgan edilar. Dars davom ida goho o ‘rinlaridan turib qo'yardilar. 
Ziyrak toliblari buning sababini so ‘radilar. U zot kamoli ehtirom bilan:
- 
M ehribon ustozim ning farzandlari k o ‘chada bolalar bilan o ‘ynab 
yuribdilar. G oh o ‘ynab eshik oldiga kelsalar, darhol ustozim ning 
hurm atlari uchun o ‘m im dan turyapm an», - deb jav o b berdilar.
Yana hikoya qiladilarki, Im om Buxoriy hazratlari bir m uddat 
M akkai M ukarram ada dars o ‘tganlar. B ir ziyoratchi Buxoroi sharifdagi 
ustozlaridan salom va m aktub olib keladilar. Shunda ustozlarining 
yurtidan kelganlarini bilib, quchoq ochib k o ‘rishib, hurm at izhor 
qilganlar. S o‘ng salom xabarini eshitganlarida, Buxoroi sh arif tom oniga 
yuzlanib, salom ga alik olib, hurm at bajo keltirganlar. K eyin m aktubni 
ikki q o ‘llab olib, tabarruk qilib, ehtirom bilan xatni o ‘qiganlari aytiladi.
Im om B uxoriy hazratlari ustozlari uzoqda boMsalarda, xuddi 
huzurlarida turgandek hurm at bajo keltirishi bizga ibratdir. Balki ulug‘
86

---

allom alam ing o ‘z davrida yetishgan baland ilmiy darajalarining 
om illaridan biri shu b o ig a n b o ‘lsa, ajab emas.
Darhaqiqat, islom dini insonni ham m a vaqt ilm egallashga, to ‘g ‘- 
rilikka, halollikka, oliyhim m atlilikka, insonparvarlikka, barcha insoniy 
fazilatlar egasi boMishlikka chaqiradi. Hadisu shariflarda yom on xulq, 
hasad, adovat, hiyonat, kibr-havo, yo lg‘onchilik, poraxo‘rlik, buzuqlik, 
m unofiqlik kabi illatlar qoralanadi. 
«Farzandlaringizni izzat-ikrom
qilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilanglar», - deb uqtiriladi.
Yana: «Kim nim aga erishgan, fazilat va daraja topgan b o is a , faqat 
hurm at va odob saqlash bilan erishibdi. Kimki o ‘z o bro‘-e ’tiboridan, 
erishgan fazilatidan ayrilgan b o ‘lsa, bilsinki, u faqatgina bu ayriliqni 
odob saqlashni loyiq ko ‘rm agani, hurm at va e ’zozni tark qilgani 
sababidandir», - deb ogoh qiladilar.
Islom ta ’lim otida ota-onaga, musofirlarga, xizm atchilarga, d o ‘stu- 
birodarlarga, barcha kishilarga yaxshilik qilish insonning m uqaddas 
burchi ekanligi ta ’kidlanadi. Insoniyat olam ida go ‘zal xulq egalarini 
go‘zal axloqli, odobli, husni xulq kishilar deb atashadi. P ay g‘am barim iz 
M uham m ad Rasululloh (s.a.v.) bunday xislatlam ing timsoli bo'lgan.
Islom ta ’lim otida sabr-qanoatli va kechirimli b o ‘lish eng yaxshi 
fazilat sifatida ulug‘lanadi, zero bu sifatlar bag‘ri keng, turli adovat va 
adolatsizlikka sabr bilan javob bera oladigan kishilardagina b o ia d i. 
O lijanoblik va rostgo‘ylik - inson kam olotini k o ‘rsatuvchi xislatlardan 
b o iib , biri yaxshilikni o ‘zi uchun emas, boshqalar uchun qilishni 
xohlash b o 'lsa, ikkinchisi kishilar o ‘rtasidagi ishonchni ta ’m inlaydigan 
m uhim sifat ekanligi ta ’kidlanadi.
Islom ta ’limotida vaqtdan unumli foydalanish masalasiga katta e ’tibor 
qaratiladi. Har bir kishi vaqtning barcha imkonlaridan foydalanib qolishi, 
millatni yaxshilik va farovonlikka, moddiy va m a’naviy yuksalishga olib 
boradigan ishlar bilan m ashg'ul bo‘lm og‘i lozim, deb uqtiriladi.
P ayg‘am barlar orasida eng uzoq yashagan hazrati N uh alayhissalom
haqlarida hikoyat qilinishicha, m ing yildan ortiqroq um r k o ‘rganlaridan 
so ‘ng, u kishining jonini olish uchun o iim farishtasi keladi. V a u 
kishidan: «Ey p ayg‘am barlam ing eng uzun um r k o ‘rgani, siz dunyoni 
qanday tushundingiz?» - deb so ‘raydi. Shunda N uh (a.s.) aytadilar: 
«D unyo g o ‘yo bir hovlining ikki eshigi b o ‘lib, ulam ing biridan kirib, 
boshqasidan chiqib ketdim.» Demak, vaqt tez o ‘tadigan va ortga 
qaytm aydigan, biror narsa bilan o ‘rin almashtirib b o ‘lmaydigan, inson 
ega boMgan narsalarning eng nafisi va qimmatlisidir. U voqelikda xoh 
shaxs, xoh jam iyat bo‘lsin, inson uchun asl sarm oya hisoblanadi. Bu
87

---

xususda Xasan al-B asriy38 aytadilarki: «Ey odam bolasi, sen tashkil 
topgan kunlardan iboratsan. Sen uchun bir kunning ketishi um ringning 
bir qism i ketishi dem akdir». Shuningdek, U m ar ibn A bdulaziz aytadilar: 
«K echa va kunduz sening vujudingda o ‘z ishini k o ‘rsatyapti, demak, sen 
ham ularga amal qilib q o l!»
Yuqoridagi kabi olimlar: «M anfurlikning alom ati vaqtni zoe ketka- 
zishdir», deyishgan. Va yana: «V aqt bir qilichdir, agar sen uni kesm a- 
sang, u seni kesadi!» - deb uqtirishgan. Olim lar o ‘zlari turgan m avqedan 
yana ham g o ‘zalroq darajaga intilar edilar. Shu jihatdan ulam ing buguni 
kechasidan, ertasi bugunidan afzalroq b o ‘lar edi. Bu xususda ulardan 
biri: «K im ning buguni kechagi kuni kabi b o ‘lsa, u aldangandir, va 
kim ning buguni kechagidan yom on b o ‘lsa, u la’natlangandir!» - degan.
Islom ta ’limotida axloqiy tarbiya eng yuqori o ‘rinni egalaydi, shu 
bois hadislar insonning m a’naviy va axloqiy kam olotiga asos bo‘la ola- 
digan m a’no va m azmun kasb etgan, zero hadislar islom olam ining mu- 
qaddas kitobi Q u r’oni K arim dan keyingi asosiy m anbalardan biri bo ‘lib, 
payg‘am barlarim izning aytgan so ‘zlari, fe’l-atvorlari, axloqlari, hayot 
y o ‘llari haqida m a’lumot beradi, um um insoniy fazilatlar ulug‘lanadi.
Q u r’oni karim va hadisu shariflardagi odob-axloqqa oid ibratli 
m aslahatlar, hikoyatlar, asrlar davom ida ajdodlarim iz hayotida tarkib 
topgan m illiy urf-odatlar, m a’naviyatim iz durdonalari boMmish Ahm ad 
Y assaviy, Imom Buxoriy, at-Term iziy, Baxouddin N aqshbandiy, 
A bdurahm on Jomiy, Abu N a sr Forobiy kabi buyuk siym olar, olimlar, 
yozuvchilarning odob-axloq haqidagi fikr-m ulohazalari bilan o ‘z 
m azm un-m ohiyatiga k o ‘ra ham ohang va hozirgi kunda ham dolzarb. 
Jum ladan, Rasullulloh (s.a.v.) «Insonga berilgan fazilatlarning eng 
yaxshisi axloqdir», - deganlar. B uyuk m utafakkir A bu N asr Forobiy esa: 
«Bilim , m a ’rifat albatta yaxshi axloq bilan bezatilm og‘i lozim, aks holda 
kutilgan m aqsadga erishilm aydi», - deb uqtiradi. Islom olam ining 
m ashhur hadisshunos olimi Im om al-Buxoriy: «Наг bir odam komil 
inson bo ‘lishi uchun o ‘zi yaxshi k o ‘radigan narsasini o ‘zgalarga ham 
ravo ko'radigan, go ‘zal axloqli b o ‘lishi kerak», - deb ta ’kidlaydilar. Bu 
m isollardan Q u r’oni K arim ning o ‘zi nasihatlardan iborat ekanligiga, 
diniy ta ’lim otlar ham da buyuk m utafakkirlar va m uhaddis olimlari- 
m izning odob-axloq borasida ham fikrliligiga am in b o ‘ldik. Zotan, 
Rasullulloh (s.a.v.)ning o ‘zlari «D in nasihatdur», - degan edilar.
M a ’lum ki, hadislar asrlar davom ida odob-axloqning gultoji sanalib, 
IX asr hadis ilmining rivojida oltin davr hisoblangan. Bu davrda butun