Plan: Kod haqqında ümumi anlayış İnformasiya və kodlaşdırma nəzəriyyəsinin vəzifələri Qənaətcil kodlaşdırma haqqında ümumi məlumat

Plan:

• 
  Kod haqqında ümumi anlayış
  
• 
  İnformasiya və kodlaşdırma nəzəriyyəsinin vəzifələri
  
• 
  Qənaətcil kodlaşdırma haqqında ümumi məlumat
  
• 
  Kompüterdə ikilik kodlaşdırma
  
• 
  Unikal dekodlaşdırma kodları
  
• 
  Kod ağacı. Kraft bərabərsizliyi
  

Kod - latınca codex sözündəndir, qanunlar külliyyatı deməkdir. Kod – istənilən növ informasiyanı müəyyən məsafəyə ötürmək, yaxud da mexanikləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış əməliyyatlardan keçirmək üçün ona əlverişli forma vermək məqsədi ilə yaradılan şərti işarələr (simvollar) və ya siqnallar sistemidir. Kod siqnallarını yazmaq üçün çox vaxt rəqəmlərdən, yaxud işarələrdən istifadə olunur, məsələn “-“ (minus), “+” (plyus), . (nöqtə), - (tire) və s. Hər bir kod simvoluna müəyyən elementar fiziki siqnal uyğun gəlir.
Texnikada hər bir kod müəyyən fiziki parametrə malik olan hər hansı elementar siqnalın şərti işarəsidir.

Telemexanikada isə kodlaşdırılmış kəmiyyətlərin qiyməti müvafiq tərzdə əks etdirən elektrik impulslarından ibarət kombinasiyalarla verilir. Qabaqcadan bu kəmiyyətlər kvantlanır, sonra isə kodlaşdırıcı qurğu vasitəsilə qəbul olunmuş kodlaşdırma sisteminə uyğun kod kombinasiyalarına çevrilir.

Teleqraf kodu – teleqraf rabitəsində qəbul edilmiş şərti siqnallar sistemidir. Teleqraf kodunda hər bir hərfə, rəqəmə, ümumiyyətlə, işarəyə (simvola) elektrik cərəyanının müəyyən elementar göndərişlər (impulslar) kombinasiyası uyğun gəlir. Hər işarəni ifadə etmək üçün göndərişlərin sayı müxtəlif (qeyribərabər uzunluqlu teleqraf kodu) və ya eyni (bərabər uzunluqlu teleqraf kodu) ola bilir. Birinciyə intervallara bölünmüş qısa (nöqtə) və yaxud uzun (tire) göndərişlərdən ibarət Morze kodunu misal göstərmək olar. Bərabər uzunluqlu teleqraf kodunda hər işarəyə uyğun cərəyan göndərişlərinin kombinasiyaları yalnız plyus və minus (və ya interval) göndərişləri ardıcıllığının müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Verilənlərin ötürülməsində və radioteleqraf kanallarında böyük maneələr olduqda qəbul edilmiş işarələr kombinasiyasında müəyyən miqdarda səhvləri aşkar etməyə və düzəltməyə imkan verən ifrat korreksiyaedici kodlardan istifadə edilir.

Hərbidə kod texniki rabitə vasitələri ilə hərbi xarakterli məxfi məlumatları gizli şəkildə vermək üçün işlədilən şərti işarələr sistemidir. Şərti işarələr rəqəmlərdən, hərflərdən və s. ibarət olub qərargahlarda tərtib edilir. Müəyyən müddət və ya döyüş vaxtı üçün tərtib olunmuş danışıq və radiosiqnal cədvəlləri ən sadə kod kimi işlədilir. Ümumqoşun və xüsusi (bir qoşun və ya silahlı qüvvələr növü üçün, məsələn, aviasiya, hərbi-dəniz və s.) kodlar vardır.

Hesablama texnikasında kod informasiyanın qəbul olunmuş şərti işarələr sistemindəki təsviri və ya ifadəsidir. İkilik kod daha əlverişlidir. Çünki bu kodda yalnız 0 və 1 işlədildiyindən ədədlərin uyğun elektrik siqnalları vasitəsilə təsviri nisbətən sadədir. Hesab əməllərinin yerinə yetirilmə alqoritmlərini sadələşdirmək üçün düz, əks və tamamlayıcı kod işlədilir. Hər üç kodda ədədin işarəsi ümumi halda bir ikilik mərtəbə ilə ifadə olunur. Ədəd müsbətdirsə, həmin mərtəbəyə 0, mənfidirsə 1 yazılır. Çıxmanı toplamaya gətirmək üçün əks və ya tamamlayıcı kodlar işlədilir. Onlar mənfi ədədlər üçün özünün düz kodundan fərqlənir.

Mənfi ədədin əks kodunu almaq üçün onun düz kodundakı sıfırlar vahidlərlə və əksinə əvəz edilir (işarə mərtəbəsindən başqa). Toplamada cəmin qiymətlərinə görə mərtəbələr şəbəkəsi daşdıqda dövrü köçürmə alına bilər. Bu, əlavə toplama tələb etdiyindən tamamlayıcı kod işlədilir. Tamamlayıcı kodu almaq üçün onun əks kodunun kiçik mərtəbəsinə 1 əlavə edilir və dövrü köçürmə nəzərə alınmır. Məsələn, verilmiş x = 0,625 və y = -0,125 ədədləri üçün uyğun kodlar X_düz = 0,101; Y_düz = 1,001; Yəks = 1,110; Ytamamlayıcı = 1,111.

Onluq-ikilik, onaltılıq-ikilik, səkkizlik-ikilik və s. kod da işlədilir.

Kodlaşdırma dedikdə, obyektlər çoxluğunun hər elementinin qəbul olunmuş şərti işarələr sistemindəki təsvirini almaq nəzərdə tutulur. Kodlaşdırma informasiyanın ötürülməsi, saxlanması və işlənməsi əməliyyatlarını yerinə yetirən müxtəlif sistemlərdə (məsələn, rabitə, avtomatlaşdırılmış idarəetmə, informasiya ölçü sistemləri, EHM) işlədilir. Kodlaşdırma 0 və 1 rəqəmləri (və ya iki elementar siqnal) vasitəsilə aparılırsa, ikilik kodlaşdırma, alınmış kod isə ikilik kod adlanır. Kodlaşdırmaya aid məsələlərin tədqiqi amerikan alimi K.Şennonun yaratdığı kodlaşdırma nəzəriyyəsinə əsasən aparılır. Statistik kodlaşdırma informasiya mənbəyinin statistik xarakteristikalarına əsaslanır.

Kompüter tətbiq edən istənilən müəssisə və ya təşkilat iqtisadi informasiyanın müxtəlif elementləri üçün xüsusi kodlar hazırlamağa məcburdur. Bu kodlar adətən lokal xarakterlidir.

Lokal kodlar sıralı, seriyalı və mövqeli sistemlərdə qurula bilir. Sıralı kod nomenklaturanın ardıcıl nömrələnməsi şəklində tərtib edilir. Seriyalı kodlar birəlamətli təsnifləşdirmə zamanı tətbiq edilir. Burada hər bir əlamət ümumi seriyaya malik olur. Çoxəlamətli təsnifləşdirmədə mövqeli kodlardan istifadə edilir. Burada hər əlamət bir səviyyə kimi götürülür və müvafiq işarə ilə şifrlənir. Bunlardan başqa təkrar kod və şahmatşəkilli kodlar da vardır.

Lokal kodlar makroiqtisadi səviyyədə müəyyən çətinliklər törədir. Odur ki, bu məqsədlə təsnifləşdiricilərdən istifadə edilir. Təsnifləşdirici dedikdə, hər birinə uyğun şifr verilmiş elementlərin ardıcıl siyahısı nəzərdə tutulur. Əslində təsnifləşdirici iqtisadi elementlərin 10-luq say sistemində hazırlanmış lüğət kitabıdır. Bununla əlaqədar olaraq, kodlaşdırılacaq nomenklatura 10 iri sinfə bölünür. Hər bir sinfə 0-dan 9-dək 1 rəqəm verilir. Sonra hər bir sinif 10 alt sinfə bölünür və 0-dan 9-dək nömrələnir. Sonra hər bir alt sinif 10 qrupa, hər qrup 10 alt qrupa bölünür və nömrələnir. Kodun bu cür qurulması elementlər çoxluğunu dərəcələr (mərtəbələr) üzrə qruplaşdırmağa imkan verir.

Kod şifrlərinin uzunluğu təsnifləşdirmə dərinliyini ifadə edir. Bu, qarşıda duran məqsədə çatmağa imkan versə də, yaddaşdan pis istifadə edir. Çünki olduqca çoxlu boş yerlər qalır. Bundan əlavə, hal-hazırda tətbiq edilən 10 mərtəbəli kodun cəmi 10 faizindən istifadə edilir.

Müəssisə səviyyəsində 10 mərtəbəli kodlarla işləmək münasib deyil. Odur ki, burada ümumi kodun aşağı mərtəbələrindən istifadə edilir.

İqtisadi informasiyanın optimal kodlaşdırılması mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bunu təsvir etmək üçün fərz edək ki, 10 min növ xammal, material və komplektləşdirici məmulatlara malik olan müəssisə ehtiyatların səviyyəsinə nəzarət etmək məsələsini kompüterdə həll etmək üçün material nomenklaturasını kodlaşdırmaq istəyir. Əgər belə fərz edilsə ki, mədaxil-məxaric sənədlərində bütün mövqelər eyni ehtimalla iştirak edir, onda bunu kodlaşdırmaq üçün 5 işarəli kod kifayətdir:

Göründüyü kimi, bu kodun uzunluğu eyni ehtimallı hala nisbətən 2 dəfədən çox, 10 mərtəbəli koda nisbətən isə 3 dəfədən çox qısadır. Lakin sistem böyük olduqca ehtimalları dəqiq təyin etmək çətinləşdiyindən, qurulan kodun optimallığı daha çox şərti xarakter daşıyır.
Fərz edək ki, bütövlükdə bir ölkədə 70 mln adda məhsul istehsal edilir. Eyni ehtimallı hal üçün:

Bu, 10 mərtəbəli koda nisbətən 20% qısa olsa da, etibarlılıq səviyyəsi aşağıdır, gedən səhvi aşkarlamaq mümkün deyildir.

İndi fərz edək ki, müəssisə-nazirlik-dövlət səviyyələrində istifadə edilən informasiyanın həcm nisbətləri 20:2:1 kimidir. Bu nisbətlər lokal kod tətbiqinin məqsədəuyğun olduğunu göstərir.