Plan: Psixologiyanın predmeti və praktik xüsusiyyətləri

Nəzarət  işlərinin  xüsusiyyətləri.  Təlim  fəaliyyətinin  ümde  ünsürlərindən  biri  də  nəzaret 
işlərinin  heyata  keçirilmesidir.  Bu  işlərin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  uşaq  öz  təlim 
hərəkətlərini  verilmiş  nümunə  ilə  tutuşdurmalı,  nə  dərəcədə  ona  mü-  vafiq  gəldiyini 
müeyyəniəşdirməli,  öz  nəticələrinin  keyfiyyəti-  ni  əvvəllər  icra  oiunmuş  telim  işlərilə 
əlaqələndirməlidir.Nəzarət  sayəsində  uşaq  dərsi  nə  səviyyədə  mənimsəməsini,icra  zamanı 
hansı səhvlərə yol verdiyini, nəyi yaxşı, nəyi pis qav- radığım çox asanlıqla müəyyən edir. Bu 
iş  şagird  tərəfındən  müntəzəm  surətdə  həyata  keçİrildikdə  onda  şəxsiyyətin  özünü-  nəzarət 
kimi  ən  yaxşı  keyfiyyetlərindən  biri  təşekkül  tapır.  Əl-  bəttə,  burada  müəllimin  üzerİnə 
mühüm vəzifə düşür, o, şagirddə özününəzarət terbiye etmək üçün təlimin əyani prinsi- pindən 
daha  çox  istifade  etməli  olur.  Məsələn,  uşaq  "a"  hərfı-  nin  ünsürlərini  yazmağı  öyrənerkən 
müəllim  ona  harada,  hansı  sehvə  yol  verdiyini  başa  salır,  düzgün  yazmaq  nümunəsi  göstərir. 
Bundan sonra  şagird  özü  tedricən gördüyü işləri, yazdığı  ünsürləri  verilmiş nümunə-etalonla 
tutuşdurur,  buradakı  səhvi  müeyyenleşdirib  təshih  edir,  hərəketlərini  ona  müvafıq  şəkildə 
dəyişir. Bununla da, şagirdddə mənimseme prosesinə özünə- nəzarət teşekkül tapır. 
Psixoloji  ədəbiyyatda,  adətən,  nəzaretin  iki  formasmı  ferqlendirirler:  1)  yerinə  yetirilmiş 
işlerin hazır nəticələrinin təhlili əsasmda heyata keçirilən nəzarət; 2) ehtimal olunan, an- caq 
əqli planda icra edilmiş işlərin neticeləri esasmda nəzaret. Her iki nəzarət forması, indicə qeyd 
olunduğu kimi, müəllimin rəhbərliyi altında həyata keçirilir. İkinci nəzarət formasınm ic- rası 
zamanı  müəllim  çalışmalıdır  ki,  uşaqlarda  hərəkətlerin  -  gözlənilə  bilən  nəticələrini 
təsəvvürlərində canlandırma baca- rığı tərbiyə etsin. 
Qiymətləndirmə  işlərinin  xüsusiyyətləri.  Şagirdlərin  təlim  fəaliyyətinin  müvəffəqiyyətlə 
həyata  keçirilməsində  qiymet-  lendirmenin  də  böyük  rolu  vardır.  Qiymətləndirmə  təlimin 
strukturunda mühüm komponent olub, nəzarət işi ilə sıx vəh- dət təşkil edir. Qiymətləndirmə 
şagirdin  mənimsədiyi  nəticə-  nin  nə  dərəcədə  təlim  şəraitinin  teləblərinə  uyğun  gəlib-gəl- 
məməsi  ilə  müəyyən  edilir.  Bir  çox  hallarda  mektəb  praktika-  sında  qiymətle, 
qiymətləndirməni  eyniləşdirirlər.  Əlbəttə,  bun-  lar  mahiyyətcə  bir-birinden  tamamile  fərqli 
məfhumlardır.  və  onları  eyniləşdirmək  olmaz.  Qiymətləndirmə  (bunu  rəy  vçr-  mek  kimi  də 
qeyd  etmək  olar.sadəcə  olaraq  şagirdin  bir  si,  mövzunu  və  ya  tapşırığı  nə  dərəcədə 
mənimsəmsini  müəy-  yənləşdirmeklə  kifayetlənməyib,  həm  də  burada  şagirdin  bu-  raxdığı 
səhvler, sözün geniş mənasında təhlil olunur, müəyyen dövr ərzində şagirdin bütün fəaliyyəti 
nəzərdən keçirilir. Odur ki, qiymətləndirmə ya müsbət, ya da menfi olur. 

Qiymət  isə  beş  ballı  (hazırda  hətta  çoxballı)  olub,  adətən  sintetik  xarakter  daşıyır  ve  telim 
şeraitinin  gedişinde  aralıq  iş-  lərə,  nəticəyə,  şagirdin  əxlaqına,  təsadüfi  cavablarma  verilir. 
Qiymətləndirmə təlim fəaliyyətinin daxilində geniş mənada iş- lənilib görülən işin mezmununa 
və keyfiyyətine verilir. Odur ki, qiymetlə qiymətləndirməni (rəyi) bir-birindən fərqləndir- mək 
lazımdır. 
Təlim  fealiyyətində  şagirdin  bütün  psixoloji  qabiliyyeti  və  imkanlarınm  təhlilinə  esaslanan 
qyimetlendirməden  geniş  isti-  fadə  etmek  lazımdır.  Bunun  sayəsində  şagirdlerde  təlim  fea- 
liyyətıni təşkil edən ünsürləri daha müvəffəqiyyətlə formalaş- dırmaq mümkündür. 
4.Kiçik məktəbli şəxsiyyətinin formalaşması 
 
Uşaq  şəxsiyyətinin  inkişafı  yaş  aspektində  özünü  həqiqətən  iki  dəfə  qabarıq  şəkildə  büruzə 
verir.  Birinci  dəfə  uşq  yaşında  belə  bir  əzəmətli  ifadə  işlədir:”  Mən  özüm  edəcəyəm.ikinci 
halda  ise  uşaqda  şexsiyyet  fıziki,  psixoloji,  sosial  fəallıq  zeminindəşüurlu  suretdə  təşəkkül 
edir. İkinci halı, başlanğıc kimi, kiçik məktəblilerəşamil etmek olar. Çünki bu zaman kiçik 
yaşlı məkteblilərde faktik olaraq şex- siyyetin psixoloji mexanizmi yaranır, yeni keyfiyyətler 
məc-  muyunda  subyekt-şəxsiyyet  vəhdəti  əmələ  gəlir,  mənlik  şüuru,  dünyagörüşü, 
ideologiyası,  iradi-əqli  fəallığı  formalaşmağa  başlayır.İkinci  halda  ise  uşaqda  şexsiyyet 
fıziki,  psixoloji,  sosial  fəallıq  zeminindəşüurlu  suretdə  təşəkkül  edir.  İkinci  halı,  başlanğıc 
kimi,  kiçik  məktəblilerəşamil  etmek  olar.  Çünki  bu  zaman  kiçik  yaşlı  məkteblilərde  faktik 
olaraq  şexsiyyetin  psixoloji  mexanizmi  yaranır,  yeni  keyfiyyətler  məcmuyunda  subyekt-
şəxsiyyet  vəhdəti  əmələ  gəlir,  mənlik  şüuru,  dünyagörüşü,  ideologiyası,  iradi-əqli  fəallığı 
formalaşmağa başlayır. 
Fəaliyyətin müxtelif növleri ile məşğul olan kiçik mektebliler işin xarakterinden asılı olaraq, 
özünüqiymetləndirmede  bir-birindən  fərqlənir,  belə  ki,  resm  üzrəözünə  düzgün  qiymət 
verdiyi halda, savad təlimində qiymeti şişirdir, mahnı, şərqi oxumaqda isəözünə aşağı qiymət 
verir. 
 
Uşağın  qiymətvermə  meyarı  müəllim  və  tərbiyəçidən  çox  asılıdır.  Müeyyənleşdirilmişdir  ki, 
şagirdler tedris fəaliyyətini (57%), məktəbəqədər yaşlılar isə oyun fəaliyyətini (70%) adekvat 
qiymətləndirirlər. Özünüqiymetlendirme sayəsində uşaqda özü barede təsewürlər forttıalaşır, o 
özündən 
razı 
qalır, 
özünün 
«mən»ini 
nümayiş 
etdirir. 
Kiçik 
mekteblilər 
özünüqiymətləndirəndə  başqalarının  onlar  haqqmda  yürütdüyü  fikirlərə,  rəyə  istinad  edir,  bir 
növ,  özünə  başqalarınm  gözü  ile  baxmağıöyrənir.  Özünüqiymetlendirmə  uşağın  müvəffə- 
qiyyetine  ve  iddia  səviyyəsinə  ciddi  təsir  edir.  Müəllim  və  tərbiyəçilər  uşağın  uğuruna  və 
uğursuzluğuna münasibətini, yəni iddia səviyyəsini nəzərə almaqla kifayətlənməməlidir,onlar 
özünüqiymətləndirmədə uşağı fəallaşdırmalı və iddia səviyyəsini yüksəltməlidir. 
Kiçik məktəb yaşı dövrö uşaqların şəxsiyyət yonömöndə inkişafında kifayət qədər əhəmiyyətli 
dəyişikliklərlə müşayət olunur. Məktəb həyatı uşağın sosial münasibətlər dairəsini genişləndirir, 
onların yaşlılar və yaşıdları ilə qarşılıqlıəlaqələrinə geniş meydan açır. Uşaqların daxil olduğu 
məktəb həyatı başqa adamlar və kollektiv, təlim vəzifələri onların xarakteri və 
iradəsiniformalaşdırır, maraq dairəsi genişləndirir, qabiliyyətlərin inkişafını təmin edir. Uşağın 
şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir göstərən fəaliyyət növləri içərisində təlimlə yanaşı, əmək, 
oyun, ünsiyyət, idman da əhəmiyyətli yer tutur. Şagirdin şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir 

göstərən amilləri kompleks şəkildə araşdıran psixoloqlar aşağıdakıları xüsusilə ön plana çəkirlər: 
1.Şagirdin böyüdüyü və yaşadığı cəmiyyətdə bərqərar olmuş ictimai varlıq və ictimai şüur; 
2.Şagirdi əhatə edən sosial və təbii mühit: məişət və mədəniyyətin , yaşayış məntəqəsi və coğrafi 
regionun təbiəti və spesifik xüsusiyyətləri: 
         3.Uşağın doğulduğu və tərbiyə olunduğu ailə; 
4.Qeyri-formal ünsiyyət mühiti: qonşular, dostlar, tanışlar, uşağın eyni vaxtda daxil olduğu 
müxtəlif cür insan qrupları; 
          5.məktəbdənkənar müəssisələrdə ictimai tərbiyə şəraiti; 
          6.Şagirdin oxuduğu və tərbiyə olunduğu məktəb. 
Uşaq  aildəki  mövqeyindən  narazıdırsa,  ona  öz  fikrini  söyləmək  imkanı  verilməlidir.  Uşağın 
tərbiyəsində  intizam  qaydalarının  ciddi  gözlənilməsi  onda  güclü  xarakter  formalaşdırır.  Uşağın 
narahatlığını  başa  düşən,  yaşıdları  ilə  ünsiyyətini  təmin  edən,  əylənməsinəşərait  yaradan 
valideynlər  onun  sosial-  psixi  inkişafına  əlverişli  zəmin  yaratmış  olurlar.  Uşaqlar  həmişə  ana 
qayğısına,  ata  nəvazişinə  ehtiyac  hiss  edirlər.  Lakin  çox  vaxt  bu  təlabat  təmin  edilmədiyindən 
uşaqların psixikasında neqativ təzahürlər, asosial hallar, xuliqanlıq, dalaşqanlıq, kobudluq bəzən 
isə  aqressiv  davranış  meylləri  yaranmış  olur.Uşağa  ziddiyyətli  şeylər  aşılamayaraq,  onu  ata  bir 
cör, ana başqa cör təlqin etməməlidir. Əks halda, uşaq onların hansını dinləyəcəyini bilməyərək 
çaşır, hansının doğru olduğunu ayırd edə bilmir. Nəticədəhəm ana, həm də atasına olan etimadını 
itirir. Uşaq ana, yoxsa atanın ona münasibətdə daha həlim olduğunu bir dəfə hiss edən kimi, öz 
səhvlərini  ört-basdır  etmək  üçün  həmişə  bu  vəziyyətdən  istifadə  edir.  Ona  həlim  olan  şəxsdən 
kömək istəməyə başlayır. Bu da uşağın həddən artıq ərköyünləşməsinə səbəb olur. Bəzi ailələrdə 
uşaq  nadinclik  etdikdə,  sözə  baxmadıqda  dərslərini  öyrənəmədikdə,  xoşagəlməz  işlər  tutduqda 
valideynlər  yerli-yersiz  onu  döyür.  Bu  isə  uşağın  düzgün  tərbiyəsinə  son  dərəcə  mənfi  təsir 
göstərir: eyni zamanda valideyn uşağın gözündə nüfuzdan düşür. Döyülmək qorxusu vuyan uşaq 
yalnız müvəqqəti, yəni müəyyən vaxt çərçivəsində sözə baxır. Kimdən qorxursa, onun yanında 
özünüədəbli,  sözəbaxan  kimi  göstərir.  Əslində  bu,  döyölmək  qorxusu  onöndə  uşağın  zahiri 
itaətkarlığından  başqa  bir  şey  deyildir.Uşaqların  tərbiyəsində  çubuq  və  sillə  vurmaq 
onlarınəxlaqını pozar,təbiətlərini alçaldar, fitri cövhərlərini boğar, qorxaq və yalançı edər»Tez-tez 
döyülən uşağın daxili aləmində sarsıntılar yaranır, heyssiyatı zədələnir, qüruru sınır, yavaş-yavaş 
buna öyrəşir və get-gedə reaksiya vermir. Beləliklə, başqa cəzalar da öz təsirini itirir. Bu mənada, 
hər şey üçün uşağı döymək çox təhlükəlidir. 
 
 
 
Mövzu17. Yeniyetməlik və erkən gəncliyin ümumi xarakteristikası 
Plan:  
1.Yeniyetməlik yaş dövrünün psixoloji xüsusiyyətləri 
2.Yeniyetmələrin təlim fəaliyyəti 
3.Yeniyetməlik dövründə mənlik və əxlaqi şüurun inkişafı 
4.Gənclik yaş dövrünün psixoloji səciyyəsi 
5.Gənclik dövründə şəxsiyyətin inkişafı 
6.Gənclərin əmək fəaliyyəti və peşəyönümü 

 
1.Yeniyetməlik yaş dövrünün psixoloji xüsusiyyətləri 
 
Yeniyetmə yaşı 10-11 yaşdan 14-15 yaşa qədər olan vaxtı əhatə edir. Bu dövr bir il tez və ya 
gec başlaya  və qurtara bilər. Bu dövrdə həmyaşıdları ilə intim-şəxsi ünsiyyət yeniyetmələrin 
aparıcı fəaliyyəti olur.  
Bu  dövrdə  aparıcı  fəaliyyətlə  yanaşı  olaraq  təlim,  ictimai-təşkilati,  idman,  bədii,  əmək 
fəaliyyəti  də  özünə  xüsusi  yer  tutur.  Həmin  ictimai-faydalı  fəaliyyət  növlərindən  istifadə 
etməklə yeniyetmələrdə sosial cəhətdən əhəmiyyətli işlərdə şüurlu şəkildə iştirak etmək meyli 
baş qaldırır. Onlar müxtəlif qruplarda qəbul olunmuş qarşılıqlı münasibət normalarına uyğun 
ünsiyyət yaratmağı öyrənir, öz «mən»lərini qiymətləndirmək bacarığına yiyələnirlər. 
Yeniyetməlik  dövrünü  “keçid”,  “təhlükəli”,  “dönüş”  və  s.  dövrü  də  adlandırırlar.  Bu  yaş 
dövründə uşaq orqanizminin bioloji yetkinləşməsi yolunda əsaslı dəyişiklik baş verir. Bədənin 
yuxarı və aşağı ətraf sahələrində sümüklər əzələlərə nisbətən uzununa daha sürətlə inkişaf edir. 
Ona  görə  də  yeniyetmənin  xarici  görkəmi  çox  qəribə  olur.  Bədənin  ətraf  hissələri  gövdəyə 
nisbətən  mütənasibliyini  itirir,  daha  uzun  görünür.  Boy  artımı  çox  sürətlə  gedir,  bəzən  bir  il 
ərzində 8-10 sm artır. Bu dəyişiklik xüsusilə cinsi yetişmənin başlanmasında özünü göstərir. 
Uşaqlara nisbətən yeniyetmələrin siması dəyişir, böyüklərə yaxınlaşmış olur. Əzələ kütləsi və 
əzələ gücü artır, nəticədə yeniyetmənin fiziki imkanı da artır.  
Bu dövrdə cinsi yetişmənin başlanması bir növ cinsi yetkinlik üçün başlanğıc rolunu oynayır. 
Bununla  yanaşı  olaraq  psixoloji  yetkinliyin,  eləcə  də  sosial  yetkinliyin  baş  verməsi  üçün 
müvafiq şərait yaratmış olur. Yeniyetmələrdə sərvət sistemi dəyişir: ailə, məktəb, həmyaşıdları 
yeni məna və əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. 
 
Ünsiyyət tələbatı. Yeniyetmə yaşında şəxsiyyətin formalaşmasında əsaslı dəyişiklik baş verir. 
Görkəmli  psixoloq  K.Levinin  fikrincə  keçid  yaşı  olan  yeniyetməlik  dövründə  mühüm 
proseslərdən biri onları istiqamətləndirən şəxsiyyətin həyati aləminin, ünsiyyət sahəsinin, qrup 
mənsubluğu və insanların tiplərinin genişlənməsindən ibarətdir. Burada yeniyetmədə ünsiyyət 
tələbatının  meydana  gəlməsi  xüsusi  rol  oynayır.  Bu  dövrdə  yoldaşları  ilə  ünsiyyət  səyi, 
həmyaşıdlar  kollektivinə  meyl  son  dərəcə  aydın  təzahür  edir.  Ünsiyyət  fəaliyyətinin  obyekti 
həmyaşıdlardan ibarət olur. Yeniyetmə ünsiyyət fəaliyyəti prosesində ictimai-əxlaqi münasibət 
normalarını mənimsəyir. 
Yeniyetmələrin mənlik və əxlaqi şüuru. Mənlik şüurunun formalaşmağa başlaması və sonrakı 
inkişafı yeniyetmənin bütün psixi həyatına, onun təlim fəaliyyətinin xarakterinə, ətrafdakılara 
münasibətinə  öz  təsirini  göstərir.  Yeniyetmənin  mənlik  şüurunun  formalaşması  onun  öz 
davranışını,  mənəvi  keyfiyyətlərini,  xarakter  və  qabiliyyətlərini  dərk  etməsi  ilə  başlayır.  İlk 
dövrlərdə yeniyetmənin mənlik şüurunun əsasını başqa adamların mülahizələri təşkil edir. Yaş 
artdıqca yeniyetmə özünün şəxsiyyətini müstəqil təhlil etməyə və qiymətləndirməyə başlayır.  
Yeniyetməlik  yaşında  əxlaqi  şüurun  inkişafı  da  baş  verir.  bu  dövrdə  əxlaqi  şüurun  formalaş-
masında  yaşlılarla  müxtəlif  fəaliyyət  növlərində  qarşılıqlı  əlaqəsi  mühüm  rol  oynayır. 
Yeniyetmələrdə əxlaqi şüurun formalaşmasında şagird kollektivinin də müstəsna rolu vardır. 

Psixoloqlar  belə  bir  qənaətə  gəlmişlər  ki,  yeniyetməlik  yaşı  dövründə  özünəməxsus  «əxlaq 
məcəlləsi» əmələ gəlir (Ə.Ə.Əlizadə). Bu «məcəllə» onların yoldaşlıq münasibətlərini tənzim 
etdiyi  üçün  onu  «yoldaşlıq  məcəlləsi»  adlandırırlar.  Bu  «məcəlləyə»  gorə  yoldaş  yoldaşının 
hörmətini saxlamalı, qayğısına qalmalı, müdafiə etməlidir. Professor Ə.Əlizadənin qeyd etdiyi 
kimi, hörmət, qayğı, müdafiə anlamlarının yeniyetmələr üçün öz yozumu, öz mənası, öz təfsiri 
var. Bu yozuma görə  dərs vaxtı, imtahan zamanı yoldaş yoldaşa şpalqalka ötürməlidir, nəyin 
bahasına  olur-olsun  onun  tərəfini  saxlamalıdır.  «yoldaşlıq  məcəlləsində»  məhz  bu  cür  sərt 
«sanqsiyalar» əsas yer tutur.  
Yaşlılıq  hissinin  yaranması  birinci  növbədə  uşağın  fiziki  inkişafındakı  dəyişikliklərlə  bağlı 
olur. Uşağın xarici görkəmi böyüklərin xarici görkəminə oxşamağa başlayır. Boyları, gücləri 
artır.  Bu  dəyişikliyi  görən  və  özünü  böyüklərlə  müqayisə  edən  yeniyetmədə  yaşlılıq  meyli 
yaranmağa başlayır.  
Yaşlılıq hissinin öz mənşəinə görə sosial xarakter daşıdığını da qeyd edirlər. Yaşlı adamlarla 
birgə  fəaliyyət,  onların  etimadını  qazanmaq  uşaqda  obyektiv  sosial  yaşlılıq  statusunun 
yaranmasına,  bu  da  öz  növbəsində  onun  özü  haqqında  təsəvvürlərinin  dəyişməsinə  gətirib 
çıxarır. 
Yeniyetmələrdə  yaşlılıq  hissinin  yaranmasında  onun  düşdüyü  referent  qrup  da  müəyyən  rol 
oynayır.  Bu  qrupda  çox  vaxt  yaşca  böyük  uşaqların  olması  və  onların  yeniyetməni  qəbul 
etməsi yaşlılıq hissini bir daha gücləndirir. 
Yaşlılıq hissinin inkişafında yeniyetmənin özü üçün davranış etalonu kimi seçdiyi nümunənin 
əhəmiyyəti böyükdür. Oğlanların formalaşan kişi idealının məzmununda “əsil kişayə” xas olan 
keyfiyyətlər  yer  tutmağa  başlayır.  Bu  cür  keyfiyyətlərə  bir  tərəfdən  qüvvət,  iradə,  digər 
tərəfdən  dostluğa,  yoldaşlığa  sədaqət  aid  olur.  Yeniyetmə  oğlanlar  başqa  adamları  və  özünü 
qiymətləndirərkən  məhz  həmin  keyfiyyətləri  əsas  götürürlər.  Yeniyetməlik  dövründə  qızların 
da sərvət meylləri əsaslı şəkildə dəyişir. Onların davranış və rəftarlarında qadınlıq haqqındakı 
etalon və stereotiplər mühüm rol oynamağa başlayır.  
 
 
 
 
 
 
 
2. Yeniyetmələrin təlim fəaliyyəti 
 
Yeniyetmələrin  təlim  fəaliyyəti  kiçik  məktəblilərdən  bir  sıra  xüsusiyyətlərinə  görə  fərqlənir. 
Hər  şeydən  əvvəl,  onlarla  bir  müəllim  deyil,  bir  neçə  müəllim  məşğul  olmağa  başlayır. 
Adətən, çox vaxt həmin müəllimlər  öz davranış, ünsiyyət üslublarına,  eləcə  də  dərsi  aparma 
tərzlərinə  görə  bir-birlərindən  fərqlənirlər.  Ayrı-ayrı  müəllimlər  yeniyetmənin  qarşısına 
müxtəlif  tələblər  qoyurlar.  Bu  isə  yeniyetmələri  hər  bir  yeni  müəllimə  fərdi  olaraq 
uyğunlaşmağa  məcbur  edir.  Bununla  yanaşı  olaraq  yeniyetməlik  yaşı  dövründə  ayrı-ayrı 
müəllimlərə  fərqləndirici  münasibət  özünü  göstərməyə  başlayır.  Yeniyetmələr  bəzi  müəl-

limləri sevir, bəzilərindən zəhlələri gedir, bəzilərinə qarşı isə laqeyd olurlar.  
Yeniyetmələr ciddi, lakin ədalətli, uşaqlara xoş münasibət bəsləyən, materialı maraqlı və aydın 
izah  edən,  şagirdləri  düzgün  qiymətləndirən,  hamıya  eyni  xeyirxah  münasibət  bəsləyən, 
demokratik ünsiyyət üslubuna malik olan müəllimləri daha yüksək qiymətləndirir və sevirlər. 
Yeniyetmələr müəllimin eridusiyasına, şagirdlərlə düzgün qarşılıqlı əlaqə yaradan müəllimlərə 
daha  çox  üstünlük  verirlər.  Onlarda  peşə  marağının  təşəkkül  etməsi  sayəsində  fənnləri 
“lazımlı” və “lazımsız” qruplara ayırırlar. Bunlardan asılı olaraq müəllimlərə münasibətləri də 
müxtəlif olur.  
Yeniyetməlik-uşaqlığın  psiхi  inkişafın  yüksək  səviyyəli  özünəməхsus  хüsusiyyətlərilə  səciy-
yələnən mərhələsidir. Bu mərhələ 10-15 yaşı əhatə edir.  
Psiхоlоgiyada  yeniyetməlik  dövrü  şəхsiyyətin  biоsоsial-psiхоlоji  varlıq  kimi  fоrmalaşması, 
özündə  yetkin  şəхsiyyətin  əsas  хüsusiyyətlərini  əks  etdirən  inkişaf  mərhələsi  kimi  qəbul 
оlunur.  Tam,  müstəqil  həyata  hazırlıqla  əlaqədar  оlaraq  özlərində  şəхsiyyət  göstəricilərini 
möhkəmləndirir, özünü reallaşdırmaqdan ötrü ciddi səy göstərilər. 
 
3.Yeniyetməlik dövründə mənlik və əxlaqi şüurun inkişafı 
 
Ünsiyyət tələbatı. Yeniyetmə yaşında şəxsiyyətin formalaşmasında əsaslı dəyişiklik baş verir. 
Görkəmli  psixoloq  K.Levinin  fikrincə  keçid  yaşı  olan  yeniyetməlik  dövründə  mühüm 
proseslərdən biri onları istiqamətləndirən şəxsiyyətin həyati aləminin, ünsiyyət sahəsinin, qrup 
mənsubluğu və insanların tiplərinin genişlənməsindən ibarətdir. Burada yeniyetmədə ünsiyyət 
tələbatının  meydana  gəlməsi  xüsusi  rol  oynayır.  Bu  dövrdə  yoldaşları  ilə  ünsiyyət  səyi, 
həmyaşıdlar  kollektivinə  meyl  son  dərəcə  aydın  təzahür  edir.  Ünsiyyət  fəaliyyətinin  obyekti 
həmyaşıdlardan ibarət olur. Yeniyetmə ünsiyyət fəaliyyəti prosesində ictimai-əxlaqi münasibət 
normalarını mənimsəyir. 
Yeniyetmə  yaşında  həmyaşıd  uşaqların  psixoloji  intelektual  cəhətdən  bir-birinə  uyğunlaşma-
sını  asanlaşdıran  şərait  yaranır.  Yeniyetmə  yaxınlıq  dərəcəsinə  görə  yoldaşın  üç  tipini 
müəyyənləşdirir: sadəcə olaraq yoldaş, yaxın yoldaş və şəxsi dost. 
Yeniyetmənin yaxın yoldaşları və dostları ilə ünsiyyəti sadəcə olaraq təlim fəaliyyəti hüdudları 
ilə  məhdudlaşmır,  həyatının  bir  çox  sahələrini  əhatə  edir.  Yeniyetmələrin  həmyaşıdları  ilə 
ünsiyyəti  təlimə  olan  münasibəti  ikinci  plana  keçirir.  Hətta  yoldaşları  ilə  ünsiyyətə  nisbətən 
doğma  adamlarla  ünsiyyətin  rolu  xeyli  azalır.  Yeniyetmə  belə  hesab  edir  ki,  həmyaşıd 
uşaqlarla münasibətlər onun şəxsi münasibətidir, heç kəsin buna qarışmağa haqqı yoxdur. Ona 
görə də yeniyetmənin dostları onun üçün referent qrupa çevrilir. 
Yeniyetmənin  ünsiyyət  fəaliyyətinin  mühüm  sahələrindən  birini  də  “oğlan-qız”  tipli 
münasibətlər  təşkil  edir.  Bu  dövrdə  oğlan  və  qızlar  bir-birilə  maraqlanmağa  başlayırlar. 
Onlarda bir-birinin xoşuna gəlmək arzusu yaranır. Bununla belə kiçik yeniyetməlik dövründə 
oğlan  və  qızların  davranışı  hələ  ambivalent  xarakter  daşıyır:  onlar  bir  tərəfdən,  bir-biri  ilə 
maraqlanır, digər tərəfdən isə xüsusiləşməyə meyl edirlər. Tədricən bu cür xüsusiləşmə meyli 
aradan qalxır. 
Yeniyetmələrin  mənlik  və  əxlaqi  şüuru.  Kiçik  məktəblidən  fərqli  olaraq  yeniyetmədə  özünə, 
öz  şəxsi  həyatına,  şəxsiyyətinin  xüsusiyyətlərinə  maraq  yarandıqda,  özünüqiymətləndirmə 

tələbatı,  özünü  başqaları  ilə  müqayisə  etmə  meyli  əmələ  gəlir.  Nəticədə  yeniyetmə  özü  üçün 
öz “mən”ini bir növ kəşf edir. Mənlik şüurunun formalaşmağa başlaması və sonrakı inkişafı 
yeniyetmənin  bütün  psixi  həyatına,  onun  təlim  fəaliyyətinin  xarakterinə,  ətrafdakılara 
münasibətinə  öz  təsirini  göstərir.  Yeniyetmənin  mənlik  şüurunun  formalaşması  onun  öz 
davranışını,  mənəvi  keyfiyyətlərini,  xarakter  və  qabiliyyətlərini  dərk  etməsi  ilə  başlayır.  İlk 
dövrlərdə yeniyetmənin mənlik şüurunun əsasını başqa adamların mülahizələri təşkil edir. Yaş 
artdıqca yeniyetmə özünün şəxsiyyətini müstəqil təhlil etməyə və qiymətləndirməyə başlayır.  
Bu  dövrdə  yeniyetmələr  öz  müstəqilliklərini  qoruyub  saxlamağa  çalışmaqla  refleksiya 
əsasında mənlik şüurlarını, «mən» obrazını, «real» və «ideal mənin» əlaqəsini formalaşdırır və 
inkişaf  etdirirlər.  Bütün  bunlarla  yanaşı  olaraq  yeniyetmələrdə  özünüqiymətləndirmə  və 
özünəmünasibətin formalaşması baş verir. 
Yeniyetməlik  yaşında  əxlaqi  şüurun  inkişafı  da  baş  verir.  bu  dövrdə  əxlaqi  şüurun  formalaş-
masında  yaşlılarla  müxtəlif  fəaliyyət  növlərində  qarşılıqlı  əlaqəsi  mühüm  rol  oynayır. 
Yeniyetmələrdə əxlaqi şüurun formalaşmasında şagird kollektivinin də müstəsna rolu vardır. 
Yeniyetmənin  əxlaqi  şüurunda  iki  yeni  xüsusiyyət  meydana  çıxır:  1)  bu  dövrdə  ictimai 
davranışla bağlı norma və qaydalar, insanların bir-birilə qarşılıqlı münasibətilə bağlı normalar 
diqqət  mərkəzində  olur;  2)  yeniyetmədə  təsadüfi  təsirlərdən  asılı  olmayaraq  nisbətən  sabit 
əxlaqi  görüşlər,  hökmlər  və  qiymətlər  əmələ  gəlib  özünün  xüsusiyyətləri  ilə  təzahür  etməyə 
başlayır.  
Psixoloqlar  belə  bir  qənaətə  gəlmişlər  ki,  yeniyetməlik  yaşı  dövründə  özünəməxsus  «əxlaq 
məcəlləsi» əmələ gəlir (Ə.Ə.Əlizadə). Bu «məcəllə» onların yoldaşlıq münasibətlərini tənzim 
etdiyi  üçün  onu  «yoldaşlıq  məcəlləsi»  adlandırırlar.  Bu  «məcəlləyə»  gorə  yoldaş  yoldaşının 
hörmətini saxlamalı, qayğısına qalmalı, müdafiə etməlidir. Professor Ə.Əlizadənin qeyd etdiyi 
kimi, hörmət, qayğı, müdafiə anlamlarının yeniyetmələr üçün öz yozumu, öz mənası, öz təfsiri 
var. Bu yozuma görə  dərs vaxtı, imtahan zamanı yoldaş yoldaşa şpalqalka ötürməlidir, nəyin 
bahasına  olur-olsun  onun  tərəfini  saxlamalıdır.  «yoldaşlıq  məcəlləsində»  məhz  bu  cür  sərt 
«sanqsiyalar» əsas yer tutur.  
Yeniyetmələrdə  əxlaqi  ideallar  formalaşmağa  başlayır.Bu  ideallar  güclü  motiv  kimi 
yeniyetmənin özünütərbiyəsinə, öz qüsurlarını aradan qaldırmasına təkan verir. 
 
 
4.Gənclik yaş dövrünün psixoloji səciyyəsi 
 
Gənclik insan həyatında uşaqlıq dövrünün başa çatması, insanın fiziki cəhətdən yetkinləşməsi 
psixoloji cəhətdən özünəməxsus yüksək keyfiyyətlərin formalaşması dövrüdür. 
İnsanın yaşlılıq həyatı məhz bu dövrdən başlanır. 
Bu  dövr  özünüdərketmə,  mənlik  şüuru  və  dünyagörüşünün  formalaşması  mərhələsi,  məsul 
qərarların 
qəbulu  mərhələsi,  dostluğun,  məhəbbətin,  intim  yaxınlığın  yüksək 
qiymətləndirildiyi insani yaxınlıq mərhələsi kimi qiymətləndirilir. 
Gənclik  yaşı  dövrünün  başlanması  və  sonu  haqqında  müxtəlif  fikirlər  irəli  sürülmüşdür. 
Bunlardan daha çox qəbul edilən 14-15 yaşdan 21 yaşa qədər olan dövrdür. Psixoloqlar həmin 

dövrün iki mərhələni keçdiyini qeyd edirlər: ilkin gənclik (15-17 yaş) və yetkin gənclik (18-21 
yaş). Bəzi mütəxəssislər yetgin gəncliyə 18-25 yaş dövrünü aid edirlər.  
Gəncliyi  sadəcə  olaraq  bioloji  yaşın  müəyyən  həddə  çatması  kimi  xarakterizə  etmək  olmaz. 
Gənclərin formalaşması həm bioloji, həm psixoloji, həm psixoseksual, həm də sosial amillərin 
təsiri altında baş verir. Bunların içərisində gənclərin bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında sosial 
-  psixoloji  amillər  xüsusi  yer  tutur.  Ona  görə  də  gəncliyi  sosial-psixoloji  hadisə  kimi  qeyd 
etmək olar.  
Bioloji  baxımdan  gənclik  orqanizmi  fiziki  cəhətdən  əsaslı  surətdə  dəyişir  və  onun  inkişafı 
əsasən tamamlanır.  
Psixoloji baxımdan gənclər artıq öz “mən”lərini, imkanlarını dərk edir, idrak fəaliyyətləri və 
dünyagörüşləri geniş əhatəli olur.  
Psixoseksual  baxımdan  cinsi  yetişmə  əsasən  tamamlanmış  olur,  psixoseksual  davranış  sosial 
normalara uyğunlaşır. 
Sosial  baxımdan  gənclər  ictimai  münasibətlər  qovuşuğunda  həmin  münasibətləri 
mənimsəməklə  sosiallaşırlar.  Nəticədə  bu  dövrdə  gənclər  ictimai  münasibətlərin  məcmuu 
kimi, sosial varlıq kimi yetişir, həyat hadisələrinə fəal mövqedən yanaşırlar. 
Bütövlükdə,  götürdükdə,  gənclik  dövründə  şəxsiyyət  biososial-psixoloji  varlıq  kimi 
formalaşır.  Gənclərin  davranışında  təşəbbüskarlıq,  prinsipiallıq,  məsuliyyətlilik  yüksəlir. 
Onların  intellektual  fəaliyyətində,  qabiliyyətlərinin  inkişafında  əsasən  irəliləyiş,  sosial-
psixoloji varlıq kimi formalaşma baş verir. 
 
5.Gənclik dövründə şəxsiyyətin inkişafı 
 
İlk gənclik yaşında şəxsiyyətin inkişafı məktəb yaşı dövrü üçün ən yüksək səviyyəyə  qalxır. 
Bu  dövrdə  həqiqi  yaşlılığa  real  keçid  baş  verir.  Burada  böyüklük  hissinin  yüksək  səviyyədə 
formalaşması  və  ünsiyyət  fəaliyyətinin  sürətli  inkişafı  mühüm  rol  oynayır.  Böyük 
məktəblilərin  ünsiyyət  fəaliyyətində  onların  daxil  olduqları  sinif  kollektivinin,  valideynlərin 
rolu  artır.  Bu  dövrdə  ünsiyyət  fəaliyyətində  kollektivin  ictimai  rəyi  xüsusi  yer  tutur.  Böyük 
məktəblilər sinif və məktəb kollektivinin onlara verdikləri qiymətə və rəyə həssas yanaşır, öz 
fəaliyyətlərində  onları  nəzərə  alırlar.  Bu  dövrdə  valideynlərlə  ünsiyyət  də  istənilən  nəticəni 
verir.  Ailə  tərbiyəsi  düzgün  təşkil  edildikdə  böyük  məktəblilərin  valideynləri  ilə  ünsiyyətləri 
də  müsbət  istiqamətə  yönəlir,  onlar  bu  ünsiyyətə  can  atırlar.  Burada  valideynlərin  öz  övlad-
larını  başa  düşmələri,  onlarla  ünsiyyətdə  avtokratiklikdən  uzaqlaşmaları,  demokratik  mövqe 
tutmaları lazımi nəticə verə bilir.  
İlk gənclik dövründə yeniyetmələrin ünsiyyətlərindəki emosionallıq aydın təzahür edir. Onlar 
ünsiyyətin gedişinə özlərinin münasibətlərini emosional cizgilərlə təzahür etdirirlər. 
Böyük  məktəblilərin  ünsiyyət  fəaliyyətinin  inkişafında  yoldaşlıq  münasibəti  mühüm  rol 
oynayır.  Gənclər öz  yoldaşlarında yüksək  əqli və  əxlaqi keyfiyyətlərin olmasını arzulayırlar. 
Bu dövrdə yoldaşlıq hissi ilə yanaşı dostluq hissi də inkişaf edir, mürəkkəbləşir və davamlılığı 
ilə fərqlənir. Bu dövrdə yaranan dostluq uzun ömürlü olur. İlk gənclik dövründə dostluq hissi 
yeni motivlərə malik olur. Dostlar bir-birinə  yüksək tələblər verməyə başlayırlar. Psixoloqlar 
bu  cür  tələblərə  aşağıdakıları  aid  edirlər.  Gənclərin  fikrincə  dost,  birinci  növbədə  səliqəli, 

sadiq,  prinsipial  olmalı,  çətin  anda  dostunun  köməyinə  çatmalıdır;  ikincisi,  dostluq  onların 
həyat  və  fəaliyyətlərinin  bütün  sahələrini  əhatə  etməlidir;  üçüncüsü,  onların  dostluğu  ən  çox 
emosional olmalıdır, dost öz dostunun sevinc və kədərini onunla bölüşdürməlidir.  
İlk gənclik dövründə oğlanlarla qızlar arasındakı qarşılıqlı münasibətlərdə də əsaslı dəyişiklik 
baş verir. Yeniyetməlikdən fərqli olaraq bu dövrdə oğlan və qızlar arasındakı qarşılıqlı müna-
sibətlər xeyli fəallaşır. Yoldaşlıq münasibətlərinin sahəsi genişlənir. Xüsusilə qızlarda qarışıq 
dostluğa tələbat güclənir. İlk gənclik yaşının əvvəllərindən başlayaraq məktəblilərdə məhəbbət 
hissi özünü göstərməyə başlayır. Ona görə də cinslərarası qarşılıqlı münasibətlər tərbiyə işinin 
əsas problemlərindən birinə çevrilir. 
Mənlik  şüurunun  inkişafı.  İlk  gənclik  dövründə  məktəblilərdə  böyüklük  hissi  yüksəlir.  Mək-
təblilər  özlərinin  artan  imkanlarını  dərk  etməyə  başlayırlar.  Bütün  bunlar  həmin  dövrdə 
özünüdərketmə meylinin daha sürətlə inkişaf etdiyini göstərir. Bu dövrdə gənclər özlərini, öz 
şəxsiyyətlərini yaxşı anlamağa başlayır, mənlik şüurları, özləri haqqında təsəvvürləri dəyişir. 
Onlar bir növ öz mənlərini dərk edirlər. bu dövrdə məktəblilərdə özünüdərketmənin inkişafı ilə 
yanaşı  mənlik  şüurunun  məzmunu  da  dəyişir,  özləri  haqqında  təsəvvürləri  artır.  Oğlan  və 
qızlar  özlərinin  xarici  görkəmini,  simalarını  tamamilə  yeni  şəkildə  qavramağa  başlayırlar. 
Zahiri  görkəmlərindəki  kiçicik  bir  qüsur  onları  hədsiz  dərəcədə  narahat  edir.  İlk  gənclik 
dövründə gənclər özlərini qiymətləndirərkən ayrı-ayrı hərəkətlərini təhlil edir, özləri haqqında 
müəyyən  mühakimələr  yürüdürlər.  Yeniyetmələrdən  fərqli  olaraq  böyük  məktəblilərdə 
özünüqiymətləndirmə  onların  öz  davranış  və  fəaliyyətlərini  müstəqil  olaraq  təhlil  etmək 
əsasında  cərəyan  edir.  Ona  görə  də  ilk  gənclik  dövründə  özünüqiymətləndirmədə  bir  sıra 
uyğunsuzluqlar özünü göstərə bilir.  
Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, ilk gənclik dövründə ən mühüm psixoloji hadisə 
özünüdərketmənin  və  öz  «mən»inin,  öz  şəxsiyyətinin  davamlı  obrazının  yaranmasıdır.  Bu 
dövrdə özünüdərketmənin, mənlik şüurunun inkişafı bir neçə istiqamətdə baş verir. 
Birinci  növbədə  gənclərin  öz  daxili  aləmləri  açılır.    Gənc  oğlan  və  qızlar  öz  emosiyalarını 
ətrafda  baş  verən  hadisələrin  doğurduğu  hal  kimi  deyil,  öz  «mən»inin  vəziyyəti  kimi 
qavramağa başlayırlar. Öz xüsusiyyətlərini, başqalarına oxşamamalarını hiss etmək baş verir, 
eyni zamanda təklik hissi özünü göstərir. 
Tədricən,  həyata  keçirilə  bilən  bütün  arzuları  və  çox  vaxt  həyata  keçirilə  bilməyən  idealları 
əsasında bir neçə az və ya çox real fəaliyyət planlarını hazırlamağa başlayır və bunlardan birini 
seçməli  olurlar.  Gənclərin  həmin  həyati  planları  onların  bütün  özünütəyin  sahələrini:  mənəvi 
simalarını, həyat tərzlərini, iddia səviyyələrini, peşə və həyatda öz yerlərini seçmələrini əhatə 
edir.  Öz  məqsədlərini,  həyati  niyyətlərini,  həyati  planlar  qurmalarını  dərk  etmələri  onların 
özlərini dərk etmələrinin, mənlik şüurlarının mühüm elementini təşkil edir. 
Bunlarla yanaşı olaraq bu dövrdə gənclərdə özləri haqqında tam təsəvvür formalaşır. İnsanın 
özünə  münasibəti,  birinci  növbədə  onun  öz  bədəninin  xüsusiyyətlərini,  xarici  görkəmini, 
cəlbediciliyini  dərk  etməsi,  sonra  isə  özünün  əxlaqi-psixoloji,  əqli,  iradi  keyfiyyətlərini  dərk 
etməsi əsasında yaranır. Gənclərin özünüqiymətləndirməsi çox vaxt ziddiyyətli olur. 
Müxtəlif  fəaliyyət  növlərində  əldə  edilmiş  nəticələrin  təhlili,  onun  haqqında  başqa  adamların 
fikirləri  və  özünümüşahidə,  özünün  keyfiyyət  və  qabiliyyətlərini  təhlil  etmək  sayəsində 
gənclərdə özünəhörmət kimi ümumiləşmiş münasibət yaranır. 

İlk gənclik dövründə iddia səviyyəsinin yüksəlməsi özünü qeyri-real yüksək qiymətləndirməyə 
gətirib çıxara bilir. 
Əxlaqi şüurun inkişafı. İlk gənclik dövründə mənlik şüuru ilə yanaşı əxlaqi şüurun inkişafında 
da  əsaslı  dəyişiklik  baş  verir.  Bu  dövr  yeni  əxlaq  səviyyəsinə  -  konvensional  əxlaqa  keçidlə 
xarakterizə  olunur  (L.Kolberq).  Psixoloqlar  bu  cəhəti  onunla  izah  edirlər  ki,  uşaq  öz  inkişafı 
prosesində  əvvəlcə  əxlaqi  davranışın  “xarici”  normalarına  istinad  edir.  Böyüklərin  onu 
cəzalandırmasından  yaxa  qurtarmaq,  onlar  tərəfindən  rəğbətləndirilmək  üçün  özünü  yaxşı 
aparır, hərəkətlərinin böyüklər tərəfindən necə qarşılanacağını əsas götürürlər. Lakin inkişafın 
sonrakı  mərhələsində  şagirdlərdə  əxlaqi  davranışın  “xarici”  norma  və  qaydaları  daxili  -  əqli 
plana  keçir.  Ona  görə  də  bu  dövrdə  böyük  məktəblilər  onlar  üçün  əhəmiyyətli  olan  adamlar 
tərəfindən  bəyənilmək  və  müəyyən  qaydanı  gözləmək  tələbatının  təsiri  altında  özlərini  yaxşı 
aparmağa  çalışırlar.  Buradan  isə  aydın  olur  ki,  bu  dövrdə  məktəblilər  hələ  də  xarici,  formal 
əlamətləri  əxlaqi  tələblərin  mənbəi  kimi  qavrayırlar.  Tədricən  psixi  inkişafın  yüksəlməsi  ilə 
bağlı  olaraq  böyük  məktəblilərdə  dərkolunmuş  əxlaqi  prinsiplər  təşəkkül  tapmağa  başlayır. 
Əxlaqi davaranış konkret şəraitin və ayrı-ayrı şəxslərin təsirindən azad olur. Oğlan və qızlar 
avtanom əxlaqa malik olur.  
Müasir  gənc  oğlan  və  qızlarda  həyatın  özü  əvvəlki  on  illiklərindən  fərqli  psixologiyanın 
formalaşmasına  səbəb  olmuşdur.  Bununla,  əlaqədar  olaraq  gənclərin  əxlaqi-etik  problemlərə 
münasibəti də dəyişmişdir. Bu sahədə gənclərin daha cəsarətli baxışları özünü göstərir.  
Müasir  gənc  oğlan  və  qızların  bir  sıra  əxlaqi  anlayışlara  münasibəti  dəyişmişdir.  Məsələn, 
«ədalətlilik»  anlayışı  artıq  gənclər  tərəfindən  əvvəllər  başa  düşülən  stereotip  şəklində  – 
«ədalətlilik odur ki, heç kimin arasında fərq qoyulmasın» şəklində qavranılmır. Müasir böyük 
məktəblilər ədalətliliyi «hər kəsdən imkanlarına görə və hər kəsə gördüyü işə və ya insanların 
ümumi rifahı üçün verdikləri real töhvəyə görə» yanaşmaqda görürlər. 
Müasir  gənclərin  təmizlik,  saflıq,  düzgünlük  kimi  əxlaqi  anlayışlara  münasibətləri  də 
dəyişmişdir.  Bu  anlayışlar,  bir  tərəfdən  yaş  artdıqca  böyük  məktəblilər  üçün  öz  əbədi 
romantikliyini  itirir,  digər  tərəfdən,  gənclər  tamamilə  real  mövqeyə  əsaslanır  və  adamların: 
valideynlərin,  müəllimlərin,  yoldaşların  və  dostların  həqiqi  hərəkətləri  bundan  asılı  olaraq 
qiymətləndirilir.  Bu  prinsip  daha  aydın  şəkildə  böyük  məktəblilərin  öz  müəllim  və 
valideynlərinə münasibətlərində təzahür edir. Gənc oğlanlar və qızlar onları həmin cəhətə görə 
daha çox qiymətləndirir və qəlbən sevirlər. Bu hal kiçik məktəb yaşı və yeniyetməlik dövründə 
özünü göstərmir. 
Psixoloji  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  gənclik  dövründə  məktəblilər  borc,  şərəf,  şəxsi  qürur 
hissi,  vicdan,  təvazökarlıq  kimi  mürəkkəb  əxlaqi  kateqoriyaların  mahiyyətini  dərk  edirlər. 
Bununla  belə  onlar  həmin  anlayışların  şərhi  zamanı,  eləcə  də  əxlaqi  davranışı  həyata 
keçirərkən bəzi qüsurlara yol verirlər.  
Ümumiyyətlə götürdükdə, orta məktəbi qurtaran oğlan və qızların əksəriyyəti özlərini praktik 
olaraq əxlaqi cəhətdən formalaşmış, yetgin və kifayət qədər davamlı əxlaqa yiyələnmiş adam 
kimi  göstərirlər.  Bu  isə  qabiliyyətlər,  motivlər  və  xarakter  əlamətləri  ilə  yanaşı  şəxsiyyətin 
dördüncü mühüm yenitörəməsi kimi özünü göstərir. 
 
 

6.Gənclərin əmək fəaliyyəti və peşəyönümü 
 
Həyat  planlarını  müəyyenləşdirmək,  əmək  və  ictimai  fəaliyyətə  müstəqil  başlamaq  gənclərin 
yeni  xüsusiyyəti  olub  şəxsiyyətin  kamilləşmsində  müstəsna  rola  malikdir.  Həyat  planları 
özünü gəncin məqsəd və motivlərinin, ümumi dünyagörüşünün formalaşmasında, peşə seçmək 
meyllərində göstərir. 
Həyat  planları  geniş  məfhumdur.  Buraya  şəxsiyyətin  mənəvi  siması,  həyat  tərzi,  sərvət 
meylləri,  təhsilini  tamamlamaq,  fəaliyyət  növləri,  nigah  bağlaması  və  s.  aiddir.  Bunların 
içərisində  də  ən  çətini  peşəseçmə,  əmək  fəaliyyətinə  başlamaqdır.  Yeniyetmə  yaşında  ixtisas 
maraqları haqqında söhbət gedirsə, gənclik yaşında peşeseçmə meylləri, kim olmaq məsələlsi 
reallaşır və təxirə salınmaz problemə çevrilir. Çünki VIII-XI şiniflərdə sənətseçmə böyük yaşlı 
məktəblilərin gələcəyinə şüurlu münasibəti ilə bağlıdır. Adətən, böyük məktəbli sənət seçimini 
şüurlu surətdə əsaslandırır, peşələrə seçici münasibət bəsləyir, onun xalq, vətən üçün faydasını 
dərk  edir,  xalq  tə-  sərrüfatı  üçün  zəruriliyinin  başa  düşür.  Amma  orta  məktəb  məzunlarının 
müəyyən  qismi  biznes,  kommersiya,  ticarət,  fizika,  radiotexnika  mütəxəssisi,  tibb,  ədəbiyyat 
və incəsənət işçisi, hüquqşünas peşələrini bəyənib yüksək qiymətləndirir. Lakin tokar, rəngsaz, 
kənd təsərrüfatı üçün zəruri olan peşələrə az əhəmiyyət verirlər. 
Təhsil  üzrə  islahatın  əsas  istiqamətlərinə  uyğun  olaraq,  fermer  təsərrüfatı,  bazar  iqtisadiyyatı 
üçün  zəruri  olan  peşələrə  geniş  maraq  yaratmaq,  əmək  tərbiyəsini  kökünden  yaxşılaşdırmaq, 
gənclərimizi hamılıqla kənd təsərrüfatı, texniki peşə, isthsalat, kompüter məktəblərinə, sənaye 
texnikumlarına, kolleclərinə daha çox istiqamətləndirmək lazımdır. 
Beləliklə,  xüsusi  mülkiyyətə  meylin  artmasına  baxmayaraq,  sənət,  peşəseçmə,  şəxsi,  fərdi 
məsələ  olmayıb  cəmiyyət  üçün  ixtisaslı  kadr  hazırlamaq  kimi  ümumdövlet,  xalq  əhəmiyyətli 
sosial-psixoloji  problemdir.  Məhz  buna  görə  də  gənclər  əməyin  və  peşəyönümünün,  peşə 
fəaliyyətinin xalq təsərrüfatında həlledici rolunu aydın dərk etməlidir. 
Yetişməkdə  olan  nəslin  psixoloji  xüsusiyyətlerini  nəzərə  almaqla  gənclər  arasında 
peşəyönümü məsələləri üzrə sistemii iş aparmaq müasir dövrün aktual problemi kimi qarşıya 
çıxır. 
Məhz  buna  görə  də  gəncləri  peşələrə  istiqamətləndirərkən  onlara  aşağıdakı  məlumatların 
çatdınlması zəruridir: a) ixtisasın cəmiyyətdə mövqeyi, gələcəyi, digər ixtisaslarla əlaqəsi, onu 
nəzəri  və  praktik  cəhətden  inkişaf  etdirməyin  mümkünlüyü,  b)  ixtisas  və  əməyin  xarakteri, 
alətlər, maşınlar, sərf olur nan əmək; c) psixoioji cəhətdən əməyə hazırlığın zəruriliyi, işçinin 
səhhəti,  fıziki,  fərdi  psixoloji  xüsusiyyətinin  bu  ixtisas  sahəsinə  müvafıqliyi,  peşəyə  uyğün 
yerləşdirilməsi;  ç)  əməyin  ictimai-iqtisadi  xüsusiyyətləri  iş  vaxtı  və  şəraiti,əmək  hakkı,əlavə 
gəlir. 
Beləliklə,  gənclərin  peşə  seçmələrinə  daim  qayğı  göstərmək,  əmək  fəaliyyətini  ön  plana 
çəkmək, onları bu istiqmətdə təkmilləşdirmək lazımdır. 
Təhsil  islahatı  yeni  insanın  formalaşmasında  təlim  və  tərbiyə  ilə  yanaşı,  indi  üçüncü  mühüm 
bir komponenti gənclərin peşə hazırlığı da buraya əlavə etmişdir. Bu üçüncü ünsür şübhəsiz ki, 
orta  məktəbi  bitirənlərə  müxtəlif  peşələrdə  işləmək  bacarıq  və  vərdişləri  verəcək,  bu  isə  öz 
növbəsində  onlarm  müəyyən  ixtisas  üzrə  işləməsinə  zəmin  yaradacaqdır.  Burada  genclərin 
istehsalatla, kənd təsərrüfatı əməyilə əlaqədar peşələrə istiqamətləndirilməsinə xüsusi qayğı ilə 

yanaşılmalıdır.  Gəncləri  müxtəlif  peşələrə  maraqlandırmaq  məqsədile  onların  görkəmli  peşə 
sahibləri,  hemin  mektebi  bitirmiş  emək  veteranları,  elm,  incəsənət  və  ədəbiyyat  xadimləri, 
habelə dövlət mükafatı lauretları ilə görüşlərini, müsahibələrini təşkil etmek lazımdır. 
Gənclər iməciliklərdə, məktəbyanı sahələrin ve bağların abadlaşdırılmasında, şəhər ve kəndin 
yaşıllışdanlmasında, məktəbyanı təcrübə sahəşində daha fəal iştirak etməli, kənd təsərrüfatına, 
sənaye müəssisəlerinə daha çox kömək göstərməlidirlər. 
Genclik  yaşnının  axırında  sosiallaşmanın  ilk  mərhələsi  tamamlanır,  gənclər  artıq  öz  həyat 
yolunu  müəyyənləşdirir;  ictimai  həyata  fəal,  yaradıcı  insan  kimi  daxil  olur,  ali  məktəblərdə, 
magistraturada, kolleclərdə, texnikumlarda, litseylerdə, texniki peşə məktəblərində təhsillərini 
davam  etdirir,  istehsalatın  müxtəlif  sahələrində  ictimai-faydalı  əməklə  məşğul  olurlar.  Lakin 
gənclərin  qeyd  etdiyimiz  inkişaf  səviyyəsinə  çatmalarma  baxmayaraq,  onlarm  yaşlı  nesli 
ləyaqətlə  evez  etmeləri,  həqiqi  vətəndaş,  vətənpərvər,  insanpərvər  olmaları  üçün  onlara 
istiqamət və məsləhət vermək olduqca vacib  və zəruri məsələdir.