Doston
Doston, poema — liro-epik janr; shu
janrdagi badiiy asar. Oʻzbek xalq,
ogʻzaki ijodi va oʻzbek mumtoz
adabiyotida keng tarqalgan. D.da
muayyan voqea liro-epik tasvir
vositalari yordamida hikoya qilinadi.
Unda hayot, voqelik keng koʻlamda
qamrab olinadi, bir yoki ikkita bosh
qahramon ishtirok etadi, personajlar
esa koʻp boʻladi. Syujeti sertarmoq,
rang-barang . Xalq ogʻzaki ijodidagi
D.lar nazm va nasrav., yozma
adabiyotdagi D.lar nazmda boʻladi,
bunda nasr voqealarni bogʻlovchi
vazifasini oʻtaydi. Yozma adabiyotdagi
D.larda lirizm kuchliroq, ayniqsa, hozirgi
zamon D.larida lirik asos yanada
salmoqliroqdir. Jahon mumtoz
adabiyotidagi D.lar keng qamrovligi va
hajmining kattaligi, koʻtarib chiqqan
ijtimoiy, siyosiy, axloqiy muammolari,
syujetining sertarmokligi va
dramatizmining oʻtkirligi,
personajlarining koʻpligi bilan ajraladi.
Bunday asarlar markazida jamiyat va
xalq takdiri turadi, jamiyat, xalq va
qahramon yaxlit, bir butunlikda
tasvirlanadi, ular oʻrtasida ziddiyat
boʻlmaydi, balki shu xalq, shu
qahramon bilan tashki dushmanlar
oʻrtasidagi kurash, yaxshilik bilan
yomonlik oʻrtasidagi ziddiyat
tasvirlanadi. Ularda vatanparvarlik,
qahramonlik, insonparvarlik, mehr-
muhabbat, doʻstlik va sadoqat,
mehnatsevarlik gʻoyalari ilgari suriladi.
Ilk dostonlar Yunonistonda paydo
boʻldi. Ularda afsonaviy
qahramonlarning jasorati, xudolarning
karomati haqida kuylangan. Gomerning
"Iliada" va "Odisseya", Dantening "Ilohiy
komediya", Firdavsiyning "Shohnoma"
asarlari D. janrining kad. namunalaridir.
D.lar, oʻz mohiyatiga koʻra, qahramonlik
("Alpomish", "Farhod va Shirin"),
sarguzasht-detektiv ("Sabbai sayyor"),
ishqiy-romantik ("Tohir va Zuhra", "Layli
va Majnun"), jangnoma ("Yusuf va
Ahmad", "Saddi Iskandariy"), tarixiy-
memuar ("Shayboniynoma", "Jizzax
qoʻzgʻoloni"), falsafiy ("Hayrat ul-abror"),
fantastik-allegorik ("Lison uttayr"),
didaktik ("Qutadgʻu bilig") turga
boʻlinadi. Qahramonlik D.larida xalq,
jamiyat takdiri tasvirlansa, ishqiy-
romantik D.larda oshiq-maʼshuklarning
sarguzashti bosh oʻrinda turadi. Tarixiy-
memuar yoxud tarixiy-biografik D.larda
biror tarixiy shaxslar ramziylashtirilib,
boʻrttirib tasvirlanadi. Umuman, D.larda
ideallashtirish, mubolagʻali tasvir ustun
boʻladi, ularda turli afsonalar, asotirlar,
hikoyatlar, dev, parilar, xizr, ajdar,
ajabtovur otlar ("Alpomish"dagi
Boychibor), sehr-jodu koʻp ishtirok
etadi. Xalq D.lari baxshi, dostonchi va
xalq shoirlari tomonidan dutor,
doʻmbira va xalq cholgʻu asboblari
joʻrligida ijro etiladi. Folklordagi D.lar
bilan yozma adabiyotdagi D.lar
shaklshamoyili jihatidan bir xil
koʻrinishda boʻlsada, yozma
adabiyotdagi D.lar yozuvchining
dunyoni oʻziga xos tarzda idrok etishi,
baholashi va oʻz fikr-gʻoyalari,
orzuarmonlarini ifodalash tarzi, usulida
farqlanadi. Garchand, Navoiyning aksar
D.lari, jumladan, "Layli va Majnun",
"Saddi Iskandariy" asarlari asosida
folklor mavzui turgan boʻlsada, shoir
ularni oʻz estetik qarashlari va badiiy
niyatidan kelib chiqib tubdan qayta
yaratgan.
Oʻzbek D.chiligi asrlar davomida oʻsib,
kamol topib, shakli rang-baranglashib
bordi. Oʻrxun-Yenisey yozuvida,
Avestoyaa, "Devonu lugʻotit turk" dagi
qadimgi D. parchalarida, turkiy xalqlar
mulki boʻlmish "Kitobi dodam
Qoʻrqut"da va ayniqsa "Alpomish",
"Goʻroʻgʻli" turkum D.larida oʻzbek
D.chiligining taraqqiyot yullari,
davrlarini kurish mumkin. Navoiy
"Hamsa"si oʻzbek D.chiligi tarixida
yuksak choʻqqi boʻldi. "Hamsa"da,
Gegel iborasi bilan aytganda,
"dunyoning qahramonlik holati"ni
tasvirlash kuchli, uning falsafiy-axloqiy
mazmuni chuqur, unda shaxs
barkamolligi, fozil in-son va adolatli
jamiyat targʻib etiladi, yaxshilik va
yomonlik ildizlari qidiriladi. 20-asrga
kelganda, oʻzbek D.lari hajman toraydi,
lirizm kuchaydi. Dunyoni, voqelikni va
inson ru-hiy olamini, ruhiy
kechinmalarini idrok etish va haqqoniy
tasvirlash bosh fazilat boʻlib qoldi
(Mirtemirning "Surat" dostoni). Hozirgi
D.larga afsona, asotirlar ham faol kirib
keldi. E. Vohidovnit "Ruxlar isyoni", A.
Oripovning "Jannatga yoʻl" D.larida ana
shu yangiliklar yaqqol kurinadi. Hozirgi
zamon oʻzbek D.larida drama janri
belgilari (konflikt, dialog), ayniqsa epik
tasvir unsurlari faollashdi. (E. Vohidov,
"Istanbul fojiasi", O. Matjon, "Paxlavon
Mahmud" va boshqalar).
Bundan tashqari, shoirning his-
tuygʻulari, taassurotlari,
oʻymushohadalari, kechinmalaridan
iborat boʻlgan lirik D.lar ham
yaratilmoqda. 20-asr oʻzbek
adabiyotida D.lar kamayishini roman
janri rivoji bilan izohlash mumkin.
Voqelikni afsona, asotirlar va ertaklar
asosida bayon etib, bolalarga
moʻljallangan yirik sheʼriy asarlar
yozishda ham D. janridan
foydalaniladi.
[1]
1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent,
2000-yil
Manbalar
Ko‘proq o‘rganish
Ushbu maqolani yozishda Oʻzbekiston
milliy ensiklopediyasi (2000-2005)
maʼlumotlaridan foydalanilgan.
"
https://uz.wikipedia.org/w/ind
ex.php?
title=Doston&oldid=2029509
" dan
olindi
Last edited 5 months ago by Um…
Matndan CC BY-SA 3.0 litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
Dostları ilə paylaş: |