Pratov, A, to

O^c. PRATOV, A, TO^cXTAYEV,


F. AZIMOVA


BOTANIKA 5


O ‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’Iimi vazirligi
umumiy o‘rta talim maktablarining 5-sinf
o ‘quvchilari uchun darslik sifatida tavsiya etgan


To Idirilgan va qayta ishlangan to ‘rtinchi nashri





«0^<ZBEKISTON» NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI
TOSHKENT - 2015

	Savollar		Maqol
'jfr	Tabiatga sayohat		Topishmoq
V*	Topshiriqlar	> U • % A	Qo Ahimeha maTumot
>>	Testlar	7^1	Laboratoriya mashgTiloti

Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag⁴lari
hisobidan chop etildi
ISBN 978-9943-01-691-0
© 02 Pratov va boshq., 2005, 2015 © «0‘ZBEKISTON» NMIU, 2005,2015

SO‘ZBOSHI

Madumki, ona tabiatni rang-barang o‘simliklar olamisiz tasavvur qilib bodmaydi. Yer yuzida o‘simlik turlari juda keng tarqalgan. Bu o‘simliklarni jazirama clickllardan tortib, to b aland togdar cho‘qqisigacha bodgan turli tuproq va iqlim sharoitida uchratish mumkin. (Yzbekistonda tabiiy holda o‘sadigan yuksak o‘simliklarning 4500, 0‘rta Osiyoda 8000, Yer yuzida esa 500000 dan ortiq turi borligi aniqlangan. Tabiatda o‘simliklar uchramaydigan joy nihoyatda kam.
Odimliklarning turli sharoitda odislii tabiatshunoslik dars- laridan sizga madum. 0‘simliklar o‘sishda joy tanlamaydi. Ular suvsiz, qumli va sho‘rxok chodlarda, hamisha qor va muzliklar bilan qoplanib yotadigan joylarda, inson qadami yeta olmaydigan g‘oyat baland tik qoya-toshlarda, g‘orlar ichkarisida va suv ostida ham o‘saveradi. Tabiatda dengiz, daryo, kod va kanallarda, shuningdek, botqoqliklarda o‘sadigan o‘simliklar ham kam emas. 0‘simliklar uzoq yillar davomida turli sharoitda o‘sishga moslashgan.
Tabiatshunoslik darslarida olgan bilimingiz siz uchun yangi fan -biologiyaning bir bodimi - botanikani yanada mukammal od'ganishingizda katta yordam beradi.
Botanika-y\monc\i2L «botane»-ko‘kat, o‘t, o‘simlik degan ma’noni bildiradi. Bu fan o‘simliklarning pay do bodishi, hayoti, tashqi va ichki tuzilishi, rivojlanishi, yer yuzida tarqalishi, tabiat bilan bogdiqligini, ulardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish usullarini odganadi hamda odgatadi.


3

0‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishini mukammal odganganimiz sari tabiatni asrab-avaylashimiz zarurligini todiqroq anglab boramiz. Madaniy o‘simliklarni to‘g‘ri parvarish qilishni bilishimiz esa ulardan yuqori hosil olish imkonini beradi.
Biz yashab turgan jonli tabiatni cdsimliklar olamisiz tasavvur etib bodmaydi. Yashil cdsimliklar barcha tirik mavjudot uchun hayot manbayi hisoblanadi. Ulardan hayvonlar, qushlar, hasharotlar hamda suvda yashovchi hayvonlar oziq sifatida foydalanadi. 0‘simliklar havodagi kislorodni boyitadi. Kislorod bilan esa barcha tirik organizmlar nafas oladi. 0‘simliklar tuproqning unumdorligini oshiradi va uni yemirilishdan saqlaydi.


4

1-rasm. Dorivor o⁴simliklar:
1 - isiriq; 2 - chakanda; 3 - zubturum.

2. 
   rasm. Iste’mol qilinadigan o⁴simliklar:
   

1 - rovoch; 2 - qizil do'lana.

2. 
   rasm. Yovvoyi yem-xashak o‘simliklari:
   

1 - shuvoq; 2 - sebarga; 3 - burehoq.


5

12 3
4-rasra. O⁴zbekiston Respublikasining «Qizil kitob»iga kiritilgan o‘simliklar: 1-xolmon; 2-shirach; 5-sallagul.


Odimliklarning odamlar hayotida tutgan o‘mi benihoya katta. Ulardan odamlar uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak, qurilish materiallari, uy-ro^c zg^c or buyumlari vaboshqanarsalar tayyorlanadi. Ta’ki diash joizki, so‘nggi yillarda, ayniqsa, xalq tabobatida ishlatiladigan dorivor odimliklarga bodgan talab yanada orta boshladi (1-rasm). Tabiatda o‘zi va mevasi iste’mol qilinadigan o‘ simliklar juda ko ‘p. Rovoch, qulupnay, malina, ukrop, dodana, tut, olxodi va hokazo odimliklami bunga misol qilib keltirish mumkin (2-rasm). Aksariyat odimlik turlari - shuvoq, yantoq, beda, sebarga, izen, keyreuk, saksovul, javdar kabilar chorva mollari uchun to‘yimli ozuqa hisoblanadi (3-rasm).
0‘simliklar hayotimiz kodki va tabiat go‘zalligidir. Hovliga, maktab tajriba dalasi va istirohat bogdariga ekilgan rang-barang gullar, mevali hamda manzarali odimliklami kodib bahri dilingiz ochiladi. Shu sababli ham o‘simliklar olamiga qiziqish, uni odganish juda qadimdan boshlangan.
0‘rta Osiyo hududida ham tabiiy o‘simliklar juda qadimdan odganib kelinmoqda. 0‘rta Osiyo, shu jumladan hozirgi 0‘zbekiston odimliklariga oid madumotlarni bundan bir necha yuz yillar ilgari yashagan mashhur allomalarimizning asarlarida uchratamiz. Jumladan, Abu Rayhon Beruniy


6




(973-1048) tabobatga baghshlangan “Kitob as-Saydana fit- tibb” nomli asarida diyorimizda o‘sadigan juda ko‘p dorivor o‘simliklar haqida maTumotlar b organ. Abu Ali ibn Sino (980-1037) “Tib qouanlari” va “Kitob ush-shifo” nomli asar- larida OTta Osiyoda o ‘ sadigan ko‘pgina dorivor o⁴ simliklami aniq tasvirlab, ularning shifobaxshlik xususiyatlarini toTiq ko‘rsatgan. XI asrda yashagan Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” nomli kitobida ham qadimgi Turkiston hududida uchraydigan 200 ga yaqin o‘simlik turlari haqida qimmatli maTumotlar berilgan.
O ‘ zb eki storming tabiatdagi o‘simliklarini har tomonla- ma 0‘rganish ishida 0‘zRFA Botanika (hozirgi o‘simlik va hayvonot olami genofondi instituti) institutining xodimlari tomonidan nazariy va amaliy ahamiyatga ega ilmiy izlanish- lar olib borilgan va ularning natijalarini aks ettiruvchi ko‘p tomli asarlar nashr etilgan. Bu ishda olimlarimizdan: akad. Q.Z. Zokirov, A.M. Muzaffarov, Y.P. Korovin, LI. Granitov, F.N. Rusanov, professorlardan M.M. Orifxonova, S.S. Saxo- biddinov, OLR Pratov va boshqalar ilmiy izlanishlar bilan bir qatorda darslik va boshqa asarlar yozishda o‘zlarining katta hissalarini qo‘shib kelishmoqda.
Hozirgi kunda respublikamizda o⁴ sadigan o‘simliklardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishga jiddiy e’tibor berilmoqda. 0‘zbekistonda yo‘qolish xavfi ostida bo‘lgan o‘simlik turlari 0‘zbekiston Respublikasining «Qizil kitob»iga kiritilgan (4-rasm). 0‘zbekistonda «Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi» tashkil etilgan. Tabiatni muhofaza qilish, uni asrab-avaylash, boyliklarini ko‘paytirish har bir kishining muqaddas burchidir. Hech shubha yo‘qki, maktab o‘quvchilari ham bu ishga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shadilar.


7

1. 
   Botanika fani nimalarni o‘rgatadi?
   

2.0‘simliklar tabiatda qanday ahamiyatga ega?
3.0‘simliklarning odamlar hayotida tutgan o‘rni
nimalardan iborat?
4. 0‘zbekistonda botanika fanining rivojlanishiga
hissa qo‘shgan yana qaysi olimlarni bilasiz?





5-rasmda keltirilgan o‘simliklar odamlar hayo-
tida qanday ahamiyatga ega ekanligini va ulardan
qaysi maqsadlarda foydalanish mumkinligini mi-
sollar yordamida tushuntirib bering.





5-rasm. 1- bug‘doy; 2- g‘o‘za.


r


Mevali daraxt yerga engashar, Mevasiz daraxt ko ‘kka tirmashar






Oltin kosada toshib turar; Dal a husnini ochib turar

I bob

GULLI 0‘ SIM

1.