Prof. ġərifov Famil Həsən

 

31 

çoxlu miqdarda budaqlanan bığcıqları vardır. Gilələri xırda, qara rəngli və 

yeyilən  deyildir.  Oduncağı  ağ  rənglidir  və  -30

0

C  şaxtaya  tab  gətirir. 

Fillokseraya  tutulmur,  göbələk  xəstəliklərinə  qarşı  davamlıdır.  Başqa 

növlərlə  calaq tutmur. 

Xromosomların sayı 2n=40 

Tetrasiqma  Miq-  120  növü  vardır.  Asiya  və  Avstraliyanın  isti    və 

mülayim  iqlimi  zonalarında  rast  gəlinir.  Bığcıqları  budaqlanmayan  

sarmaşan liandır. Digər cinslərdən fərqli olaraq çiçək qrupu yarpağın qarşı 

tərəfində deyil, qoltuğunda yerləşir. Kolları ikievlidir, yəni  bir bitkidə öz-

özünü  tozlayan,  digərində  isə  erkək  tipli  çiçəkləri  olur.  Bəzi  növlərində 

gilələr  kifayət  qədər  iridir,  yeyiləndir.  Bu  cinsin  kolları  mədəni  halda 

becərilir. 

Xromosomların sayı 2n=22,44,52 

 

 

Vitis L. cinsinin botaniki xarakterizəsi 

Bu  cins  sarmaşan  çoxillik  ağac  bitkisidir(L.V.  Kolesnik  1964). 

Avropanın,  Amerikanın  və  Asiyanın  subtropik  və  mülayim  iqlimli 

zonalarında yayılmışdır. 

Zoğu  nazik,  uzun  və  üzərində  yarpaq,  çiçək  qrupu  və  bığcıqları 

saxlayır. Yarpaqlar növbəli yerləşir, yəni bığcığı olan hər iki buğumdan bir 

bığcığı  olmayan  buğum  yerləşir  (bığcığı  olan  buğumlar  generativ  buğum 

adlanır). Bu qayda ancaq V.Labruskada pozulur, onlar zoğun uzunu boyu 

fasiləsiz yerləşir. 

Çiçək  qrupları  xırda,  süpürgə  şəklində  yığılmış  vəziyyətdədir, 

çiçəkləri özü-özünü tozlayan və təkcinslidir. 

Vitis  cinsi  iki  yarım  cinsə  bolünür-  Muskadina  Planch  və  Euvitis 

Planch. 

Muskadinia  Planch  yarımcinsi  iki  subtropik  növə  V.Rotundifolia 

Michx  və  V.Munsoniana  slimps.  Bunların  xarakterik  əlaməti  odur  ki, 

bığcıqları  budaqlanmamış  olur.  Birillik  zoğların  səthi  mərciməklidir, 

buğumlarda  diafraqma  yoxdur;  toxumun  bel  tərəfindəki  xalazada  şirim 

yoxdur. Xromosom 2

n

= 40. 

Muskadinia  Planc  yarımcinsinin  növləri.  V.Rotundifoliya  Michx 

Şimali  Amerikanın  cənubunda  bitir.  Güclü  kolları,  filloksera  və  göbələk 

xəstəliklərinə davamlılığı ilə fərqlənir. Mədəni üzümlərlə pis calaq tutur və 

kökvermə  qabiliyyəti  çox  zəifdir.  Bu  baxımdan  ondan  calaqaltı  kimi 

istifadə  etmək  mümkün  deyil.  Torpaqda  əhəngə  davamlılığlı  pisdir.bu 

sahədə  çoxlu  tədqiqat  işləri  aparəlmasına  baxmayaraq  hələlik  bu  məsələ 

tam  həll  edilməmişdir.  əgər  bu  məsələ  müvəffəqiyyətlə  həll  edilərsə 

 

32 

fillokseraya  davamlı  əkin  materialı  alınmasına  ehtiyac  qalmazdı.  V. 

Rotundifoliya  Michx  yarımcinsinin  carpaz  tozlandırılmasından  alınmış 

toxumlarından 70-ə qədər mədəni sort alınmışdır.  

Vitis  Munsoniana  Simps.  Floridanın  bataqlıq  yerlərində  bitir.  Zəif 

böyümə  gücünə  və  xırda  gilələrə  malikdir.  Biomorfoloji  xüsusiyyətlərinə 

görə  V.Rotundifoliya  növünə  yaxındır,  ancaq  ondan  fərqli  cəhətləri  də 

vardır.  Kolları  zəif  böyüyən,  gilələri  nisbətən  xırda,  rəngi  tünd  göydür. 

Qabığı  və  ləti  zəif  və  ətirsizdir.  V.  Rotundifoliyaya  nisbətən  az 

öyrənilmişdir. Xromosomlsrın sayı 2

n

=40 

Euvitis Planch yarımcinsinin növləri- bığcıqları budaqlıdır, Birillik 

zoğlarında  mərcimək  olur,  buğumlarında  diafraqma  vardır,  ikinci  qabığı 

zolaq  şəklidə  ayrılır,  toxumun  bel  tərəfindəki  xalaza  ətrafında  şırımlıdır. 

Xromosom 2

n

=38-dir. 

Vitis  Rotundifoliya    növündən  meşə  şəraitində  təbii  seçmə  və 

hibridləşdirmə  yolu  ilə  20-dən  çox  sort  alınmışdır.  Bunların  içərisində  ən 

geniş  yayılanı  Skapperionq  sortudur.  Bu  sortun  kolları  çox  güclüdür.  Bir 

kolu  0,4  ha  sahəni  tutur  və  baxımsızlıq  şıraitində  1  ton  gilə  verir.  Belə 

becərmə şəraitində salxımlar yığılır, kol silkələnərək gilələr tökülür. Ancaq 

keyfiyyətinə görə V.Vinifera L. Məhsulundan geri qalır. 

Yuxarıda  qeyd  edilən  kimi  V.Rotundifoliya  fillokseraya  tam 

immundur, göbələk xəstəliklərinə, nematoda qarşı nisbətən davamlıdır. Bu 

yeganə  növdür  ki,Şimali  Amerikanın  tropik  və  subtropik  zonalarında 

becərilir.    

Vitis  Rotundifoliya  növündən  meşə  şəraitində  təbii  seçmə  və 

hibridləşmə  yolu  ilə  20-dən  çox  sort  alınmışdır.  Bunların  içərisində  ən 

geniş  yayılanı  Skapperionq  sortudur.  Bu  sortun  kolları  çox  güclüdür.  Bir 

kolu  0,4  ha  sahəni  tutur  və  baxımsızlıq  şəraitində  1  ton  gilə  verir.  Belə 

becərmə  şəraitində  salxımlar  yıgılmır,  kol  silkələnərək  gilələr  tökülür. 

Ancaq keyfiyyətinə görə V.Vinifera məhsulundan geri qalır. 

       Yuxarıda  qeyd  edilən  kimi  V.Rotundifoliya  fillokseraya  tam 

immundur, göbələk xəstəliklərinə nematoda qarşı nisbətən davamlıdır. Bu 

yeganə  növdür  ki,  Şimali  Amerikanın  tropik  və  subtropik  zonalarında 

becərilir. Avropada və digər gitələrdə bu növ becərilmir. 

       1962-ci  ildə  ABŞ-da  çoxsaylı  çarpaz  tozlanmalardan  alınan  F  hibridi 

Vitis  Vinifera  birinci  dəfə  olaraq  Evvitislə  V.Rotundifoliya  arasında 

müvəfəqiyyətli  əlaqə  yaratmaq  mümkün  olmuşdur.  Bu  hibridlər  Fransaya 

gətirilmiş  və  1974-cü  ildə  SSRİ-yə  gətirilərək  Moldova  Elmi  Tədqiqat 

üzümçülük və şərabçılıq İnstitutunda əkilmişdir və nəticədə ilk dəfə olaraq 

 

33 

xromosomu  2n=38  və  2n=39  olan  uzaq  hibridlərin  alınmasına  nail 

olmuşdur. 

       Keçən əsrin 80-ci illərində SSRİ-də xromosomu 2n=57 və 2n=76 olan 

F3  uzaq  hibridlər  alınmışdır.  Bu  məsələ  yüksək  keyfiyyətli  giləli  olan, 

kompleks  xəstəlik  və  zərərvericilərə  davamlı  və  fillokseraya  qarşı  mütləq 

immun  sortların  alınmasında  V.Rotundifoliya  genlərin  keyfiyyətinin  sabit 

saxlanılmasında  donor  rolunu  oynaya  bilər.  Bu  hibridlər  əsasında 

Moldovada,  Ukraynada  və  Rusiya  elmi-tədqiqat  üzümçülük  və  şərabçılıq  

institutlarında intensiv işlər aparılır. 

       Xromosomları  2n=38  olan  Envitis  yarımcinsi  kifayət  qədər 

öyrənilmişdir.  Onun  68  növündən  20-i  mədəniləşdirilmişdir  və  onlar 

keyfiyyətli  məhsul  alınmasında,  fillokseraya  davamlı  calaqaltıların 

alınmasında və seleksiya işlərində istifadə olunur.  

       Buzlaşma  dövrünə  qədər  Euvitis  yarımcinsinin  yüksək  istiliyi  və 

nəmliyi  olan  tropik  iqlimli  onun  şimal  hissəsində  (Arktikada),  Şimali 

Amerikada və Şərqi Asiyada geniş yayılmışdır. Qitələrin ayrılmasından və 

buzlaşma  dövründən  sonra  onlar  3  coğrafi    qrupda-Avropa-Asiya,  Şərqi-

Asiya  və  Amerikada  qalmışdır.  Ayrılmış  qitələrdə  ciddi  iqlim  dəyişikliyi 

nəticəsində üzümün bir çox növləri cənuba doğru çəkilmiş, çoxu isə məhv 

olmuşdur. Avropa qitəsində bir növ V.Vinifera qalmışdır ki, bu da Aralıq 

dənizi hövzəsinin Şimal hissəsində,Qərbi Aiyada və Şimali Afrikada geniş 

yayılmışdır.  

       Şərqi Asiyada şaxtaya davamlı 42 növ, o cümlədən V.Amurenzis Rupr, 

V.Coignettae  Full  və  bir  çox  digər  növlər  qalmışdır.  Şimali  Amerikada 

buzlaşma  nisbətən  az  olduğundan  amerikanın  və  şərqi  Asiyanın  üzüm 

növləri indiyə qədər qalmışdır.. (28 növ ). Qitələrin ekoloji şəraitinin təsiri 

altında üzüm növləri uzun müddətli təkamül prosesində morfoloji əlamətlər 

kimi  bioloji  xüsusiyyətlərinə  görə  də  növlər  arasında  ciddi  fərqlər 

yaranmışdır.  Ən    çox  dəyişkənliyə  uğrayan  V.Viniferanın  Avropa-Asiya 

qruplu  üzümləri  məruz  qalmışdır.  Avropa-Asiya  qitəsinin  son  dərəcə 

kəskin  iqlim  şəraitində  çoxlu  miqdarda  formaların  yaranmasına  səbəb 

olmuşdur.  Lakin  eyni  cinsin  nümayəndələri  olduqlarına  görə  növlərin 

hamısında  cinsə  məxsus  xüsusiyyətlər  öz  aralarında  yaxşı  tozlanması  və 

calaq  tutması  xüsusiyyətləri  saxlanmışdır.  Onların  gilələri  iri  deyil,qara 

rənglidir ləti şirəlidir, tez vaxtda şəkər toplamaq qabiliyyəti vardır.  

       Mədəni  üzüm  sortlarının  başlanğıcı  hesab  edilən  vitis  cinsinin 

aşağıdakı növləri əsil üzüm hesab edilir.  

Vitis Viniferanın Avropa-Asiya növləri, üzümçülüyün Aralıq dənizi  

hövzəsi, Qara dəniz və Xəzər dənizi reqionlarında intişar tapmışdır. 

 

34 

       Şərqi  Asiya  növləri  keçmiş  SSRİ-nin  cənub  rayonları  (Moldova, 

Ukrayna,  Rusiyanın  cənubu,  Zaqafqaziya  Respublikaları,  Orta  Asiya 

Respublikaları ), Çin, Yaponiya, Koreya və Hindistanda yayılmışdır. 

Amerika  növləri  Meksikadan  Kanadaya  qədər  yayılmışdır.  Mədəni  üzüm 

növlərinin  bioloji  və  təsərrüfat  xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi  onların 

becərilməsinin  elmə  əsaslanan  texnoloqiyasının  işlənib  hazırlanması, 

üzümlüklərin  məhsuldarlığının  artırılması və  keyfiyyətli  calaqaltı  material 

alınmasına yönəlmişdir. Bu sahədə işlər hazırda da davam etdirilməkdədir. 

 

               

Vitis cinsinin mədəni növlərinin bioloji xüsusiyyətləri və təsərrüfat 

xarakterizəsi. 

  

Bu  mövzuya  aid  indiyə  qədərki  dərsliklərdə  (A.M.Neqrul- 

vinoqradarstvo    1959,Q.T.Bolqarev-  vinoqradarstvo  -1960,  A.C.Uinkler  – 

vinoqrodarstvo         SŞA, 1966 L.M.Maltabar – vinoqrodarstvo Moldavii – 

1968, CŞ. Suleymanov və R.Ə.Məmmədov üzümçülük  -1982, L.Kolesnik 

– vinoqradarstvo -1968 , F.H.Şərifov – üzümçülük -1988). Vitis cinsinin 70 

növü olduğu göstərilir. Ancaq K.V.Smirnov və başqaları – vinoqradarstvo 

kitabında  bu  cinsin  1000  –  yaxın  növü  olduğu  göstərilir.  Görünür  bu 

məsələ  üzrə  son  məlumat  adları  çəkilən  müəlliflərin  əlində  olmayıb.  Bu 

baxımdan sözü gedən mövzu işlənərkən ən çox K.V.Smirnov və başqaları - 

vinoqradarstvo  1987 kitabına istinad edilmişdir. 

        Yer  kürəsinin  müxtəlif  qitələrində  yayılan  vitis  cinsinin  çoxsaylı 

növlərindən  ancaq  20-nin  prakti  əhəmiyyəti  vardır  ki,  dekorativ  bitkilər, 

fillokseraya  davamlı  calaqaltılar,  təzə  halda  istifadə  və  emal  üçün  yararlı 

məhsul alınması məqsədi ilə mədəniləşdirilmişdir. 

        Avropa  –  Asiya  üzümü  (  Vitis  Vinifera  L  )  çox  vaxt  avropa  üzümü 

adlandırılır  ancaq,  bu  ad  şərtidir.  Bu  üzümlər  nəinki  Avropada,  eyni 

zamanda  Asiya  və  Afrikanın  şərq  və  qərb  hissələrində  bitir.  Ən  geniş 

yayılan və böyük praktiki əhəmiyyət kəsb edən üzümün gilələri yüksək dad 

keyfiyyətinə  malikdir.  Becərilən  mədəni  üzüm  sortlarının  əksəriyyəti  bu 

növə  daxildir.  Vitis  vinifera  son  dərəcə  polimorfdur.  O  iki  yarım  növə 

bölünür:  V.Vinifera  SSP,  Silvestris  Gmel  (yabanı  üzüm)  və  yaxud  qısa 

olaraq V.nifera silvestris adlandırılır və V.Vinifera SSP, sativa D.S (mədəni 

üzüm)  və  yaxud  vitis  sativa.  Professor  A.M.Neqrulun  yazdığına  görə 

V.Silvestrisin  yarpaq  və toxumlarının daşlaşmış qalıqları  (yuxarı  Pleiosen 

dövrünə  aid)  Naxçıvanda  Araz  çayı  (  Azərbaycan  )  sahillərində,  cənubi 

Fransada  və  İtaliyada  tapılmışdır.  V.vinifera  SSP,  silvestrisin  öz 

 

35 

növbəsində 2 növ müxtəlifliyi vardır: var. tipika Neqr – tipik yabanı meşə 

üzümüdür,  daha  şimal  və  qərb  rayonlarında  bitir.  Bu  formanın  bitkiləri 

polimorfdur, gilələrin rənginə və çiçəyin tipinə görə fərqlənir.  

      Morfoloji əlamətlərinə görə yabanı üzümlər bir-birinə çox oxşardırlar.  

      Vitis cinsi öz inkişafında 3 mərhələ keçmişdir: 

1.

 

Cinslərin  başlanğıc  formaları  Şimal  yarımkürəsində  ümumi  areala 

malik  olmuşdur.  Üzümün  müasir  növlərinin  ümumi  əlamətlərinə 

görə fikir söyləmək olar ki, onların uzaq keçmiş nəsilləri xırda, şirəli 

və  qara  giləyə  malik,  kifayət  qədər  şəkər  toplayan  olmuşdur. 

Filloksera və göbələk xəstəliklərinə davamlı olmamışlar.   

2.

 

Bitdiyi  yerin  qeyri  -bərabər  ekoloji  şəraitində  (iqlim  və  torpaq 

şəraitinə  uyğunlaşması,  göbələk  xəstəliklərinə  və  zərərvericilərə 

qarşı  davamlılığı)  müxtəlif  bioloji  xüsusiyyətləri  ilə  fərqlənən  yeni 

növlərin yaranması. 

3.

 

İnsanlar tərəfindən süni seçmə yolu ilə yeni formaların yaradılması. 

Avropa-Asiya  üzümlərinin  bir  çox  becərilən  sortları  yarpaq,  salxım  və 

gilələrin kəskin dəyişkənliyi ilə xarakterizə olunur. Onlar fillokseraya, 

göbələk xəstəliklərinə və şaxtaya davamlı deyildir. Bu üzümün meyvəsində 

kənar dad yoxdur, şəkər və turşuluğun nisbətinə və ahəngdar dadına görə 

istifadə üçün yararlıdır.  

Yabanı  üzümlə  (silvestris)  mədəni  üzüm  (sativa)  arasında  fərq  az 

görünən və az hiss olunandır və bu fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir: yabanı 

üzüm kifayət qədər yekcinsdir (salxım, gilə və toxum ), mədəni üzümlər isə 

bu göstəricilər üzrə çox dəyişkəndir. Mədəni üzüm sortlarının çiçəyi özü-

özünü tozlayan və funksional dişi tiplidir, yabanı üzümlərinki isə erkək və 

funksional dişi tiplidir. Mədəni üzümlərdə erkək tipli çiçəklər olmur.  

Yabanı üzüm fillokseraya tam davamsızdır, göbələk xəstəliklərindən 

çox  zədələnir.  Meyvəsinin  keyfiyyətinə  görə  şərqi  asiya  və  amerikan 

üzümlərindən  üstündür.  Şirələrində  amerika  üzümlərində  olduğu  kimi 

xoşagəlməyən dad yoxdur. 

Mədəniləşdirilənə  qədər  yabanı  üzüm  insanlar  tərəfindən  şərab 

hazırlanmasında  və  təzə  halda  yeyilməkdə  istifadə  edilmişdir.  Üzümün 

yabanı formalarından təbii forma əmələ gəlmə prosesində yabanı üzümdən 

yaranmış  formalardan  istifadə  edərək  insanlar  yeni  sortlar  seçmişdir. 

Mədəni  üzümlərin  toxumları  quşlar  vasitəsilə  meşələrə  gətirilmiş  və 

bunlardan  əmələ  gələn  üzümlər  müəyyən  nişanələrinə  görə  yabanı 

üzümdən  müsbət  istiqamətdə  fərqlənmişdir.  Onlar  yabanı  üzümlə  və  öz 

aralarında  tozlanmış,  nəticədə  yeni  formaların  başlanğıcının  əsasını 

qoymuşdur.  Forma  əmələ  gəlmə  prosesi  cənub  üzümçülük  rayonlarında 

 

36 

daha  intensiv  getmiş  və  indinin  özündə  də  yabanı  cəngəlliklərdə  mədəni 

üzümə  çox  yaxın  formalar  aşkar  edilməkdədir.  Bu  bitkilər  yeni  sortların 

seçilməsində başlanğıc material kimi iştirak etmişlər. Uzun müddət ərzində 

seçmə  prosesi  getmiş  və  nəticədə  mədəni  üzümün  yeni  sortları 

yaradılmışdır.  Yabanı  üzümlər  arasında  yeni  sortların  axtarılması  işi 

hazırda da davam etdirilir. 

Yabanı  üzümlərdən  başqa  yabanılaşmış  üzüm  ifadəsi  də  mövcuddur. 

Yabanılaşmış 

üzüm 

mədəni 

üzümlərdən 

əmələ 

gəlir. 

SSRİ 

Ampeloqrafiyasının birinci cildində verilən məlumata görə vaxtı ilə yaşayış 

məskəni  olan  məntəqə  müəyyən  səbəblərdən  insanlar  tərəfindən  tərk 

edilmiş  və  orada  olan  mədəni  üzümlər  baxımsızlıqdan  yabanılaşmışdır. 

Ancaq  bu  yabanılıq  onlarda  dominantlıq  təşkil  etmir.  Onlara  qulluq  işləri 

aparıldıqda  mədənilik  xüsusiyyəti  yenidən  bərpa  olunur.  Adı  çəkilən 

mənbədə  göstərilir  ki,  Kopetdağda  çəkisi  400  qram  olan  nüsxələrə  rast 

gəlinmişdir. 

       Yabanı  və  yabanılaşmış  üzümlər  haqqında  Dnepr  çayı  sahilində 

professor D.Qaçoski tədqiqat apararaq mədəni üzümlərin formalaşmasında 

təbii hidridləşmə işində onların rolunu xüsusi qeyd etmişdir. Azərbaycanda 

yabanı üzümlərin öyrənilməsi üzrə çox az tədqiqat işləri aparılmışdır. 

      A.M.Neqrula  görə  ilkin  mədəniləşdirilən  üzümlərin  mənşəi  Ön  Asiya, 

sonralar  isə  Orta  Asiya  reqionu  olmuşdur.  Uzun  müddətli  seçmələr  və 

ekoloji təsirlər nəticəsində üzüm becərilən rayonların özünün yerli sortları 

formalaşmışdır. 

      A.M.Neqrulun  təsnifatına  görə  avropa-asiya  üzümlərinin  becərilən 

sortları 3 ekoloji –coğrafi qrupa bölünür (konvar və yaxud proles ); Convar 

orientalis  neqr  şərq  üzümləri;  Convar  pontika  neqr  –  Qara  dəniz  hövzəsi 

ətrafı  üzümləri;  Convar  occidentalis  Neqr-qərbi  avropa  üzümləri.  Keçən 

əsrin  70  –ci  illərində  ampeloqraf  F.M.Qramotenko  tərəfindən  dördüncü 

ekoloji-coğrafi qrup – Convar Nord Afrika Gram – Şimali Afrika üzümləri 

ayrılmışdır.  Hər  bir  ekoloji  –coğrafi  qrupa  mənsub  olan  üzümlərin 

fərqləndirici morfoloji əlamətləri və bioloji xüsusiyyətləri vardır.  

       Şərq  üzümləri  qrupuna  daxil  olan  sortları  əsasən  Orta  Asiya, 

Azərbaycan,  Gürcüstanın  şərq  rayonları,  İran,  Əfqanıstan  və  Yaxın  şərq 

ölkələrində  yayılmışdır.  Bu  ölkələrin  hər  bir  rayonunun  özünün  yerli 

sortları  vardır.  Bu  sortlar  aşağıdakı  əlamətlərlə  xarakterizə  olunur: 

yarpaqları çılpaq, cod tüklü, kənarları yuxarıya qatlanmış olur. Salxımı çox 

iri  və  əksər  hallarda  budaqlıdır.  Gilələri  iri  və  yaxud  çox  iri,  oval, 

yumurtavari,  tərs  yumurtavari,  uzanmış,  ləti  ətli-şirəli  və  yaxud 

xırtıldayandır. 

 

37 

Əksər  sortlarında  gilələri  ağ  və  cöhrayıdır.Yerli  təbii  şəraitə  uyğun 

olaraq  bu  sortlar  uzun  veqetasiya  müddətli,  aşağı  səviyyədə  şaxtaya 

davamlı, bəzən yüksək dərəcədə quraqlığa davamlı, isti səhra küləklərinə, 

eləcə də duza nisbətən davamlıdır.  

      Bu  sortların  kolları  çox  güclüdür,  barlı  zoğların  miqdarı  azdır,  bar 

əmsalı  aşağıdır,  biz  zoğda  bir  az  hallarda  iki  salxım  olur.  Salxımın  orta 

kütləsi çox, məhsuldarlığı yüksəkdir. Kollar güclü formaları tələb edir. 

      Şərq  qruplu  sortlar  2  yarımqrupa  bölünür:  subconvar  caspika  Neqr  və 

subconvar  antraktika  Neqr.  Birinci  yarım  qrupun  sortları  çox  qədimdir  və 

ən  çox  Azərbaycanda,  ondan  da  az  Şərqi  Gürcüstanda  intişar  tapmışdır. 

İstifadə  istiqamətinə  görə  əsasən  aşağıdakı  sortlar  daxildir:  Bayanşirə, 

Soyaki, Terbaş, Xindoqnı, Kuidcinski, Voskeat, Haçabaş,və.s. İkinci qrupa 

(bu  eyni  zamanda  gənc  qrup  adlanır)  əsasən  süfrə  və  süfrə-mouz  sortları 

daxildir,bir  qayda  olaraq  bunların  ləti  xırtıldayan,  bərk  lətli  və  lətlidir. 

Bunlara  Hüseyni, Nimrəng, Kafta-Kurqan, Tayfilər, Qaraburnu, Kardinal, 

İtaliya, Parkent və s. daxildir. 

      Şərqdə  İslam  dininin  yayılması  ilə  əlaqədar  olaraq  şəraba  qadağa 

qoyulmuş  beləliklə  də  texniki  sortlar  minimuma  endirildikdən  sonra  xalq 

seleksiyası  nəticəsində  bərk  lətli  iri  giləli  süfrə  və  toxumsuz  sortların 

seçilməsinə və yaradılmasına geniş yer verilmişdir.  

     Qara  dəniz  hövzəsi  ətrafı  üzümlər  əsasən  Moldova,  Gürcüstan(  qədim 

Kolxida ) Rumıniya, Bolqarıstan, Yunanıstan və Türkiyədə yayılmışdır. Bu 

sortlar  aşağıdakı  əlamətlərlə  xarakterizə  olunur:  yarpaqları  alt  tərəfdən 

qarışıq  tükcüklə  (cod  və hörümçək toruna  bənzər)  örtülüdür. Salxımı  orta 

irilikdə, sıx, az halda seyrəkdir. 

Gilələri  girdə,  az  hallarda  oval,  orta  iri,  ləti  şirəli,  qara  və  ağ  rəngli,  az 

hallarda  cöhrayıdır.  Toxumları  orta  irilikdədir.  Bu  qrupun  sortları  Qara 

dəniz  hövzəsi  ölkələrində  yerli  yabanı  üzümlərin  seçilməsi  və  uzun 

müddətli  xalq  seleksiyası  nəticəsində  alınmışdır.  Morfoloji  əlamətlərinə 

görə yabanı üzümlərə yaxındır.  

     Birinci  qrupa  nisbətən  bu  qrupun  veqetasiya  müddəti  qısadır,  şaxtaya 

nisbətən  davamlı,  quraqlığa  davamlılığı  azdır.  Kolları  orta  və  güclüdür. 

Barlı  zoğların  miqdarı  birinci  qrupa  nisbətən  çox,  onların  üzərində 

salxımlar  da çoxluq təşkil  edir.  Bir  çox  sortları  yüksək  məhsuldardır.  Bar 

əmsalı  0,6-0,8  və  daha  çoxdur.  Əksər  sortları  texniki  istiqamətlidir- 

Rkasiteli, Saperavi, Ocelaşi, Çinuri, Aleksandrouli, Mtsvane, texniki  süfrə 

istiqamətliləri isə  aşağıdakılardır: Ağ Çauş, Şabaş, Qalan və s. Tam süfrə 

istiqamətli sortlar azdır. Gilələri az noxudlanan (partenokarp)və çox obliqat 

noxudlanan  (korinka  qrupu).  Gilələrin  rəngi  əksər  sortlarda  qaradır. 

 

38 

Əslində heç bir üzüm sortunun giləsində qara rəng olmur, qara adlandırılan 

bu  rəng  tünd-  bənövşəyidir.  Morfoloji  əlamətlərinə  görə  yabani  üzümlərə 

çox yaxındır. 

      Qərbi Avropa ekoloji-coğrafi qrupuna mənsub olan sortlar əsasən Qərbi 

Avropada  yayılmışdır  (Fransa, Almaniya, İtaliya, İspaniya, Portuqaliya  və 

onlara yaxın ölkələr). Bu ölkələrin hər birinin  özünün yerli sortları vardır. 

Hazırda  bu  sortlar  dünyanın  hər  yerinə  sürətlə  yayılmaqdadır.  Fransada 

calaq üzüm  tingi  istehsalı  o qədər genişlənmişdir ki,  onun  məhsulu  (ting) 

demək olar ki, dünyanın 5 qitəsində artıq özünə yer eləmişdir. 

      Azərbaycan  Respublikasında  bu  sortlar  əsasən  üzüm  kolleksiyalarında 

tək-tək nüsxələrdən olardı. 2003-cü ildən bizim respublikada bu sortlardan 

minlərlə hektar iri sənaye üzümlükləri salınmışdır. O cümlədən Avstraliya, 

Afrika və Çin son illərdə bu sortlardan geniş miqyasda istifadə edirlər. 

Bu  sortlar  aşağıdakı  əlamətləri  ilə  səciyyələnir:  yarpağın  alt  tərəfində 

hörümçək  toruna  bənzər  tüklüdür,  kənarları  aşağıya  doğru  əyilmiş  olur. 

Salxımı  iri  deyil,  sıxdır,silindrik  və  yaxud  konusvaridir.  Gilələri  girdə  , 

xırda və orta irilikdədir, qara və ağ rənglidir, ləti şirəlidir. Toxumu  xırda 

və qısa dimdiklidir. 

      Bu  qrupun  sortları  əsasən  yerli  yabanı  üzümlərdən  əmələ  gəlmişdir. 

Morfoloji əlamətlərinə görə yabanı üzümlərə çox yaxındır.  

      Daha  şimal  mənşəli  sortlar  bundan  əvvəlki  qruplarla  müqayisədə  yerli 

yabanı  üzümlərin  əlamətlərini  daha  çox  özündə  saxlamışdır.  Bunlar  daha 

qısa  veqetasiya  müddəti  və  daha  çox  şaxtaya  davamlılığı  ilə  xarakterizə 

olunur.  Bu  bitkilər  uzun  gün  bitkisidir  və  böyümə  gücü  nisbətən  zəifdir. 

Onlarda  barlı  zoğlar  daha  çox  olur,  bir  barlı  zoğda  3-4  salxım  olur,  bar 

əmsalı 1-dən çoxdur. Kolları qısa və orta uzunluqlu kəsməni tələb edir.  

     Bu  qrupun  sortlarının  hamısı  texniki  sortlardır.  Partenokarp  sortlar 

demək olar ki yoxdur və bunlara misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: 

Aliqote,  Pino  qrupu,  Kaberne,  Kaberne  sovinyon,  Sovinyon,  Rislinq, 

Semilyon, Alikant, Merlo və.s. 

     Bu  üç  qrupun  yerli  köhnə  sortlarından  başqa  avropa-asiya  üzümlərinə 

daha gec tapılan və yaradılan sortlar da daxildir. 

     Əsas qruplar üzrə sortların bioloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi onların 

sorta  məxsus  aqrotexnikasının  işlənib  hazırlanmasında  əsas  vasitələrdən 

hesab edilir. 

      Şimali Afrika qrupu ( konvar Nord-Afrika). 

Əksər  sortları  uzun  veqetasiya  müddətli  və  və  həmişə  yaşıldır. 

Tumurcuqları  gec  açılır,  yarpaqları  gec  tökülür,  şaxtaya  və  göbələk 

xəstəliklərinə davamsızdır İstifadə  istiqaməti əsasən süfrə üzümçülüyüdür. 

 

39 

 



Поделитесь с Вашими друзьями: