Yarpağın morfologiyası, anatomiyası və fiziologiyası

 

61 

İlk vaxtlarda cavan yarpaqlar boy nöqtəsində qatlanmış vəziyyətdə olur və sanki onu 

qoruyur.  Bu  onunla  izah  olunur  ki,  böyümə  üst  tərəfə  nisbətən  alt  tərəfdə  güclüdür. 

Cavan yarpaqlarda damarlanma, tüklülük və rəng güclü olur. 

Yarpaq saplağı  genişlənmiş novdana bənzər əsası  ilə zoğu üç tərəfdən əhatə edir . 

Əsasından  uzaqlaşdıqca  saplaq  girdələşir,  yarpaq  ayasına  birləşən  yerində  bir  qədər 

genişlənmiş olur. Yarpağın uzunluğu sortdan və böyümə şəraitindən asılı olaraq dəyişə 

bilir.  Saplağın  yarpaq  ayasını  günəşə  doğru  çevirmək  qabiliyyəti  vardır.  İşıq 

çatışmadıqda saplağın uzanma qabiliyyəti vardır, ancaq bu halda aya dəyişməz qalır. 

Yarpaq  ayası  iriliyi,  dişcikli  kənarları,  bütöv  və  müxtəlif  dərəcəli  kəsimliyi  ilə 

fərqlənir.  Yarpaq  ayasının  formasının  beş  əsas  tipdə  olması  qeyd  olunur:  tumurcuq 

şəkilli,  girdə,  ürəkşəkilli,  paz  şəkilli  və  yumurtavari.  Yarpaqlar  bir-birindən  üçdən 

yeddiyə qədər pəncələri ilə fərqlənir. Yuxarı və aşağı yan kəsiklər və kasa oyuğu ilə də 

fərqlənir. 

Yarpağın  kənar  oyuqları  çətinliklə  görünən,  dərini  qədər  (əgər  onlar  baş  damarın 

uzunluğundan kiçik deyilsə), çox dərin (baş damarın ¾ hissəsi qədər və baş damardan 

uzun) olur.Onlar işıq gələn yerin forması və dibi ilə fərqlənir. 

 Kənar  və  kasa  oyuqları  açıq  və  yaxud  qapalı  olur.  Açıq  və  qapalı  oyuqların  özü 

formasına görə müxtəlifdir. Oyuqlar da müxtəlif formalıdır. 

Yarpaq  ayası  lət  və  damarlardan  ibarətdir.  Baş  damar  5  ədəd  olur.  Orta  damar 

yarpaq ayasını qeyri-bərabər iki hissəyə bölür. Onlar biri digərindən uzun və yoğunluğu 

ilə fərqlənir. Hər bir damar yarpaq pəncəsində dişciklə qurtarır. Baş damardan müxtəlif 

dərəcəli budaqlanmalarla kiçik damarlar ayrılır. 

Yarpaq dişcikləri iriliyinə görə (iri,orta, kiçik və çox kiçik ), formasına (üçbucaqlı , 

düz,  mişar  şəkili,  girdə-iti,  üçbucaq-dartılmış),  və  enli  (dar,  orta,  enli  )  olması  ilə 

fərqlənir. 

Yarpaq  əksər  sortlarda  tüklü  olur.  Tükcüklər  cod,  hörümçək  toruna  bənzər  və 

yapıxmış olur. 

Yarpağın  rəngi  açıq-yaşıldan  tünd-yaşıla  qədər  dəyişir.  Sortdan  başqa,  yarpağın 

rənginə onun becərildiyi şəraitin də təsiri vardır. Kolun yaşı artdıqca yarpağın əlamətləri 

dəyişir. 

Vegetasiyanın  əvvəlində  cavan  yarpaq  və  zoğlarda  kəskin  dəyişən  rənglər  olur 

(bürüncü,  qızılı-sarı,  çaxırı-qırmızı).  Zoğ  uzandıqca  və  yarpaq  böyüdükcə  bu  rənglər 

itməyə başlayır, ancaq sorta məxsus tipik rənglər qalır. Vegetasiyanın sonunda yarpaq 

payız  rəngi  alır.  Ağ  və  çöhrayı  giləli  sortlarda  rəng  sarı,  qara  giləlilərdə  qırmızı  olur. 

Göstərilən rənglər bəzən müxtəlif kəsafətli yaşıl fonda olur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yarpağın anatomiyası 

 

 

62 

Yarpağın  eninə  kəsiyinə  mikroskop  altında  baxdıqda  görünür  ki,  üstdən  və  altdan 

incə  möhkəm  qabıqla  örtülüdür.  Üst  tərəfdən  səthə  perpendikulyar  dartılmış 

hüceyrələrdən  ibarət  barmaqvari  toxumalar  vardır.  Bu  toxumaların  altında  toplayıcı 

hüceyrələrdən  ibarət  qat  yerləşir.  Alt  tərəfdən  qabığın  altında  hüceyrələr  arası  hava 

boşluğu olan dodaqvari parenxim yerləşir. Barmaqvari və dodaqvari toxumaların altında 

xlorofil dənələri yerləşir. Yarpağın alt tərəfində çoxlu miqdarda ağızcıqlar (1 mm

2

 – də 

140-150  ədəd  )  vardır.  Ağızcıq  vasitəsilə  dodaqvari  parenximdəki  hüceyrələrarası 

fəzaya  hava  keçir.  Epidermisin  altında  bir-iki  ötürücü  dəstənin  qarşısında  kollenximin 

müxtəlif  ölçülü  yastı  sapları  yerləşir.  Həlqəvi  yerləşən  dəstələr  arasında  özək  şuaları 

yerləşir. Hər bir dəstə sıx parenxim hüceyrələri ilə əhatə olunub.  

Damarlarda budaqlanma artdıqca ötürücü dəstələrin sayı  zalır. Ən incə budaqlarda 

bir dəstə olur, axırıncı budaqda isə bir ədəd spiral şəkilli boru olur. Yarpaq ayası hər iki 

tərəfdən  (üst  və  alt  )  epidermislə  örtülüdür.  Epidermis  rəngsiz,  bir-biri  ilə  möhkəm 

birləşmiş hüceyrələrdən ibarətdir. Epidermis kutikula ilə örtülüdür. Yarpağın alt tərəfinə 

nisbətən  üst  tərəfində  kutikula  qalındır.  Müxtəlif  sortlarda  kutikula  müxtəlif  dərəcəli 

inkişafa malikdir. Sıx tükcüklə örtülü yarpaq ayasında kutikula nazik olur. Ağızcıqların 

sayı yarpağın üst və alt tərəflərində eyni deyildir. Üst səthin hər mm

2

-da 2 minə qədər 

ağızcıq olur və onlar əsasən damarlar boyu düzülmüşdür. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi 

alt tərəfdə ağızcıqlar daha çoxdur. Yarpaq səthində ağızcıqların miqdarı geniş miqyasda 

sortdan, işıqlanma şəraitindən, yarpağın yaşından, onun zoğda yerləşmə yerindən və s. 

asılıdır.  Aşağıda  yerləşən  yarpaqlara  nisbətən  üst  yarpaqlarda  ağızcıq  çox  olur. 

Yarpağın  səthinə  görə  ağızcıqların  yerləşməsi  müxtəlif  sortlarda  müxtəlifdir:  yarpaq 

səthi ilə bir səviyyədə, bir qədər dərində və səthin üstündə. 

Üst səthin epidermisinin altında çoxlu xloroplastlı barmaqvari parenximlər yerləşir. 

Barmaqvari toxumaların altında toplayıcı hüceyrə qatı yerləşir, ondan aşağıda çoxsaylı 

hüceyrə aralarından ibarət çoxqatlı dodaqvari toxumalar yeləşir. Dodaqvari toxuma 4-7 

qat  hüceyrədən  ibarətdir  və  bu  yarpağın  qalınlığının  əsasını  təşkil  dir.  Bilavasitə 

epidermisin altında rafidli iri hüceyrələrə rast gəlinir. 

Yarpaq  ayasının  və  saplağın  epidermisi  tükcük,  qılcıq  və  mirvari  vəzləri  şəklində 

çıxıntılar  verir.  Tükcüklər  və  qılcıqlar  müxtəlif  formalı  olur.  Mirvari  vəzcikləri  çox 

xırda  ağ  rəngli  kürəciklərdir  və  əsasən  saplaq  və  damarda  yerləşir.  Vəzcik  xaricdən 

epidermislə örtülüdür. Daxilində çoxlu plastik maddələri olan iri, nazik divarlı bucaqlı 

parenxim hüceyrələrdən ibarətdir. 

Yarpaq  saplağın  zoğa  birləşən  yerində  ayırıcı  toxumalar  əmələ  gəlir.  Payızda  bu 

toxumalar mantar qatına çevrilir. İlk vaxtlar parenxim boşluqlarını ötürücü toxumalarla 

doldurur.  Beləliklə,  yarpaq  zoğdan  ayrılır.  Bu  vaxta  yaxın  xloroplastlar  dağılır  və 

yarpaq  payız  rəngini  alır.  Yarpağın  qidalanması  dayanır.  Ayırıcı  mantar  qatı  əmələ 

gəldikdən sonra külək və hər hansı mexaniki təsirlərdə yarpaq qopub düşür. 

Yazda yüksək temperatur və nəmlikdə, yağışdan sonra, səhər və axşam saatlarında 

yarpağın kənar və qurtaracaq dişlərində kiçik məhlul damcıları görünür. Gündüzlər bu 

damcılar quruyur və onların  yerində  alma, quzuqulağı  və başqa turşuların duzlarından 

ibarət ağ örtük əmələ gəlir. 

Yarpağın  dişciklərində  konsentrik  yerləşən  epidermis  hüceyrələrindən  ibarət 

şəkildəyişmiş ağızcıqlar olur. Bu hüceyrələr arasında iri yarıqlar olur. Şəklini dəyişmiş 

belə ağızcıqlar hidatoqlar adlanır. Kök təzyiqinin təsiri altında şirə hidatoqlardan kənara 

 

63 

çıxır və bu şirə axımının mexanizmi kimi qəbul olunur. 

Cavan yarpaqlar xırda hüceyrəliliklə səciyyələnir. Onlarda ağızcıq az olur və əsasən 

yarpağın kənalarında , damarlar boyu və dişciklərdə yerləşir. 

Aşağı  buğumlardakı  yarpaqlar  qalındır,  hüceyrələri  iri,  damarlar  şəbəkəsi  orta 

yarpaqlara nisbətən azdır. 

Yarpağın  anatomik  quruluşuna  iqlim  şəraitinin  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsiri  vardır. 

Yaxşı  işıqlanmada  ağızcıqlar  çox,  epidermis  və  kutikula  qalın,  barmaqvari  toxumalar 

uzun hüceyrəli olur, xloroplastlar xırda, dodaqvari toxumalar kölgədə olan yarpaqlardan 

zəifdir. 

Bütövlükdə yarpağın anatomik quruluşu assimilyasiya fəaliyyətinin intensivliyini və 

plastik maddələrin axımını surətləndirir. 

 

Yarpağın fiziologiyası. 

 

Yaşıl  yarpaq  əsasən  üç  həyatı  funksiyanı  yerinə  yetirir:  Assimilyasiya,  tənəfüs  və 

transpirasiya.  Yarpağın  əsas  fizioloji  funksiyası  fotosintezdir.  Fotosintezin  nəticəsində 

günəş şüasının iştirakı ilə qeyri üzvi maddələrdən üzvi maddələr əmələ gəlir. Fotosintez 

prosesində ilkin maddə olaraq şəkərlər əmələ gəlir. 

Fotosintez və yaxud assimilyasiya bitkinin yaşıl orqanlarında gedir və qeyd edildiyi 

kimi əmələ gələn şəkərlər vegetativ kütlənin və məhsulun əmələ gəlməsinə sərf olunur. 

Yarpaqda fermentlər böyümə və transpirasiya vasitəsilə müxtəlif biokimyəvi prosesləri 

bir-biri ilə sıx laqələndirir. 

Üzüm  bitkisi  yarpaqları  güclü  assimilyasiya  fəaliyyəti  ilə  seçilir.  Yüksək  və 

keyfiyyətli  məhsul  alınması  üçün  bütün  aqrotexniki  tədbirlər  yarpaq  səthinin 

nizamlanmasına və fotosintezin gücləndirilməsinə yönəldilməlidir. 

Fotosintezin  intensivliyinin  vacib  şərtlərindən  biri  çoxlu  miqdarda  fəal 

xloroplastların  olmasıdır.  Onlar  yarpağın  açıq  -  yaşıl  rəngini  və  assimilyasiya 

fəaliyyətinin intensivliyini təmin edir. Cavan yarpaqlarda xloroplastlar xırda və sayca az 

olur. Ona görə ki, cavan yarpaqlarda nişastanın miqdarı orta hissələrdəki yarpaqlardan 

azdır. Yarpağın yaşı artdıqca onlarda fotosintezin intensivliyi artır. 

Yarpaqlar qocaldıqca isə plastidlərin miqdarı azalır. Yaşıl plastidlər günəş şuasından 

istifadə  edərək  su  molekulunu  parçalayır  və  oksigeni  oradan  çıxarır.  Suyun  hidrogeni 

karbon  qazı  ilə  birləşərək  karbohidratlar  əmələ  gətirir.  Bu  proses  reaksiya  ilə  həll 

olunur. 

 

6CO

2

 +6 H

2

O + işıq enerjisi = C 

6

H 

12

O 

6

 +6O

2 

 

Bəzi  müəlliflərə  görə  fotosintezin  mexanizmi  (ximizmi)  hələ  lazımınca 

öyrənilməyib. 

Göstərilən  prosesin  müəyyən  mürəkkəbliyi  vardır.  Proses  yaşıl  bitkinin 

sitoplazmasında  xloroplastların  nazik  qatında  gedir.  Xloroplastların  tərkibində 

xlorofildən başqa karotinoidlər və mineral maddələr də vardır. 

Bitki  fizioloqların  demək  olar  ki,  hamısı  hesab  edir  ki,  oksigen  sudan  ayrılır. 

Prosesin ilkin mərhələsini izole edilmiş xloroplastlarla da etmək olar. İkinci mərhələdə 

karbon  qazı  suyun  iki  atomu  ilə  birləşərək  fotosintezin  məhsulunu  əmələ  gətirir.  Bu 

 

64 

mərhələdə xlorofilin fəaliyyəti hələ tam müəyyən edilməmişdir. 

C.Uinkler  yazır  ki,  bir  qədər  əvvəllərə  qədər  şəkər  fotosintezin  birinci  məhsulu 

hesab edilirdi. İndi eksperimental texnikanın köməyi ilə, xüsusilə radioaktiv izotopların 

köməyi  ilə  müəyyən  edilmişdir  ki,  fotosintezin  ilkin  məhsulu  fosforoqliserindir.  Bu 

məhsulun arxasınca şəkərlər, lipidlər və başqa iri molekullu maddələr əmələ gəlir.  

Əsas  qida  maddəsi  hesab  edilən  şəkərdən  başqa  bitki  bir  sıra  karbohidrogen-lər, 

zülallar  və  yağlar  da  istehsal  edir.  Yaşıl  hüceyrələrdə  əmələ  gələn  şəkər  bir  çox 

dəyişkənliyə  məruz  qalır.  Şəkərin  bir  qismi  qida  maddəsi  kimi  tənəffüs  prosesində 

bitkinin özünə sərf olunur. Şəkərdə toplanan enerjinin bir qismi ayrılaraq bitkinin işini 

təmin  edir.  Həmin  anda  istifadə  olunmayan  şəkər  başqa  karbohidratlara-  fruktozaya, 

nişastaya, hemisellülozaya və sellilozaya çevrilir. 

Qida maddəsi kimi istifadə olunmayan və başqa karbohidratlara çevrilməyən şəkər 

sintez  vasitəsilə  zülallara,  yağlara  və  digər  birləşmələrə  çevrilir.  Mürəkkəb 

karbohidratların  əmələ  gəlməsi  üçün  bu  çevrilmələrə  işıq  lazım  deyildir.  Zülalların 

sintezi  üçün  nəinki  karbon  qazı  və  su  tələb  olunur,  eyni  zaman  da  torpaqda  olan 

maddələr, məsələn, azot, fosfor, kükürd , bəzən dəmir və başqa maddələr lazımdır. Bu 

elementlər nitratlar, fosfatlar və başqa birləşmələr formasında kökə və başqa orqanlara 

daxil olur. 

Yağlar bitkinin özünə və böyüməsinə lazımdır. Bitkidə onlar protoplazmzda ehtiyat 

zülallar  və  nukleproteinlər  formasındadır.  Zülallar  daha  sadə  birləşmələrdən-  amin 

turşularından  əmələ  gəlir.  Amin  turşuları  şəkərlərdən  və  azotdan  ibarətdir.  Amin 

turşularının bir qismində kükürd də olur. Üzüm bitkisində və onun meyvəsində 20 dən 

çox amin turşuları aşkar edilmişdir. 

Yağlar şəkərlərdən sintez olunur. Şəkərdə olan elementlər yağlarda da vardır, ancaq 

onlarda  oksigen  karbondan  azdır.  Yağlar  bitkidə  karbohidratların  yerinə  yetirdiyi 

funksiyanı yerinə yetirir. 

 

Tənəffüs. 

 

Qida  maddələrin  sintezi  üzüm  bitkisinin  hüceyrələrində  fasiləsiz  baş  verən 

proseslərin  kiçik  bir  hissəsidir.  Bu  dəyişiklər  fonunda  sadə  maddələr  birləşərək 

mürəkkəb  qida  maddələri  əmələ  gətirir.  Həmin  hüceyrələrdə  baş  verən  dəyişkənliklər 

əksili xarakter daşıyır, yəni mürəkkəb qida maddələri daha sadə maddələrə çevrilir. Bu 

dəyişkənliklər  eləcə  də  böyümə  və  məhsul  vermə  üçün  lazımdır.  Hər  iki  proses  eyni 

vaxtda baş verir və bir-biri ilə əlaqədardır. İkinci növ dəyişkənliklərdən tənəffüs xüsusi 

yer  tutur.  Tənəffüslə  bir  vaxtda  bitkinin  qidalandığı  maddələrin  həll  olunma  prosesi 

gedir. Həll olunmuş vəziyyətdə maddələr bitkinin bütün orqanlarına hərəkət edir. 

Tənəffüs zamanı ayrılan enerji üzüm bitkisində baş verən kimyəvi dəyişkənliklərin 

fotosintezdən  başqa  gedişinə  sərf  olunur.  Tənəffüs  prosesində  şəkərlər  daha  sadə 

maddələrlə çevrilir. 

 

C 

6

H 

12

O 

6

+6O 

2

—›6CO 

2

+6H 

2

O+enerji 

 

Bu  reaksiya  fotosintezin  tərs  reaksiyasıdır.  Fotosintezdə  enerji  toplanır,  tənəffüsdə 

enerji  ayrılır.  Beləliklə,  tənəffüs  oksidləşdirici  prosesdir.  Bu  prosesdə  oksigen  şəkərin 

 

65 

hidrogeni  və  karbonu  ilə  birləşərək  su  və  karbon  qazı  əmələ  gətirir  və  enerji  ayrılır. 

Qida maddələrinin sintezi kimi bu proses ardıcıl xarakter daşıyır və fermentlərin təsiri 

altında baş verir. 

Aydındır ki,  insan iş  görəndə, məsələn, üzüm  qutularının  yüklənməsinə enerji sərf 

edir. Ancaq bir qism insanlar təsəvvür edə bilmir ki, hərəkətsiz üzüm kolu enerjini necə 

sərf edə bilər.  Böyümə,  çiçək,  gilə və toxumun  formalaşdırıl-ması bütün  bunlara bitki 

enerji  sərf  edir.  Başqa  bitkilərdə  olduğu  kimi  üzüm  bitkisində  də  qida  maddələrinin 

sorulması,  onlardan  qida  maddələrinin  sintez  edilməsi,  axırıncının  köklərdə  , 

yarpaqlarda  ,  zoğ  və  meyvədə  çevrilmələri,  eləcə  də  canlı  olan  protoplazmaya  sərfi. 

Beləliklə,  aydın  olur  ki,  tənəffüs  assimilyasiyaya  əks  prosesdir.  İstər  istəməz  belə  bir 

sual çıxır: nə üçün bitki bir tərəfdən üzvi maddələr yaradır, digər tərəfdən onları dağıdır. 

Tənəffüs  vaxtı  parçalanan  üzvi  maddələrin  miqdarı  assimilyasiya  vaxtı  toplanan 

maddələrin miqdarından az olur. 

Tənəffüsün  intensivliyinə  mühitin  temperaturunun  böyük  təsiri  vardır.  0° 

temperaturda  tənəffüs  çox  zəif  gedir.  Əgər  havanın  +10°  temperaturunda  tənəfüsün 

gücü 100% qəbul edilsə, +20°C-də təqribən 200%, +30°-də 300% olmalıdır. 

Əgər maddələrin sintezi işıq olanda gedirsə, tənəffüs həmişə gedir. Adətən bitkinin 

cavan orqanlarında tənəffüs güclü  gedir, bu baxımdan zoğun ucu və  yaxşı  yetişməmiş 

gilələr turş olur. Üzüm yarpağında tənəffüs fəal  gedir. 20-27°C temperaturda 100 orta 

ölçülü  yarpaq  24  saat  ərzində  tənəffüs  üçün  3-4q  şəkər  tələb  edir.  Üzüm  bitkisində 

tənəffüsə sərf olunan assimilyatlar 27% təşkil edir. 

Tənəffüs  vaxtı  ayrılan  enerji  üzüm  bitkisinin  fəaliyyəti  üçün  lazım  olan  o 

maddələrin  sintezinə  sərf  olunur  ki,  onlar  canlı  maddələr,  bitkinin  qurulmasına  aid 

materiala, qida maddələrinə aid deyil. Bu birləşmələrə fermentlər, rəngləyici maddələr, 

aromat və dad maddələri, çaxır və alma turşuları, qlükozidlər və vitaminlər aiddir. 

Tənəfüsün  intensivliyi  toxumalardakı  sudan  da  aslıdır.  Optimal  fizioloji  nəmlikdə 

tənəffus  maksimumu  çatır.  Ancaq  torpaqdakı  və  toxumdakı  su  hava  ilə  antoqonistlik 

təşkil edə bilər.Torpağın su ilə basdırılması hava çatışmazlığından kökləri korlaya bilər. 

Salxımlar  tənəkdən  ayrıldıqdan  sonra  həyat  fəaliyyətini  dayandırmır.  Onlar  nəfəs 

almaqda davam edir. Tənəffüs prosesini müşaiyət edən dəyişkənliklər salxım dəridikdən 

sonra  onun  keyfiyyətini  pisləşdirir.  Elə  etmək  lazımdır  ki,  gilənin  tənəffüs  prosesi 

zəifləsin.  Məhsulun  tezliklə  sərinləşdirilməsi  və  onu  aşağı  temperaturda  saxlanması, 

eləcə də kükürd anhidridindən ağıllı istifadə edilməsi gilədə tənəffüs prosesini zəiflədir. 

0°-dən aşağı  temperaturda tənəffüs tamamilə dayanır.  Üzüm  kolunda, eləcə də hər bir 

canlı  hüceyrədə  tənəffüs  prosesi  24-dən  çox  mürəkkəb  hissəcikli  prosesdən  keçir.  Bu 

kiçik hissəcikli proseslərdə ferment və forforit turşusunun əhəmiyyəti vardır. 

  

Bitkidə maddələrin yerdəyiĢməsi. 

 

Üzüm  bitkisində  çox  maddələr  yerini  dəyişir.  Məlumdur  ki,  yetişmiş  üzümün 

giləsində olan şəkər yarpaqda əmələ gəlir. Torpağa gübrə verərkən nəzərə alınır ki, qida 

maddələrindən  ibarət  olan  kübrə  üzüm  bitkisinin  böyümə  baş  verən  orqanlarına 

veriləcəkdir. Assimilyatların-şəkərlərin əmələ gəlmə yeri yarpaqdır. Üzvi maddələrin bu 

yerdəyişməsi  çox  böyük  məsafədə  baş  vermir,  yəni  maddələr  mübadiləsi  və 

yerdəyişməsi  hüceyrədən  hüceyrəyə  keçir.  Assimilyatların  böyük  məsafəyə  verilməsi 

 

66 

xüsusi  ötürücü  ələkvari  borularla  həyata  keçirilir.  Radioaktiv  karbon  turşusu  ilə  subut 

etmək olar ki, əsas zoğların və bic zoğların yarpaqları öz maksimum iriliyinə çatdıqda 

assimilyatları  sintez  etməyə  başlayır.  Assimilyatların  axım  istiqaməti  bütün  yarpaqlar 

üçün eyni deyildir. Vegetasiyanın gedişində assimilyatların aşağı və yuxarı hərəkəti ilə 

yanaşı zoğun uc hissəsinə doğru cəhd etməsi də məlumdur. 

Normal  zoğun  ilk  iki  yarpağı  (aşağıdan)  assimilyatları  əsasən  aşağıya  kökə  doğru 

yönəldir,  orta  yarpaqlar  həm  aşağıya,  həm  də  yuxarıya,  yuxarıdakı  2-3  yarpaq  yalnız 

zoğun uc hissəsinə  yönəldir. Müəyyən olunmuşdur ki,  qida maddələri  üzüm  bitkisinin 

bütün  orqanlarında  toplanır.  Şəkərlər  və  amin  turşuları  yerlərini  dəyişməlidir  ki, 

onlardan  ehtiyat  maddələri-nişasta,  zülallar  və  yağlar  əmələ  gəlsin.  Karbohidratlar 

saxaroza formasında floyema ilə hərəkət edir. Beləliklə, tənəffüs və böyümə üçün lazım 

olan  ehtiyat  qida  maddələri  bitkidə  lazım  olan  yerlərə  çatdırılmalıdır.  Bu  maddələr 

floyemanın ələkvari boruları ilə hərəkət edir. 

Qida  maddələri  floyema  ilə  əsasən  yuxarıdan  aşağıya  doğru  hərəkət  edir,  əvvəlcə 

onlar  yuxarı  orqanlara  doğru  gedir  və  orada  ehtiyat  halında  toplanır.  Həll  olunmuş 

şəkildə  torpaqdan  alınan  maddələr  oduncaqla  yuxarıya  doğru  nəql  edilir.  Ancaq  bu 

maddələrin  bir  qismi  floyema  ilə  də  hərəkət  edə  bilir.  Su  və  qida  maddələrinin  eninə 

hərəkəti ( orqanın eninə) özək şuaları ilə baş tutur. 

Cavan,  hələ  lazımı  iriliyə  çatmamış  yarpaqda  tənəffüsə  sərf  olunan  şəkər 

fotosintezin  yaratdığı  şəkərdən  çox  olur.  Bu  məsələ  bic  zoğlarının  nizamlanmasına 

(onların  ucunun  qoparılmasına  və  yaxud  tam  qoparılmasına  parazit  xarakteri 

daşımayana qədər əsas verir. Yetişməmiş gilələrdə də tənəffüsün intensivliyi böyükdür. 

Təcrübələr  göstərmişdir  ki,  Rislinq  sortunda  100  kq  məhsul  10  gündə  3  kq  şəkər  sərf 

edir. 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, assimilyasiyanın ilk məhsulu şəkərlərin çoxsaylı sadə 

malekullarını  zəncirləyən  nişastadır.  O  hər  bir  canlı  hüceyrədə  toplanır.  Istənilən 

məqamda  fermentlərin  köməyi  ilə  nişasta  mütəhərrik  şəkərə  çevrilə  bilir  və  yerini 

dəyişib  lazım  olan  yerə  gedə  bilir  (nişastanın  səfərbər  olunması).  Sadə  şəkər 

molekulundan  hüceyrə  qlafının  divarının  qurulmasında  material  kimi  istifadə  olunan 

sellüloza əmələ gəlir. 

Şəkərlərin sadə növlərindən olan qlükoza (üzüm şəkəri) və fruktoza (meyvə şəkəri) 

piylərin, yağların, dabbaq maddələrinin, üzvi turşuların (çaxır, alma, limon), rəngverici 

maddələrin  və  zülal  birləşmələrinin  əmələ  gəlməsində  və  ehtiyat  maddələrinin 

yaranmasında mühüm rol oynayır. 

 

Torpaqdan suyun udulması. 

 

Karbon və oksigenin bir hissəsini istisna etməklə bütün elementlər köklər vasitəsilə 

udulur. Onlar suda həll olunduqdan sonra köklər vasıtəsilə udulur. Torpaq suyu duzların 

qarışdırılmış məhluludur və sərbəst sudur. Az və çox dərəcədə bu su torpaq hissəcikləri 

ilə möhkəm əlaqəli olduğuna görə əvvəlcə torpaq hissəciklərindən ayrılmalıdır. Kökün 

uducu  orqanı-kök  tükcükləri  torpaq  zərrəcikləri  ilə  möhkəm  birləşmiş  olur.  Kök 

tükcükləri  zərrəciyə  birləşmiş  suyu  udur.  Tükcüyün  hüceyrələri  vasitəsi  ilə  suyun 

udulması  yalnız sorma qüvvəsi ilə həyata keçirilir. Üzüm bitkisinin kökünə daxil olan 

suyun əsas hissəsi torpaqdan udulur. Transpirasiya vasitəsi ilə yarpaq hüceyrələrinin su 

 

67 

itirməsi  nəticəsində  hüceyrə  şirəsində  həll  olunmuş  maddələrin  qatılığını  artırır. 

Bununla  yanaşı  həll  olunan  və  yarım  həll  olunan  maddələrin  suda  müəyyən  qədər 

azaldığından köklərin udma qabiliyyəti azalır. Suyu azalmış hüceyrələrin ksilemadan su 

udma  qabiliyyəti  güclənir.  Su  malekulları  arasındakı  zəncirlərin  böyük  gücü  onları 

qopmaqdan qoruyur. Nə qədər ki bitkinin transpirasiyası fəaldır, uzun məsafəyə suyun 

çatdırılması  işində  qarşıya  çıxan  maniələri  dəf  etməkdə  sorma  gücünün  böyük 

əhəmiyyəti vardır. 

Transpirasiya  ilə  güc  azaldıqda  (gecə  vaxtı,  yaxud  nisbi  nəmlik  çox  olduqda)  su 

ocmos  vasitəsilə  sorulur.  Bu  halda  canlı  hüceyrənin  enerjisindən  istifadə  edilir. 

Transpirasiya vaxtı sorma gücü maksimuma çatır. 

C.  Uinklerin  yazdığına  görə  tənəkdə  hər  gün  kəsmə  aparakən  müəyyən  edilmişdir 

ki,  bir  kol  19  litrdən  26,51  l-ə  qədər  su  itirə  bilir.  Onu  qeyd  edək  ki,  bu  məlumat 

tamamilə  yenidir.  Üzümçülük  üzrə  mövcud  ədəbiyyatda  bir  kolun  "ağlama"  fazasında 

5-6 litr şirə axıtması məlum idi. Koldan axan şirədə həll olunan maddələr olmur. Əgər 

şirə hərəkəti aşağı temperaturda baş tutursa onda şirədə şəkər ola bilər. 

Kök  tükcüklərinin  yüksək  seçmə  qabiliyyəti  vardır,  təmiz  su  və  yaxud  torpaq 

məhlulu  hansının  kök  tükcüyünün  təlabatına  uyğundursa  onu  seçir.  Bundan  başqa 

torpaq suyu həll olunmayan maddələri həll oluna bilən şəklə çevirmək qabiliyyətinə də 

malikdir. Kökləri böyüməsinin fəal vaxtında ehtiyat qida maddələri normal olduqda kök 

hüceyrələri torpaq məhlulunun təzyiqini dəf edərək suyu udmaq qabiliyyəti vardır. Bu 

vəziyyət  kolda  yarpaq  olmayan  vaxtda  baş  verir,  ancaq  bu  vaxta  köklər  fəal  olur.  Bu 

vaxt  köklərin  ucu  qoparılarsa  və  yaxud  isti  su  ilə  suvarılma  aparılarsa  bitkidə  şirə 

hərəkəti başlaya bilər (bu fikirlər nisbi istirahət dövrünə aiddir). 

Eynilə  bu  vəziyyət  üzüm  bitkisinin  inkişafının  fəal  dövründə  səhər  tezdən  yarpaq 

pəncəsinin  dişciklərinin  kənarlarından  suyun  axmasında  görünür.  Bu  hadisə  quttasiya 

adlanır. Quttasiya yolu ilə bitki sudan azad olur. 

Torpaqdan suyun sorulmasının surəti müəyyən amillərdən məsələn, transpirasiyaya 

göstərilən  təsirlərdən,  eləcə  də  kök  sisteminin  inkişafının  intensivliyindən  asılıdır. 

Torpaqda  suyun  yerdəyişməsi  yavaşdırsa  və  yaxud  tamam  hərəkətsizdirsə  köklər  onu 

tezliklə  qəbul  edir.  Bitkinin  çox  su  udması  üçün  torpaq  qatında  o  köklərini 

irəlilətməlidir.  Beləliklə  ,  köklərin  böyüməsinə  təsir  göstərən  şərait  kökün  suyu  udma 

surətində də özünü göstərir. 

Üzüm  kolunun  transpirasiyanı  nizamlamaq  qabiliyyəti  vardır.  Yarpaqda  suyun 

buxarlanması  çox  saylı  ağızcıqlar  vasitəsilə  həyata  keçirilir  (ağızcıq  transpirasiyası). 

Ağızcıqların  tezliklə  qapanma  qabiliyyəti  vardır.  Üzüm  bitkisi  müstəqil  olaraq 

transpirasiyanı  idarə  edə  bilir.  Çox  su  itirildikdə  və  su  çatışmazlığında  ağızcıqlar 

qapanır və assimilyasiya məhdudlaşır.  

 

Поделитесь с Вашими друзьями: