Yarpağın morfologiyası, anatomiyası və fiziologiyası
Şəkər əmələ gəlməsinin əsas mənbəyi yarpaqdır . Üzüm toxmacarında filqə
yarpaqları qarşı-qarşıyadır. İlk həqiqi yarpaqlar rüşeym tumurcuğunun ucundakı gövdə
təpəciyindən əmələ gəlir.Toxmacarın yarpaq ayası tingin yarpaq ayasından kiçikliyi,
seyrəkliyi və az miqdarda cod tükcükləri ilə fərqlənir. Saplağı qısa və girdə formadadır.
Toxmacarın birinci ilində sort əlamətləri az fərqlidir. Sonrakı illərdə toxmacar yarpağı
sortun tipik morfoloji əlamətlərini qazana bilir. Üzüm yarpağı saplaq və ayadan
ibarətdir. Əksər hallarda yarpaq ayası 5 pəncəli və budaqlanmış 5 əsas damardan
ibarətdir. Ayanın pəncələri müxtəlif formalı kəsiklərlə bir-birindən aralanır. Pəncələrin
kənarları müxtəlif formalı və müxtəlif irilikdə dişiciklərlə əhatə olunmuşdur.
Yarpaq ayasının ölçü və forması dişciklərin xarakteri, yan kəsiklərin və kassa
oyuğunun forması və dərinliyi, tüklülüyün xarakteri, cavan yarpağın və saplağın rəngi
sortun əlamətləridir. Yarpaq ayası sığallı və qatlanmış, dalğalı, qabarcıqlı və qofri ola
bilər.
Yarpağın əsas əlamətləri sortdan və kolun yaşından asılı olaraq müəyyən dərəcədə
dəyişir. Ən tipik yarpaqlar 8-12–ci buğumlarda olur.
61
İlk vaxtlarda cavan yarpaqlar boy nöqtəsində qatlanmış vəziyyətdə olur və sanki onu
qoruyur. Bu onunla izah olunur ki, böyümə üst tərəfə nisbətən alt tərəfdə güclüdür.
Cavan yarpaqlarda damarlanma, tüklülük və rəng güclü olur.
Yarpaq saplağı genişlənmiş novdana bənzər əsası ilə zoğu üç tərəfdən əhatə edir .
Əsasından uzaqlaşdıqca saplaq girdələşir, yarpaq ayasına birləşən yerində bir qədər
genişlənmiş olur. Yarpağın uzunluğu sortdan və böyümə şəraitindən asılı olaraq dəyişə
bilir. Saplağın yarpaq ayasını günəşə doğru çevirmək qabiliyyəti vardır. İşıq
çatışmadıqda saplağın uzanma qabiliyyəti vardır, ancaq bu halda aya dəyişməz qalır.
Yarpaq ayası iriliyi, dişcikli kənarları, bütöv və müxtəlif dərəcəli kəsimliyi ilə
fərqlənir. Yarpaq ayasının formasının beş əsas tipdə olması qeyd olunur: tumurcuq
şəkilli, girdə, ürəkşəkilli, paz şəkilli və yumurtavari. Yarpaqlar bir-birindən üçdən
yeddiyə qədər pəncələri ilə fərqlənir. Yuxarı və aşağı yan kəsiklər və kasa oyuğu ilə də
fərqlənir.
Yarpağın kənar oyuqları çətinliklə görünən, dərini qədər (əgər onlar baş damarın
uzunluğundan kiçik deyilsə), çox dərin (baş damarın ¾ hissəsi qədər və baş damardan
uzun) olur.Onlar işıq gələn yerin forması və dibi ilə fərqlənir.
Kənar və kasa oyuqları açıq və yaxud qapalı olur. Açıq və qapalı oyuqların özü
formasına görə müxtəlifdir. Oyuqlar da müxtəlif formalıdır.
Yarpaq ayası lət və damarlardan ibarətdir. Baş damar 5 ədəd olur. Orta damar
yarpaq ayasını qeyri-bərabər iki hissəyə bölür. Onlar biri digərindən uzun və yoğunluğu
ilə fərqlənir. Hər bir damar yarpaq pəncəsində dişciklə qurtarır. Baş damardan müxtəlif
dərəcəli budaqlanmalarla kiçik damarlar ayrılır.
Yarpaq dişcikləri iriliyinə görə (iri,orta, kiçik və çox kiçik ), formasına (üçbucaqlı ,
düz, mişar şəkili, girdə-iti, üçbucaq-dartılmış), və enli (dar, orta, enli ) olması ilə
fərqlənir.
Yarpaq əksər sortlarda tüklü olur. Tükcüklər cod, hörümçək toruna bənzər və
yapıxmış olur.
Yarpağın rəngi açıq-yaşıldan tünd-yaşıla qədər dəyişir. Sortdan başqa, yarpağın
rənginə onun becərildiyi şəraitin də təsiri vardır. Kolun yaşı artdıqca yarpağın əlamətləri
dəyişir.
Vegetasiyanın əvvəlində cavan yarpaq və zoğlarda kəskin dəyişən rənglər olur
(bürüncü, qızılı-sarı, çaxırı-qırmızı). Zoğ uzandıqca və yarpaq böyüdükcə bu rənglər
itməyə başlayır, ancaq sorta məxsus tipik rənglər qalır. Vegetasiyanın sonunda yarpaq
payız rəngi alır. Ağ və çöhrayı giləli sortlarda rəng sarı, qara giləlilərdə qırmızı olur.
Göstərilən rənglər bəzən müxtəlif kəsafətli yaşıl fonda olur.
Yarpağın anatomiyası
62
Yarpağın eninə kəsiyinə mikroskop altında baxdıqda görünür ki, üstdən və altdan
incə möhkəm qabıqla örtülüdür. Üst tərəfdən səthə perpendikulyar dartılmış
hüceyrələrdən ibarət barmaqvari toxumalar vardır. Bu toxumaların altında toplayıcı
hüceyrələrdən ibarət qat yerləşir. Alt tərəfdən qabığın altında hüceyrələr arası hava
boşluğu olan dodaqvari parenxim yerləşir. Barmaqvari və dodaqvari toxumaların altında
xlorofil dənələri yerləşir. Yarpağın alt tərəfində çoxlu miqdarda ağızcıqlar (1 mm
2
– də
140-150 ədəd ) vardır. Ağızcıq vasitəsilə dodaqvari parenximdəki hüceyrələrarası
fəzaya hava keçir. Epidermisin altında bir-iki ötürücü dəstənin qarşısında kollenximin
müxtəlif ölçülü yastı sapları yerləşir. Həlqəvi yerləşən dəstələr arasında özək şuaları
yerləşir. Hər bir dəstə sıx parenxim hüceyrələri ilə əhatə olunub.
Damarlarda budaqlanma artdıqca ötürücü dəstələrin sayı zalır. Ən incə budaqlarda
bir dəstə olur, axırıncı budaqda isə bir ədəd spiral şəkilli boru olur. Yarpaq ayası hər iki
tərəfdən (üst və alt ) epidermislə örtülüdür. Epidermis rəngsiz, bir-biri ilə möhkəm
birləşmiş hüceyrələrdən ibarətdir. Epidermis kutikula ilə örtülüdür. Yarpağın alt tərəfinə
nisbətən üst tərəfində kutikula qalındır. Müxtəlif sortlarda kutikula müxtəlif dərəcəli
inkişafa malikdir. Sıx tükcüklə örtülü yarpaq ayasında kutikula nazik olur. Ağızcıqların
sayı yarpağın üst və alt tərəflərində eyni deyildir. Üst səthin hər mm
2
-da 2 minə qədər
ağızcıq olur və onlar əsasən damarlar boyu düzülmüşdür. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi
alt tərəfdə ağızcıqlar daha çoxdur. Yarpaq səthində ağızcıqların miqdarı geniş miqyasda
sortdan, işıqlanma şəraitindən, yarpağın yaşından, onun zoğda yerləşmə yerindən və s.
asılıdır. Aşağıda yerləşən yarpaqlara nisbətən üst yarpaqlarda ağızcıq çox olur.
Yarpağın səthinə görə ağızcıqların yerləşməsi müxtəlif sortlarda müxtəlifdir: yarpaq
səthi ilə bir səviyyədə, bir qədər dərində və səthin üstündə.
Üst səthin epidermisinin altında çoxlu xloroplastlı barmaqvari parenximlər yerləşir.
Barmaqvari toxumaların altında toplayıcı hüceyrə qatı yerləşir, ondan aşağıda çoxsaylı
hüceyrə aralarından ibarət çoxqatlı dodaqvari toxumalar yeləşir. Dodaqvari toxuma 4-7
qat hüceyrədən ibarətdir və bu yarpağın qalınlığının əsasını təşkil dir. Bilavasitə
epidermisin altında rafidli iri hüceyrələrə rast gəlinir.
Yarpaq ayasının və saplağın epidermisi tükcük, qılcıq və mirvari vəzləri şəklində
çıxıntılar verir. Tükcüklər və qılcıqlar müxtəlif formalı olur. Mirvari vəzcikləri çox
xırda ağ rəngli kürəciklərdir və əsasən saplaq və damarda yerləşir. Vəzcik xaricdən
epidermislə örtülüdür. Daxilində çoxlu plastik maddələri olan iri, nazik divarlı bucaqlı
parenxim hüceyrələrdən ibarətdir.
Yarpaq saplağın zoğa birləşən yerində ayırıcı toxumalar əmələ gəlir. Payızda bu
toxumalar mantar qatına çevrilir. İlk vaxtlar parenxim boşluqlarını ötürücü toxumalarla
doldurur. Beləliklə, yarpaq zoğdan ayrılır. Bu vaxta yaxın xloroplastlar dağılır və
yarpaq payız rəngini alır. Yarpağın qidalanması dayanır. Ayırıcı mantar qatı əmələ
gəldikdən sonra külək və hər hansı mexaniki təsirlərdə yarpaq qopub düşür.
Yazda yüksək temperatur və nəmlikdə, yağışdan sonra, səhər və axşam saatlarında
yarpağın kənar və qurtaracaq dişlərində kiçik məhlul damcıları görünür. Gündüzlər bu
damcılar quruyur və onların yerində alma, quzuqulağı və başqa turşuların duzlarından
ibarət ağ örtük əmələ gəlir.
Yarpağın dişciklərində konsentrik yerləşən epidermis hüceyrələrindən ibarət
şəkildəyişmiş ağızcıqlar olur. Bu hüceyrələr arasında iri yarıqlar olur. Şəklini dəyişmiş
belə ağızcıqlar hidatoqlar adlanır. Kök təzyiqinin təsiri altında şirə hidatoqlardan kənara
63
çıxır və bu şirə axımının mexanizmi kimi qəbul olunur.
Cavan yarpaqlar xırda hüceyrəliliklə səciyyələnir. Onlarda ağızcıq az olur və əsasən
yarpağın kənalarında , damarlar boyu və dişciklərdə yerləşir.
Aşağı buğumlardakı yarpaqlar qalındır, hüceyrələri iri, damarlar şəbəkəsi orta
yarpaqlara nisbətən azdır.
Yarpağın anatomik quruluşuna iqlim şəraitinin əhəmiyyətli dərəcədə təsiri vardır.
Yaxşı işıqlanmada ağızcıqlar çox, epidermis və kutikula qalın, barmaqvari toxumalar
uzun hüceyrəli olur, xloroplastlar xırda, dodaqvari toxumalar kölgədə olan yarpaqlardan
zəifdir.
Bütövlükdə yarpağın anatomik quruluşu assimilyasiya fəaliyyətinin intensivliyini və
plastik maddələrin axımını surətləndirir.
Yarpağın fiziologiyası.
Yaşıl yarpaq əsasən üç həyatı funksiyanı yerinə yetirir: Assimilyasiya, tənəfüs və
transpirasiya. Yarpağın əsas fizioloji funksiyası fotosintezdir. Fotosintezin nəticəsində
günəş şüasının iştirakı ilə qeyri üzvi maddələrdən üzvi maddələr əmələ gəlir. Fotosintez
prosesində ilkin maddə olaraq şəkərlər əmələ gəlir.
Fotosintez və yaxud assimilyasiya bitkinin yaşıl orqanlarında gedir və qeyd edildiyi
kimi əmələ gələn şəkərlər vegetativ kütlənin və məhsulun əmələ gəlməsinə sərf olunur.
Yarpaqda fermentlər böyümə və transpirasiya vasitəsilə müxtəlif biokimyəvi prosesləri
bir-biri ilə sıx laqələndirir.
Üzüm bitkisi yarpaqları güclü assimilyasiya fəaliyyəti ilə seçilir. Yüksək və
keyfiyyətli məhsul alınması üçün bütün aqrotexniki tədbirlər yarpaq səthinin
nizamlanmasına və fotosintezin gücləndirilməsinə yönəldilməlidir.
Fotosintezin intensivliyinin vacib şərtlərindən biri çoxlu miqdarda fəal
xloroplastların olmasıdır. Onlar yarpağın açıq - yaşıl rəngini və assimilyasiya
fəaliyyətinin intensivliyini təmin edir. Cavan yarpaqlarda xloroplastlar xırda və sayca az
olur. Ona görə ki, cavan yarpaqlarda nişastanın miqdarı orta hissələrdəki yarpaqlardan
azdır. Yarpağın yaşı artdıqca onlarda fotosintezin intensivliyi artır.
Yarpaqlar qocaldıqca isə plastidlərin miqdarı azalır. Yaşıl plastidlər günəş şuasından
istifadə edərək su molekulunu parçalayır və oksigeni oradan çıxarır. Suyun hidrogeni
karbon qazı ilə birləşərək karbohidratlar əmələ gətirir. Bu proses reaksiya ilə həll
olunur.
6CO
2
+6 H
2
O + işıq enerjisi = C
6
H
12
O
6
+6O
2
Bəzi müəlliflərə görə fotosintezin mexanizmi (ximizmi) hələ lazımınca
öyrənilməyib.
Göstərilən prosesin müəyyən mürəkkəbliyi vardır. Proses yaşıl bitkinin
sitoplazmasında xloroplastların nazik qatında gedir. Xloroplastların tərkibində
xlorofildən başqa karotinoidlər və mineral maddələr də vardır.
Bitki fizioloqların demək olar ki, hamısı hesab edir ki, oksigen sudan ayrılır.
Prosesin ilkin mərhələsini izole edilmiş xloroplastlarla da etmək olar. İkinci mərhələdə
karbon qazı suyun iki atomu ilə birləşərək fotosintezin məhsulunu əmələ gətirir. Bu
64
mərhələdə xlorofilin fəaliyyəti hələ tam müəyyən edilməmişdir.
C.Uinkler yazır ki, bir qədər əvvəllərə qədər şəkər fotosintezin birinci məhsulu
hesab edilirdi. İndi eksperimental texnikanın köməyi ilə, xüsusilə radioaktiv izotopların
köməyi ilə müəyyən edilmişdir ki, fotosintezin ilkin məhsulu fosforoqliserindir. Bu
məhsulun arxasınca şəkərlər, lipidlər və başqa iri molekullu maddələr əmələ gəlir.
Əsas qida maddəsi hesab edilən şəkərdən başqa bitki bir sıra karbohidrogen-lər,
zülallar və yağlar da istehsal edir. Yaşıl hüceyrələrdə əmələ gələn şəkər bir çox
dəyişkənliyə məruz qalır. Şəkərin bir qismi qida maddəsi kimi tənəffüs prosesində
bitkinin özünə sərf olunur. Şəkərdə toplanan enerjinin bir qismi ayrılaraq bitkinin işini
təmin edir. Həmin anda istifadə olunmayan şəkər başqa karbohidratlara- fruktozaya,
nişastaya, hemisellülozaya və sellilozaya çevrilir.
Qida maddəsi kimi istifadə olunmayan və başqa karbohidratlara çevrilməyən şəkər
sintez vasitəsilə zülallara, yağlara və digər birləşmələrə çevrilir. Mürəkkəb
karbohidratların əmələ gəlməsi üçün bu çevrilmələrə işıq lazım deyildir. Zülalların
sintezi üçün nəinki karbon qazı və su tələb olunur, eyni zaman da torpaqda olan
maddələr, məsələn, azot, fosfor, kükürd , bəzən dəmir və başqa maddələr lazımdır. Bu
elementlər nitratlar, fosfatlar və başqa birləşmələr formasında kökə və başqa orqanlara
daxil olur.
Yağlar bitkinin özünə və böyüməsinə lazımdır. Bitkidə onlar protoplazmzda ehtiyat
zülallar və nukleproteinlər formasındadır. Zülallar daha sadə birləşmələrdən- amin
turşularından əmələ gəlir. Amin turşuları şəkərlərdən və azotdan ibarətdir. Amin
turşularının bir qismində kükürd də olur. Üzüm bitkisində və onun meyvəsində 20 dən
çox amin turşuları aşkar edilmişdir.
Yağlar şəkərlərdən sintez olunur. Şəkərdə olan elementlər yağlarda da vardır, ancaq
onlarda oksigen karbondan azdır. Yağlar bitkidə karbohidratların yerinə yetirdiyi
funksiyanı yerinə yetirir.
Tənəffüs.
Qida maddələrin sintezi üzüm bitkisinin hüceyrələrində fasiləsiz baş verən
proseslərin kiçik bir hissəsidir. Bu dəyişiklər fonunda sadə maddələr birləşərək
mürəkkəb qida maddələri əmələ gətirir. Həmin hüceyrələrdə baş verən dəyişkənliklər
əksili xarakter daşıyır, yəni mürəkkəb qida maddələri daha sadə maddələrə çevrilir. Bu
dəyişkənliklər eləcə də böyümə və məhsul vermə üçün lazımdır. Hər iki proses eyni
vaxtda baş verir və bir-biri ilə əlaqədardır. İkinci növ dəyişkənliklərdən tənəffüs xüsusi
yer tutur. Tənəffüslə bir vaxtda bitkinin qidalandığı maddələrin həll olunma prosesi
gedir. Həll olunmuş vəziyyətdə maddələr bitkinin bütün orqanlarına hərəkət edir.
Tənəffüs zamanı ayrılan enerji üzüm bitkisində baş verən kimyəvi dəyişkənliklərin
fotosintezdən başqa gedişinə sərf olunur. Tənəffüs prosesində şəkərlər daha sadə
maddələrlə çevrilir.
C
6
H
12
O
6
+6O
2
—›6CO
2
+6H
2
O+enerji
Bu reaksiya fotosintezin tərs reaksiyasıdır. Fotosintezdə enerji toplanır, tənəffüsdə
enerji ayrılır. Beləliklə, tənəffüs oksidləşdirici prosesdir. Bu prosesdə oksigen şəkərin
65
hidrogeni və karbonu ilə birləşərək su və karbon qazı əmələ gətirir və enerji ayrılır.
Qida maddələrinin sintezi kimi bu proses ardıcıl xarakter daşıyır və fermentlərin təsiri
altında baş verir.
Aydındır ki, insan iş görəndə, məsələn, üzüm qutularının yüklənməsinə enerji sərf
edir. Ancaq bir qism insanlar təsəvvür edə bilmir ki, hərəkətsiz üzüm kolu enerjini necə
sərf edə bilər. Böyümə, çiçək, gilə və toxumun formalaşdırıl-ması bütün bunlara bitki
enerji sərf edir. Başqa bitkilərdə olduğu kimi üzüm bitkisində də qida maddələrinin
sorulması, onlardan qida maddələrinin sintez edilməsi, axırıncının köklərdə ,
yarpaqlarda , zoğ və meyvədə çevrilmələri, eləcə də canlı olan protoplazmaya sərfi.
Beləliklə, aydın olur ki, tənəffüs assimilyasiyaya əks prosesdir. İstər istəməz belə bir
sual çıxır: nə üçün bitki bir tərəfdən üzvi maddələr yaradır, digər tərəfdən onları dağıdır.
Tənəffüs vaxtı parçalanan üzvi maddələrin miqdarı assimilyasiya vaxtı toplanan
maddələrin miqdarından az olur.
Tənəffüsün intensivliyinə mühitin temperaturunun böyük təsiri vardır. 0°
temperaturda tənəffüs çox zəif gedir. Əgər havanın +10° temperaturunda tənəfüsün
gücü 100% qəbul edilsə, +20°C-də təqribən 200%, +30°-də 300% olmalıdır.
Əgər maddələrin sintezi işıq olanda gedirsə, tənəffüs həmişə gedir. Adətən bitkinin
cavan orqanlarında tənəffüs güclü gedir, bu baxımdan zoğun ucu və yaxşı yetişməmiş
gilələr turş olur. Üzüm yarpağında tənəffüs fəal gedir. 20-27°C temperaturda 100 orta
ölçülü yarpaq 24 saat ərzində tənəffüs üçün 3-4q şəkər tələb edir. Üzüm bitkisində
tənəffüsə sərf olunan assimilyatlar 27% təşkil edir.
Tənəffüs vaxtı ayrılan enerji üzüm bitkisinin fəaliyyəti üçün lazım olan o
maddələrin sintezinə sərf olunur ki, onlar canlı maddələr, bitkinin qurulmasına aid
materiala, qida maddələrinə aid deyil. Bu birləşmələrə fermentlər, rəngləyici maddələr,
aromat və dad maddələri, çaxır və alma turşuları, qlükozidlər və vitaminlər aiddir.
Tənəfüsün intensivliyi toxumalardakı sudan da aslıdır. Optimal fizioloji nəmlikdə
tənəffus maksimumu çatır. Ancaq torpaqdakı və toxumdakı su hava ilə antoqonistlik
təşkil edə bilər.Torpağın su ilə basdırılması hava çatışmazlığından kökləri korlaya bilər.
Salxımlar tənəkdən ayrıldıqdan sonra həyat fəaliyyətini dayandırmır. Onlar nəfəs
almaqda davam edir. Tənəffüs prosesini müşaiyət edən dəyişkənliklər salxım dəridikdən
sonra onun keyfiyyətini pisləşdirir. Elə etmək lazımdır ki, gilənin tənəffüs prosesi
zəifləsin. Məhsulun tezliklə sərinləşdirilməsi və onu aşağı temperaturda saxlanması,
eləcə də kükürd anhidridindən ağıllı istifadə edilməsi gilədə tənəffüs prosesini zəiflədir.
0°-dən aşağı temperaturda tənəffüs tamamilə dayanır. Üzüm kolunda, eləcə də hər bir
canlı hüceyrədə tənəffüs prosesi 24-dən çox mürəkkəb hissəcikli prosesdən keçir. Bu
kiçik hissəcikli proseslərdə ferment və forforit turşusunun əhəmiyyəti vardır.
Bitkidə maddələrin yerdəyiĢməsi.
Üzüm bitkisində çox maddələr yerini dəyişir. Məlumdur ki, yetişmiş üzümün
giləsində olan şəkər yarpaqda əmələ gəlir. Torpağa gübrə verərkən nəzərə alınır ki, qida
maddələrindən ibarət olan kübrə üzüm bitkisinin böyümə baş verən orqanlarına
veriləcəkdir. Assimilyatların-şəkərlərin əmələ gəlmə yeri yarpaqdır. Üzvi maddələrin bu
yerdəyişməsi çox böyük məsafədə baş vermir, yəni maddələr mübadiləsi və
yerdəyişməsi hüceyrədən hüceyrəyə keçir. Assimilyatların böyük məsafəyə verilməsi
66
xüsusi ötürücü ələkvari borularla həyata keçirilir. Radioaktiv karbon turşusu ilə subut
etmək olar ki, əsas zoğların və bic zoğların yarpaqları öz maksimum iriliyinə çatdıqda
assimilyatları sintez etməyə başlayır. Assimilyatların axım istiqaməti bütün yarpaqlar
üçün eyni deyildir. Vegetasiyanın gedişində assimilyatların aşağı və yuxarı hərəkəti ilə
yanaşı zoğun uc hissəsinə doğru cəhd etməsi də məlumdur.
Normal zoğun ilk iki yarpağı (aşağıdan) assimilyatları əsasən aşağıya kökə doğru
yönəldir, orta yarpaqlar həm aşağıya, həm də yuxarıya, yuxarıdakı 2-3 yarpaq yalnız
zoğun uc hissəsinə yönəldir. Müəyyən olunmuşdur ki, qida maddələri üzüm bitkisinin
bütün orqanlarında toplanır. Şəkərlər və amin turşuları yerlərini dəyişməlidir ki,
onlardan ehtiyat maddələri-nişasta, zülallar və yağlar əmələ gəlsin. Karbohidratlar
saxaroza formasında floyema ilə hərəkət edir. Beləliklə, tənəffüs və böyümə üçün lazım
olan ehtiyat qida maddələri bitkidə lazım olan yerlərə çatdırılmalıdır. Bu maddələr
floyemanın ələkvari boruları ilə hərəkət edir.
Qida maddələri floyema ilə əsasən yuxarıdan aşağıya doğru hərəkət edir, əvvəlcə
onlar yuxarı orqanlara doğru gedir və orada ehtiyat halında toplanır. Həll olunmuş
şəkildə torpaqdan alınan maddələr oduncaqla yuxarıya doğru nəql edilir. Ancaq bu
maddələrin bir qismi floyema ilə də hərəkət edə bilir. Su və qida maddələrinin eninə
hərəkəti ( orqanın eninə) özək şuaları ilə baş tutur.
Cavan, hələ lazımı iriliyə çatmamış yarpaqda tənəffüsə sərf olunan şəkər
fotosintezin yaratdığı şəkərdən çox olur. Bu məsələ bic zoğlarının nizamlanmasına
(onların ucunun qoparılmasına və yaxud tam qoparılmasına parazit xarakteri
daşımayana qədər əsas verir. Yetişməmiş gilələrdə də tənəffüsün intensivliyi böyükdür.
Təcrübələr göstərmişdir ki, Rislinq sortunda 100 kq məhsul 10 gündə 3 kq şəkər sərf
edir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, assimilyasiyanın ilk məhsulu şəkərlərin çoxsaylı sadə
malekullarını zəncirləyən nişastadır. O hər bir canlı hüceyrədə toplanır. Istənilən
məqamda fermentlərin köməyi ilə nişasta mütəhərrik şəkərə çevrilə bilir və yerini
dəyişib lazım olan yerə gedə bilir (nişastanın səfərbər olunması). Sadə şəkər
molekulundan hüceyrə qlafının divarının qurulmasında material kimi istifadə olunan
sellüloza əmələ gəlir.
Şəkərlərin sadə növlərindən olan qlükoza (üzüm şəkəri) və fruktoza (meyvə şəkəri)
piylərin, yağların, dabbaq maddələrinin, üzvi turşuların (çaxır, alma, limon), rəngverici
maddələrin və zülal birləşmələrinin əmələ gəlməsində və ehtiyat maddələrinin
yaranmasında mühüm rol oynayır.
Torpaqdan suyun udulması.
Karbon və oksigenin bir hissəsini istisna etməklə bütün elementlər köklər vasitəsilə
udulur. Onlar suda həll olunduqdan sonra köklər vasıtəsilə udulur. Torpaq suyu duzların
qarışdırılmış məhluludur və sərbəst sudur. Az və çox dərəcədə bu su torpaq hissəcikləri
ilə möhkəm əlaqəli olduğuna görə əvvəlcə torpaq hissəciklərindən ayrılmalıdır. Kökün
uducu orqanı-kök tükcükləri torpaq zərrəcikləri ilə möhkəm birləşmiş olur. Kök
tükcükləri zərrəciyə birləşmiş suyu udur. Tükcüyün hüceyrələri vasitəsi ilə suyun
udulması yalnız sorma qüvvəsi ilə həyata keçirilir. Üzüm bitkisinin kökünə daxil olan
suyun əsas hissəsi torpaqdan udulur. Transpirasiya vasitəsi ilə yarpaq hüceyrələrinin su
67
itirməsi nəticəsində hüceyrə şirəsində həll olunmuş maddələrin qatılığını artırır.
Bununla yanaşı həll olunan və yarım həll olunan maddələrin suda müəyyən qədər
azaldığından köklərin udma qabiliyyəti azalır. Suyu azalmış hüceyrələrin ksilemadan su
udma qabiliyyəti güclənir. Su malekulları arasındakı zəncirlərin böyük gücü onları
qopmaqdan qoruyur. Nə qədər ki bitkinin transpirasiyası fəaldır, uzun məsafəyə suyun
çatdırılması işində qarşıya çıxan maniələri dəf etməkdə sorma gücünün böyük
əhəmiyyəti vardır.
Transpirasiya ilə güc azaldıqda (gecə vaxtı, yaxud nisbi nəmlik çox olduqda) su
ocmos vasitəsilə sorulur. Bu halda canlı hüceyrənin enerjisindən istifadə edilir.
Transpirasiya vaxtı sorma gücü maksimuma çatır.
C. Uinklerin yazdığına görə tənəkdə hər gün kəsmə aparakən müəyyən edilmişdir
ki, bir kol 19 litrdən 26,51 l-ə qədər su itirə bilir. Onu qeyd edək ki, bu məlumat
tamamilə yenidir. Üzümçülük üzrə mövcud ədəbiyyatda bir kolun "ağlama" fazasında
5-6 litr şirə axıtması məlum idi. Koldan axan şirədə həll olunan maddələr olmur. Əgər
şirə hərəkəti aşağı temperaturda baş tutursa onda şirədə şəkər ola bilər.
Kök tükcüklərinin yüksək seçmə qabiliyyəti vardır, təmiz su və yaxud torpaq
məhlulu hansının kök tükcüyünün təlabatına uyğundursa onu seçir. Bundan başqa
torpaq suyu həll olunmayan maddələri həll oluna bilən şəklə çevirmək qabiliyyətinə də
malikdir. Kökləri böyüməsinin fəal vaxtında ehtiyat qida maddələri normal olduqda kök
hüceyrələri torpaq məhlulunun təzyiqini dəf edərək suyu udmaq qabiliyyəti vardır. Bu
vəziyyət kolda yarpaq olmayan vaxtda baş verir, ancaq bu vaxta köklər fəal olur. Bu
vaxt köklərin ucu qoparılarsa və yaxud isti su ilə suvarılma aparılarsa bitkidə şirə
hərəkəti başlaya bilər (bu fikirlər nisbi istirahət dövrünə aiddir).
Eynilə bu vəziyyət üzüm bitkisinin inkişafının fəal dövründə səhər tezdən yarpaq
pəncəsinin dişciklərinin kənarlarından suyun axmasında görünür. Bu hadisə quttasiya
adlanır. Quttasiya yolu ilə bitki sudan azad olur.
Torpaqdan suyun sorulmasının surəti müəyyən amillərdən məsələn, transpirasiyaya
göstərilən təsirlərdən, eləcə də kök sisteminin inkişafının intensivliyindən asılıdır.
Torpaqda suyun yerdəyişməsi yavaşdırsa və yaxud tamam hərəkətsizdirsə köklər onu
tezliklə qəbul edir. Bitkinin çox su udması üçün torpaq qatında o köklərini
irəlilətməlidir. Beləliklə , köklərin böyüməsinə təsir göstərən şərait kökün suyu udma
surətində də özünü göstərir.
Üzüm kolunun transpirasiyanı nizamlamaq qabiliyyəti vardır. Yarpaqda suyun
buxarlanması çox saylı ağızcıqlar vasitəsilə həyata keçirilir (ağızcıq transpirasiyası).
Ağızcıqların tezliklə qapanma qabiliyyəti vardır. Üzüm bitkisi müstəqil olaraq
transpirasiyanı idarə edə bilir. Çox su itirildikdə və su çatışmazlığında ağızcıqlar
qapanır və assimilyasiya məhdudlaşır.
|