"psixologiya"

9 

muxandislik psixologiyasi — avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari 
operatorining faoliyatini, odam — texnika o’rtasida funksiyalarni taqsimlash va 
muvofiqlashtirishning xususiyatlarini o’rganadi; 

harbiy psixologiya — kishining harbiy harakatlar sharoitida namoyon 
bo’ladigan xulq-atvorini, zobitlar bilan oddiy askarlar o’rtasidagi 
munosabatlarning psixologik jihatlarini o’rganadi; 

savdo psixologiyasi — jamiyatda tijoratning psixologik shart-sharoitlari, 
ehtiyojning individual, yoshga, jinsga oid xususiyatlarini, haridorga xizmat 
ko’rsatishning psixologik omillarini aniqlaydi. Bu sohadan ajrab chiqqan, 
modalar psixologiyasi inson didi va uning xulqda aks etishi kabi qator 
masalalarini o’rganadi; 

tibbiyot psixologiyasi — shifokor faoliyati psixologiyasini, bemor xulq-
atvorining psixologik jihatlarini o’rganadi.
Shuningdek psixologiyada etnopsixologiya, oilaviy hayot psixologiyasi,
boshqaruv 
psixologiyasi, 
shaxs 
psixologiyasi, 
sport 
psixologiyasi,
psixodiagnostika, siyosiy va tashkiliy psixologiya kabi boshqa ko’plab sohalari 
mavjudki, ularning har biri jamiyatdagi real ehtiyojlar va ularni qondirishda 
psixologiyaning fan sifatidagi o’rni va maqsadidan kelib chiqadi.
Psixologiya yaxlit va mustaqil fan sifatida odamlarda gumanistik 
mentalitetning shakllanishiga xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu 
yo’nalishdagi muammolarni ma’lum ma’noda o’rganadigan barcha fanlar bilan 
bevosita aloqasini taqozo etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy-gumanitar fan 
sohalari bo’lib, psixologiyaning ular orasidagi mavqyei o’ziga xos va 
yetakchidir.
1. Falsafa va psixologiya aloqasi bu ikkala fanning inson va uning hayoti 
mohiyatini to’la anglash va uning rivojlanish tendensiyalarini belgilashdagi o’rni 
va ahamiyatidan kelib chiqadi. Tabiat, jamiyat va inson tafakkurining 
rivojlanishiga oid bo’lgan umumiy qonuniyatlar va prinsiplarni psixologiya 
falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga o’zi ham inson ongi va tafakkuri 
qonuniyatlari sohasidagi yutuqlari bilan falsafani boy ma’lumotlarga ega 
bo’lishiga yordam beradi. Sosiologiya fani ham yangicha ijtimoiy munosabatlar 
sharoitida o’z taraqqiyotining muhim bosqichiga o’tgan ekan, psixologiya 
ushbu fan erishgan yutuqlardan ham foydalanadi, ham ularning ko’lami 
kengayishiga baholi qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil 
ravishda ajralib chiqqan, bugungi taraqqiyot davrimizda alohida ahamiyat kasb 
etgan ijtimoiy psixologiyaning sosiologiya bilan aloqasi uzviy bo’lib, ular 
jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot va progressni ta’minlash ishiga xizmat qiladi.
2. Pedagogika bilan psixologiyaning o’zaro hamkorligi va aloqasi an’anaviy 
va azaliy bo’lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruhida amalga 
oshirishdagi roli va nufuzi o’ziga xosdir. Respublikamizda amalga 
oshirilayotgan yangi «Ta’lim to’g’risidagi Qonun» hamda «Kadrlar 
tayyorlashning milliy Dasturi»ni amalga oshirish ham ikki fan hamkorligi va 
o’zaro aloqasini har qachongidan ham dolzarb qilib qo’ydi. Milliy dasturda 
e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uning chuqur 

---

10 
bilimlar sohibi bo’lib yetishishi, barkamolligini kafolatlovchi shart-sharoitlar 
orasida yangi pedagogik texnologiyalarini ta’lim va tarbiya jarayonlariga tadbiq 
etishda pedagogikaning o’z uslub va qoidalari yetarli bo’lmaydi. Shuning uchun 
ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod ongining ta’lim olish 
davrlaridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, toki yangicha o’qitish 
texnologiyalarini bola tomonidan o’zlashtirilishi va undagi aqliy hamda 
intellektual qobiliyatlarga nechog’lik ta’sir ko’rsatayotganligini o’rganish 
asosida ta’lim-tarbiya ishini tashkil etish psixologiyadagi metodlarni didaktik 
metodlar bilan uyg’unlashtirishni taqozo etadi.
3. Biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va b. q. psixik xodisalar va 
jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orqali ularning 
kechishi qonuniyatlarini obyektiv o’rganish uchun material beradi. Ayniqsa,
bosh miyaning hamda markaziy asab sistemasining psixik faoliyatlarini 
boshqarishda va ularni muvofiqlashtirishdagi rolini e’tirof etgan holda 
psixologiya fani tabiiy fanlar erishgan yutuqlar va ulardagi tadqiqot uslublaridan 
omilkorona foydalanadi. Masalan, shaxs qobiliyatlarini diagnostika qilish 
uning tug’ma layoqatlari hamda orttirilgan sifatlarini bir vaqtda bilishni taqozo 
etgani sababli, o’sha tabiiy layoqatning xususiyatlarini aniqlashda 
psixofiziologiyaning qator usullaridan (miya assimetriyasi qonunlari, miya 
bioritmlarini yozib olish, neyrodinamik xodisalarni aniqlash, qon aylanish va 
tana haroratini o’lchash metodlari) o’z o’rnida foydalanadi va biologiya,
anatomiya, fiziologiya, neyrofiziologiya kabi fanlarning shu kungacha erishgan 
yutuqlaridan foydalanadi. Shuning uchun tabiiy fanlar sohasida erishilgan 
barcha yutuqlar psixologiyaning predmetini mukammalroq yoritishga o’z 
hissasini qo’shgan. Kibernetika fani sohasidagi yorishilgan yutuqlar psixologiya 
uchun ham ahamiyatli va zarur bo’lib, u inson shaxsining o’z-o’zini boshqarish 
va psixik jarayonlarni takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va 
kibernetika tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus 
dasturdan o’z o’rnida foydalanadi. Ayniqsa, axborot asri bo’lgan XX va har bir 
alohida ma’lumotning qadr-qimmati oshishi ko’tilayotgan XX1 asrda 
informasion texnologiyalar va modellashtirish borasida psixologiya hamda 
kibernetika hamkorligining salohiyati yanada ortadi.
4. Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o’zaro aloqasi va hamkorligi ham 
yangilik bo’lib, ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish 
sharoitida iqtisodiy ong hamda iqtisodiy xulqning o’ziga xos namoyon bo’lish 
qonuniyatlarini o’rganishda ikkala fan teng xizmat qiladi. Shaxsini tarbiyalash 
va uning jamiyatga moslashuvi masalasida psixologiya iqtisodiyot fanida qo’lga 
kiritgan yutuqlar, yangiliklar va iqtisodiy samaraga erishish omillarini hisobga 
olsa, iqtisodiyot o’z navbatida iqtisodiy islohotlarning obyekti hamda subyekti 
bo’lmish inson omilidagi barcha psixologik o’zgarishlarni aniqlash, tahlil qilish 
va shu asnoda bashorat qilish vazifasini yechishi kerak.
Yuqorida ta’kidlangan fan tarmoqlari psixologiya bevosita uzviy aloqada 
rivojlanadigan fanlarning asosiy qismi xolos. Bugungi kunda har bir fan rivoji 
uchun inson omilini hisobga olish zarur ekan, psixologiya o’sha barcha fanlar 
bilan aloqada va hamkorlikda rivojlanadi. Bu tibbiyot, qishloq ho’jaligi, kimyo 

---