Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya



Yüklə 12,64 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə155/240
tarix20.09.2023
ölçüsü12,64 Mb.
#145827
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   240
Rivojlantirish psixologiyasi. Pedagogik psixologiya.Nishanova Z.T. Kamilova N.G


А зи зов а 
Ш .В. П си х о л о ги ч еск и е 
о с о б е н н о с т и
управ лен ия 
у ч ебн ой
д ея тел ь н ости стар ш ек л ассн и к ов . А в т о р еф ....к . пс. н. —Т ., 1998.-21 с.
386


yosiy va b o s h q a m a v z u la r b o ‘yich a erk in fikrlaydilar. Ilk o ‘spi- 
rin la rg a u m u m i y d a n xususiyga, xususiydan u m u m iy g a xulosa 
c h iq a rish , ya’ni in duksiya va deduksiya xosdir.
Ilk o ‘s p ir in la r k o 'p c h ilik ilm iy tu s h u n c h a l a r n i o ‘zlashtiradilar, 
turli m asa la la rn i yechish j a r a y o n id a u la rd a n fo y d ala n ish n i o'rg a- 
nadilar. Bu esa u lard a n a z ariy yoki so ‘z - m a n ti q ta f a k k u r n i n g
riv ojlanganligini bildiradi. K uzatish an iq m a q s a d g a qa ra tilga n va 
y a n a d a sistem ali b o l i b boradi. S h a x s n in g k u z a tu v c h a n lik x u susi­
yati rivoj to p ad i. Shu bilan birga N .D .L ev ito v ko‘rsatib o ‘tg an i- 
dek, o 's p ir i n la r o ‘z k u z a tis h la rid a p a ris h o n x o tir b o ‘lm a s lik la rin i, 
ku z a tis h n i o ‘z o ldilariga q o 'y ilg a n vazifalarga b o 'y s u n d irish la ri- 
ni, yetarli d a ra ja d a to 'p la n g a n fak tlar to ‘p l a n m a g u n c h a xulosa 
c h iq a rish g a s h o s h ilm a s lik la r in i n a z o ra t qilib borish zarur. Ilk 
o 's p ir i n la r n in g o 'q u v faoliyati u la r n in g faolligi va m ustaqilligi- 
ga a n c h a yu qo ri tala b la r q o ‘yadi. A k a d e m ik litsey va k a s b -h u - 
n a r kolleji d a s tu r id a belg ilangan m a te ria lla rn i o'z la s h tiris h uch u n
na z ariy ta f a k k u r rivojlangan b o 'lish i h a m d a m u staqil t a ’lim olish 
ko‘n i k m a la r in i egallash zarur.
X o tira n i rivojlantirishda m a v h u m so‘z -m a n ti q xotira, m a ’n o ­
siga t u s h u n ib esda olib q o lis h n in g roli sezilarli d a ra ja d a o r t a ­
di. G a r c h i ixtiyoriy xotira u s tu n l i k q ils a -d a , ixtiyorsiz esda olib 
qolish h a m ilk o ‘s p ir in la r tajrib a sid a n chiqib ketm aydi. U faqat 
o'ziga xos xususiyatga ega b o ‘ladi, ilk o 's p ir i n la r n in g qiziqishlari, 
x u s u s a n u la r n in g bilishga oid va kasb ta n la s h g a oid qiziqishlari 
bilan k o 'p ro q b o g ‘lanadi. Shu bilan birga faol ravishda bilim egal­
lash, o'qish va ja m o a t faoliyatida h a r holda ixtiyoriy xotira yetak­
chi rol o'ynaydi.
So ‘z m a - s o ‘z yodlab olish a lo h id a h o lla rd a z a r u r e k a n lig i­
ni o 'q u v c h ila r yaxshi tu sh u n a d ila r. Ilk o ‘s p ir in la r esda olib q o ­
lish u s u lla rid a n — rejalarni va te k s tn in g sx e m a la rin i, konspekt- 
larni tu z is h , asosiy fik rla rn i ajratib ko'rsatish va ostiga c hizish, 
ilgari m a ’lum b o'lg an fikrlarga taq q o sla sh , solishtirish u s u lla ri­
d a n o ‘sm irla rg a q a ra g a n d a beqiyos d a ra ja d a keng s u ra td a foyda- 
lanadilar. U la r esda olib q olishga a lo h id a - a lo h id a y on dash adilar.
387


Q iz iq is h la rn in g differensiyalashganligi d iq q a tn in g ta n lo v c h a n -
ligini, ixtiyoriy d i q q a td a n keyingi d iq q a tn in g roli a n c h a o rtis h i- 
n i belgilab beradi. Ilk o ‘s p irin la rd a ixtiyoriy d iq q a td a n keyingi 
diq q at b ilan bir q a to r d a ixtiyoriy d iq q a tn in g h a m a h a m iy a ti o r ta -
dik i, u lar o 'q u v m ate ria li b ilan bevosita q iz iq m a s d a n , o ‘rganila- 
y o tg an h o d is a la rn in g hayotiy a h a m i y a t i n i tu sh u n ib , u n g a diqqat- 
larin i qaratadilar.
D iqqa tn i ko‘c h irish va ta q s im la sh qobiliyati sezilarli ravish­
d a rivojlanib, ta k o m illa s h ib b oradi. X u su sa n , d iq q atn i ta q s im la sh
bir v a q tn in g o ‘z id a o ‘q itu v c h in in g tu s h u n tirg a n n a rs a la rin i h a m
tin g lash , h a m yozib bo rish, o ‘z ja v o b in in g m a z m u n i n i kuzatib 
borish m a h o r a ti n in g s h a k lla n is h id a o ‘z aksini top adi. Ilk 
0
‘spi- 
r in l a r o'quv ishlari ja r a y o n id a o ‘zlarig a t a ’sir q iladigan c h a lg ‘ituv- 
chi n arsa larg a o ‘s m ir la r d a n ko'ra k o 'p ro q q arshi tu rish g a, bar- 
do sh berib yengishga qobildirlar.
Ilk o ‘s p ir in la r n in g a y rim la rid a d iq q a tn in g tanlovchanligi shu 
n a rsa d a h a m k o 'rin a d ik i, u lar o 'qu v m aterialin i idrok qilar eka- 
nlar, h a m m a vaqt u n in g a h a m iy atig a b a h o berishga, uni a m a ­
liy j ih a td a n a h a m iyatiiligi nuqtayi n a z a r id a n idrok qilishga h a ­
rakat qiladilar. A g a r u n g a m aterial m u h im bo'lib tu y u lm a s a , u 
o ‘z diqq atin i susaytiradi. Shunisi qiziqki, d iq q a tn in g bu o'ziga xos 
harakati k o 'p in ch a atayin ro 'y berm aydi. O d a td a ilk o 's p ir in n in g
diqqati shu sohad ag i m u ay y a n b ilim la rn i a m a ld a tatbiq etish h a q i­
d a gap borgan v a q td a g in a ixtiyorsiz a n a shu p red m e tg a qaratiladi.
Bu yoshdagi 
0
‘s p irin la r atrofdagi turli v o q ea-ho disalardagi h a - 
qiqatni bilishga intiladi. U la rn i tayy o r yechim lar, m a ’lu m o tla r 
em as, balki shu y e c h im va m a ’lu m o tla rn i o ‘zlari m u lo h a z a yur- 
gizib, qidirish j a r a y o n in in g o ‘zi ko‘p ro q qiziqtiradi. Bu b o ra d a t u r ­
li m asa lala r b o ‘yicha b a h s va m u n o z a r a la r y uritishga va o 'z la r in in g
fikrlarini isbotlashga j u d a qiziqadilar. Bu d avrd a bilish j a r a y o n la ­
rin in g rivoji faol ravishda davom etadi. Bu rivojlanish o ‘s p ir in n in g
o ‘ziga va u n in g atrofidagi k u z a tu v c h ila rg a k am seziladi. Bu davrga 
kelib, 
0
‘s p ir in la r t o ‘la ravishda m antiqiy ta fa k k u rg a ega bo'ladilar, 
n azariy f ik r yuritib, o ‘z la r in i - o ‘zlari tahlil eta oladilar. U la r en -
388


di bem alol axloqiy, siyosiy va b o sh q a m av zu lard a b ahslasha olib, 
o ‘z m u n o s a b a tla rin i bildira oladilar. 0 ‘sp irin lik davrida bolalar 
ju d a ko‘p ilm iy t u s h u n c h a la r n i o ‘zlashtirib, u lard a n turli m asa- 
la va m u a m m o l a r n i y ec h ish d a foydalana oladilar. 0 ‘sp irin n in g
o ‘z - o ‘zini a n g lashi o ‘quv, m e h n a t va m u lo q o t m otivatsiyalarining 
o ‘zgarishida o ‘z aksini topadi. Bu davrda, bolad a yangi faoliyatlar 
y uzag a kelib, psixik rivojlanishida yangi bosqich boshlan adi.
0 ‘s p irin lik yoshi o 'qish, m e h n a t, m u lo q o t singari yetakchi 
faoliyatlar aso sid a u m u m i y va m axsu s la y o q a tla rn in g rivojlana- 
yotganligi b ilan x a ra k terlan a d i. L ekin, bu rivojlanish o 's p irin - 
n in g o ‘ziga va u n in g a trofidagi k u z a tu v c h ila rg a k am seziladi. 
0 ‘s p irin lik davriga kelib, j u d a ko ‘p bolalard a o ‘z faoliyatlarini 
o ld in d a n rejalashtirish layoqati yaxshi rivojlangan b o ‘ladi. S h u ­
nin g d ek , o ‘z - o ‘zini b o sh q a rish h a m o 's p irin lik yoshidagi b olalar­
d a yaqqol k o ‘zga tash la n a d i.
0 ‘s p ir i n n in g o ‘quv m a s h g 'u lo tig a m u n o sa b a ti o ‘z xususiyati va 
m a z m u n i jih a ti d a n boshq a yoshdagi o ‘q u v c h ila rn in g t a ’lim ja ra - 
yonidagi m u n o s a b a tid a n t u b d a n farq qiladi. U la r voyaga yetib b o- 
radilar, u l a r n i n g tajribasi o rta d i; u lar m ustaqil hayot b o ‘sag‘asida 
tu rg a n lik la r in i anglaydilar. 0 ‘q u v c h ila rn in g o ‘qishga ongli qa- 
rashi k u c h a y ad i, bu qa ra sh bevosita hayotiy m a ’no kasb etadi. 
Ilk o ‘s p ir in la r ja m iy a t n in g kelajakdagi m e h n a t h a yotida t o ‘laq on - 
li ishtirok e tis h n in g z a ru riy sharti bilim , ko‘n i k m a va m ala k a- 
la r n in g m avjud fondi e k a n lig in i, hosil q ilin g an m ustaqil bilim 
egallash ko‘n ik m a la r i e k a n lig in i a n iq ravshan his qiladilar. Bi- 
lim la rg a ehtiyoj sezish hozirgi v a q td a ilk o 's p ir i n la r n in g xarak- 
terli xu su siy a tla rid a n biridir. 0 ‘quv rejasi va d a s tu r n in g m u ra k - 
kablashuvi, yangi fan va m a v z u l a r n i n g kiritilishi, o ‘zlashtirilishi 
na z ariy ta f a k k u r y o r d a m id a a m a lg a o s h irish n i ta q o z o etadi. A n a
s h u n d a n kelib c h iq q a n h olda, 
0
‘q u v c h ila rn in g o ‘qishga m u n o s a ­
bati h a m o ‘zgaradi, u lar a yrim fan larg a ta n la b m u n o s a b a td a b o ‘la 
boshlaydilar.
0 ‘s p irin lik dav rid a bilishga oid q iziqish k o i a m i to b o ra a m a liy
xususiyat kasb eta boshlaydi. J u m l a d a n , ijtimoiy-siyosiy m asala-
389


larga, texnika, tabiatga, osmon jismlariga, sport va hokazolar- 
ga qiziqishi kuchayadi. 0 ‘spirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik 
yanada takomillashib boradi, mantiqiy xotirasi, esda olib qo- 
lishining oqilona yoli sifatida ta’lim jarayonida yetakchi vazi- 
fani ado eta boshlaydi. Mazkur pallada o‘spirinlarning tafakkuri 
tobora mantiqiy, faol, mustaqil va ijodiy xususiyat kasb eta bosh­
laydi. Tafakkur rivojlanishi bilan birgalikda o‘quvchilarning nutq 
madaniyati rivojlanadi. 0 ‘spirin turli janrdagi adabiy asarlarni 
o‘qishi, tushunishi orqali mustaqil fikr yuritish, mulohaza qilish 
va munozaraga kirishish, nazariy fikrlash hamda o‘z-o‘zini tahlil 
qilishga o‘rganib boradi. 0 ‘spirinlik tafakkurining sifatiga uning 
mazmundorligi, chuqurligi, kengligi, mustaqilligi, samaradorli- 
gi, tezligi kabilar kiradi. Tafakkurning mazmundorligi deganda, 
o‘spirin ongida tevarak-atrofdagi voqelik to‘g‘risida qancha miq- 
dorda mulohazalar, muhokamalar va tushunchalar joy olgan ligi 
nazarda tutiladi.
Tafakkurning chuqurligi deganda esa, moddiy dunyodagi nar­
sa va hodisalarning asosiy qonunlari, xossalari, sifatlari, ularning 
o‘zaro boglanish va munosabatlari o‘spirinning fikrlash faoliya- 
tida to‘liq aks etganligi tushuniladi. Tafakkurning kengligi o‘zi- 
ning mazmundorligi va chuqurligi sifatlari bilan bog'liq boladi. 
Tafakkurning mustaqilligi deganda o‘spirinning shaxsiy tashab- 
busi bilan o‘z oldiga yangi vazifalar qo‘ya bilishi, bu vazifalarni 
hech kimning yordamisiz, oqilona usullar bilan mustaqil hal qi­
lish xususiyatini tushunish kerak. Tafakkurning tezligi qo'yilgan 
savolga toMiq javob olingan vaqt bilan belgilanadi.
Ayrim qiz va yigitlar aqliy rivojlanishdan orqada bolib, o‘quv 
materiallarini o‘zlashtirishga ulgurmaydilar yoki qiynaladilar, ular 
tevarak-atrofdagi voqelikni bilib olish maqsadida umumlashti- 
ruvchi 
tushunchalardan foydalanishni bilmaydilar, 
chun­
ki bu tushunchalar, xulosalar, fikrlar, hodisa va faktlarni yod- 
lab oladilar. Bolalarni aqliy jihatdan rivojlantirish uchun o‘qish 
faoliyatlarida faollashtirish va ularning bilimlarini ongli ravishda 
o‘stirib borish kerak.
390


Ta’limda onglilik o‘quvchining yuqori darajadagi faolligi bi­
lan ta’minlanadi. Bilimlarini faol faoliyat ko‘rsatib o‘zlashtirgan- 
da, o'quvchilar bu bilimlarni yaxshi tushunibgina qolmay, ularni 
amaliy faoliyatda qo‘llashga ham o‘rganadilar. 0 ‘quvchilarga ij­
timoiy masalalar, iqtisodiy hamda ijtimoiy faktlar va hodisalarni 
mustaqil ravishda ilmiy tahlil qilish va ularga baho berish usul- 
larini maxsus o‘rgatish muhim va zarurdir. Bu o‘rinda 
0
‘quvchi- 
larning mustaqil fikrlashlarini faollashtirishga, to‘g‘ri rahbarlik 
qilgan holda rivojlantirish lozim. 0 ‘spirinlarning aqliy jihatdan 
rivojlanishida nazariy tafakkurning roli kattadir.
0
‘spirin adabiy asarlarni o‘qish va tushuntirish orqali mustaqil 
fikrlash, mulohaza yuritish va munozaralarga kirishishga o‘rgana 
boradi. Unda asta-sekin tabiat va jamiyat haqida o‘zining nuqtayi 
nazari, e’tiqodi, qarashi shakllanadi. Ma’lumki, shaxsning ana 
shu fazilatlari uning fikrlashi, mustaqil o‘ylashi, to‘g‘ri hukm va 
xulosalar chiqarishi, qat’iy qarorga kela olishi natijasidir.
0
‘spirinlarning adabiy asarni baholashi, u haqda shaxsiy fikr- 
larni bildirishi, muammo yuzasidan bahslashuvi insoniy xislat- 
larning muayyan darajada ishtirok etishi tanqidiy tafakkurning 
aynan o‘zginasidir. Turmushda uchraydigan noo‘rin tanqidiy- 
lik esa o‘spirinning badiiy didi va hayotiy tajribasi zaifligidir. 
0
‘qituvchining asosiy vazifasi o‘quvchilar tafakkuridagi tan- 
qidiylikni haqqoniylik darajasiga ko‘tarishdan, ularga voqelikka 
odilona, oqilona, tanqidiy nuqtayi nazardan qarashni o‘rgatish- 
dan iborat. 0 ‘spirinlarda moddiy dunyo to‘g‘risida shaxsiy fikr- 
lar, mulohazalar, ilmiy dunyoqarash tarkib topganidan keyingina 
tafakkurning tanqidiylik xususiyati rivojlana boshlaydi. Tanqidiy 
tafakkurning rivojlanishi o‘quv materiallarini puxta o‘zlash- 
tirishga, ta’lim jarayonida tashabbuskorlikka, voqelikni isbot- 
lash va asoslash ko‘nikmalari tarkib topishiga imkon yaratadi. 
Hodisalar to‘g‘risida hukm va xulosa chiqarish, tasdiqlash yoki 
inkor qilish qobiliyatini rivojlantiradi. 0 ‘spirinning qobiliyati va 
iste’dodi ta’lim jarayonida, mehnat faoliyatida rivojlanadi. Qo- 
biliyatning o‘sishi bilimlar, ko‘nikmalar, malakalarning sifatiga
391


bog'liq bolib, shaxsning kamol topish jarayoniga qo‘shilib ke­
tadi. Demak, maktabda oliladigan, darslar, laboratoriya ishlari, 
amaliy mashg‘ulotlar, referat, konspekt yozish kabi faoliyat turlari 
o'spirinlar o‘zlashtirish uchun zarur materiallarni mustaqil holda 
tushunishga olib keladi.
Shaxsning bilish jarayonlari uning emotsiyalari bilan bogliq. 
0
‘smirlik davridagi kuchli emotsional reaksiyalar garmonal va 
fiziologik jarayonlarga bog‘liq. Bolgariyalik psixologlar G.D.Pirov 
va boshqalar 5 yoshdan 17 yoshgacha bolgan bolalarni ko‘ndalang 
kesim metodi orqali o‘rganib, nerv faoliyatining eng qo‘zg‘aluv- 
chan tipi 5 yoshlilar orasida uchrashini aniqlashgan. Bola katta 
bolgan sayin qo‘zg‘aluvchanlik kamayib, muvozanatlilarning so- 
ni ortgan. Pubertat yoshda (11—13 yosh qizlarda va 13—15 yosh 
o‘g‘il bolalarda) qo‘zg‘aluvchanlarning miqdori ortadi, bu davr- 
ning oxiriga borib qo‘zg‘aluvchanlik yana kamayadi.
Emotsional zoliqishning fiziologik manbalari qizlarda aniq 
payqaladi, ularda depressiya, jizzakilik, xavotirlanish va o‘z- 
o‘zini hurmat qilishning pasayishi hayz kolishning ma’lum 
davrlariga bogliq. Bunga o‘z vaqtida Sh.Byuller ham e’tibor 
bergan edi.
0
‘g‘il bolalarda aniq fiziologik bogliqlik ko‘zga tashlanmay- 
di, lekin pubertat davr ular uchun ham qiyin kechadi. Rus psixo- 
logi P.M.Yakobson kattalar va tengdoshlariga salbiy reaksiyalar 
12,5—13, 5 yoshda eng ko‘p uchraydi, deb ta’kidlagan edi. 0 ‘smir 
va o‘spirinlardagi emotsional reaksiyalar faqat garmonal o‘zga- 
rishlarga bogliq bolib qolmay, balki ijtimoiy omillar va tarbi­
ya sharoitlari, individual-tipologik farqlarga ham bogliq. Kat­
ta bolishdagi psixologik qiyinchiliklar, «Men» obrazi va intilish 
darajasi orasidagi qarama-qarshilik kabi o‘smirga xos bolgan 
emotsional zoliqish, ilk o‘spirinlik davrida ham saqlanib qoladi.
Psixolog V.R.Kitlovskaya proyektiv testlar yordamida xavotir­
lanishning yosh dinamikasini olganib, bog‘cha yoshidagi bola­
lar tarbiyachilar bilan muloqotda eng ko‘p xavotirlanishlarini, 
ota-onalar bilan kamroq xavotirlanishlarini aniqlagan. Kichik
392


maktab yoshidagi bolalar tengdoshlari bilan kamroq, begona katta 
odamlar bilan muloqotda ko'proq xavotirlanishi ma’lum bolgan. 
0
‘smirlar bo‘lsa begona katta odamlar va o‘qituvchilar bilan kam­
roq, ota-onalari va tengdoshlari bilan muloqotda ko‘proq xavotir­
lanishi aniqlangan. Ilk o‘spirinlar esa barcha sohadagi muloqotda 
eng yuqori xavotirlanish namoyon bolgan, ayniqsa ota-onalar va 
ular bogliq bolgan kattalar bilan muloqotda kuchli xavotirlanish 
namoyon bolgan. A.E.Lichkoning ta’kidlashicha, 14—18 yosh­
da xarakterning ba’zi xususiyatlariga ortiqcha urg‘u beriladi. Ilk 
o‘spirinlikdagi tipologik o‘zi bilan o‘zi bolib qolish, ba’zan in- 
sondagi toliq emaslik hissi bilan birga kechadigan yakkalanib 
qolishga olib keladi.
Yosh ulg‘aygan sayin insonda emotsional qo‘zg‘alish hosil qi­
luvchi omillar ko‘payib boradi. Agar katta odam yosh bolalar­
ga o‘xshab har bir qo‘zg‘atuvchiga javob qaytaraversa, u ko‘p 
qo‘zg‘alish va emotsional beqarorlikdan olamdan olgan bolar 
edi. Kattalarni xavotirlanishdan tashqi ta’sirlarga tanlab javob 
qaytarish hamda ichki tormozlanish va o‘z-o‘zini nazorat qilish- 
ning mahsuldor ichki mexanizmlari qutqaradi.
Amerikalik olim G.Djons 12 yoshli o‘smirlar va 17 yoshli ilk 
o‘spirinlarning emotsional reaksiyalarini (teri-galvanik reaksi- 
yalari) solishtirdi. U so‘zli qo‘zg‘atuvchilarni yoqimli, yoqimsiz 
va befarqlarga ajratgan. Tajriba natijalaridan ma’lum bolishicha, 
umumiy emotsional reaksiya o‘smirlarga nisbatan ilk o‘spirinlarda 
yuqori bolgan. Lekin ular orasidagi asosiy farq tanlash darajasida 
kuzatilgan: ilk o‘spirinlar o‘smirlarga nisbatan befarq va yoqim­
siz so‘zlarga javob qaytarganlar. Shunday qilib, ilk o‘spirinlarning 
emotsiyalari, intellekt singari aniq qo‘zg‘atuvchi bu sinaluvchi 
uchun qanday ahamiyatga egaligini hisobga olmasdan olchash 
mumkin emas. Ilk o‘spirinlik davridagi emotsional qiyinchilik va 
muammolarni aniq qarab chiqish lozim, chunki ularning kelib 
chiqish sabablari har xil. 0 ‘smirlik davridagi dismorfofobiya — o‘z 
tanasi va tashqi ko‘rinishidan tashvishlanish ilk o‘spirinlik davri­
da o lib ketadi. Ilk o‘spirinlarda namoyon boladigan xavotirlanish
393


belgilari bu yoshdagi maxsus qiyinchiliklarga reaksiya emas, balki 
ilgari olingan ruhiy jarohatlanishning keyin namoyon bo‘lishidir.
Ko‘pchilikda o‘smirlikdan ilk o‘spirinlikka o‘tishda mu- 
loqotchanlik va umumiy emotsional kayfiyat yaxshilanadi. 
Ye.A.Silinaning longityud tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, 
u bolalarni 7 va 9-sinflarda kuzatib, o‘smirlarga nisbatan ilk 
o‘spirinlarda kamroq impulsivlik va emotsional qo‘zg‘aluvchan- 
lik, ko‘proq ekstravertlik va emotsional barqarorlik kuzatilishini 
aniqlagan. A.V.Kuchmenko tadqiqotlarida ham 16—18 yoshli ilk 
o‘spirinlar o'smirlarga qaraganda, o'zlarining nerv sistemasi ti- 
piga bog'liq bolmagan holda bosiqlik va barqarorlik kuzatilgan.
Amerikalik psixolog R.Kettel tadqiqotlarida ham ilk o‘spi- 
rinlarda o'smirlarga nisbatan muloqotchanlik, odamlar bilan 
kirishimlilik, boshqaruvchanlik kabi xislatlar ortishini, umumiy 
qo‘zg‘aluvchanlik kamayishini aniqlangan.
Shunday qilib, ilk 
0
‘spirinlik yoshi emotsional holatlarni ifo- 
dalash usullari va emotsional reaksiyalarning differensiallashi- 
shini hamda o‘z-o‘zini nazorat qilish va o‘z-o‘zini boshqarish- 
ning ortishini kuzatish mumkin. Ilk o‘spirinlarning kayfiyati 
o‘smirlarga nisbatan barqaror va anglangan hamda ijtimoiy sha- 
roitning keng doirasiga mos bo‘ladi.
Doimo hissiyot vujudga keltiradigan shaxsiy muhim munosa­
batlar doirasining kengayishi oliy hislaming rivojlanishida namo­
yon boladi. Axloqiy norma va tamoyillarning ma’lum tizimini 
o'zlashtirish jamiyat va boshqa odamlar oldida mas’uliyat hissi, 
hamdardlik qobiliyati, do‘stlik va muhabbat ehtiyoji, oltoqlik 
hissi va axloqiy- siyosiy hislar kabi yuksak axloqiy hislarga ayla­
nadi.
Ilk o‘spirin tomonidan qabul qilingan xulq-atvor normalari- 
ning buzilishi unda aybdorlik hissini vujudga keltiradi. Shu bilan 
birga unda estetik hislar doirasi ham kengayadi. Ilk o‘spirinlar- 
da intellektning rivojlanishi bilan birga hazil-mutoyiba hissining 
ham rivojlanishini ta’kidlash joiz. Intellektual va praksis hislar 
ham sezilarli rivojlanadi. Sodda bolalarcha qiziquvchanlik ta-
394


fakkur jarayonidan ongli zavqlanish, qiyinchiliklarni yengishdan 
quvonish, ijodga ongli intilish va boshqalarga aylanadi.
Shunga ko‘ra har kim qobiliyatiga yarasha kasb-hunar tan- 
lasa, bu sohada muvaffaqiyatli mehnat qilsa, ijtimoiy turmush 
taraqqiyotiga muhim hissa qo‘shgan bo‘ladi. 0 ‘spirinlar u yoki 
bu kasbni o‘z ixtiyorlari bilan ongli ravishda tanlashlari uchun 
ular mustaqillik, dadillik, qat’iylik, o‘zini tuta bilish, chidamlilik, 
sabr-toqat kabi irodaviy xislatlarga ega bolishlari kerak. Mehnat 
qilishda muqaddas burchni bajarish istagi, maqsadning aniqligi, 
hunar o‘rgan ishga ishtiyoqmandlik mazkur fazilatlarning shakl- 
lanishiga ijobiy ta’sir kolsatadi.
0
‘spirinlar aqliy rivojlanishida tasavvurning ahamiyati juda 
katta, chunki inson biron-bir ishni qilishga kirishar ekan, albatta 
uning natijasini tasavvur eta olishi kerak. Tasavvursiz hech qan­
day ishni to‘g‘ri rejalashtirish mumkin emas. 0 ‘spirinda tasavvur 
qila olish layoqati yaxshi rivojlangan bolsagina, u o‘z hayotida- 
gi idealni tasavvur eta oladi, shunga ko‘ra uzoq va yaqin rejala- 
rini tuzadi.
Hozirgi yigit va qizlarni 30—40 yil avvalgi tengqurlari bi­
lan solishtirganda, ularning umumiy saviyalari naqadar o'sgan- 
ligini kolish mumkin. 0 ‘spirinlarning intellektual qiziqishlari 
doirasi keng va ko‘p qirralidir. 0 ‘spirinlarning qiziqishlari ak- 
sariyat hollarda o‘zi tanlagan kasb va yo‘nalish, shuningdek, ha­
yotiy rejalariga asoslangandir. 0 ‘spirinlik yoshiga kelib, yigit va 
qizlarning dunyoqarashlari yuksak pog‘onaga kolarila boshlay­
di. Bu esa o‘spirinning tashqi olamni tushunishiga, baholashiga 
bolgan munosabatlarini aniqlashga yordam beradi. 0 ‘spirinlar- 
ning dunyoqarashi endi ularning ilmiy, falsafiy, siyosiy va diniy 
qarashlari tizimidan iboratdir.
Ma’lum bir kasbda faoliyat ko‘rsatishni boshlayotgan o‘spi- 
rin unga intellektual, ijtimoiy-psixologik hamda axloqiy jihatdan 
tayyor bolishi kerak. 0 ‘smirlik davrining oxirlari va o‘spirinlik 
yoshiga kelib, ularda mehnat ko‘nikma va malakalari rivojlana­
di. Bu ko‘nikma va malakalari ularning kelgusidagi kasbiy faoli-
395


yatlari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bogliq. Har qanday kasbiy ko'nikma 
va malakalarning o‘sishi, awalo, o‘spirin intellektining umumiy 
rivojlanganlik darajasiga bog‘liq. Shuning uchun ham bu davrdagi 
o'spirinlar intellektining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim.
0 ‘zbekistonda E.G‘.G‘oziyev rahbarligida J.S.Iskenderov to­
monidan pedagogika kolleji o‘quvchilarida xarakterning intellek­
tual va irodaviy xususiyatlari shakllanishini baholashda test-rey- 
ting tizimidan foydalanishning samarali yollari ishlab chiqildi1. 
Pedagogika kolleji o‘quvchilarida xarakterning intellektual va iro­
daviy xususiyatlarining shakllanish jarayoni shaxsning umumiy 
yo‘nalganligi, kasbiy ustanovkalari, kasbiy tasavvurlari va im- 
koniyatlari mutanosibligi omillar asosiga qurilishi tadqiqot davo­
mida dalillandi.
0
‘spirinlar xulq-atvori buzilishiga olib keladigan sabablarning 
psixologik xususiyatlari Z.F.Kamaletdinova ishlarida yoritilgan2. 
Muallif olib borgan tadqiqotlari natijasida deviant xulqning vu­
judga kelishi g‘oyaviy-mazmuniy xarakterga ega ekanligini ta’kid- 
lab, uning vujudga kelishiga sabab boluvchi ikki omilni ko‘rsatib 
o‘tadi: birinchisi, o‘quvchining doimiy ravishda qoniqarsiz ba­
ho olishi natijasida diqqati, intellektual tushuncha bilan bogliq- 
lik harakatlari pasayib ketadi. Ikkinchi holatda esa ota-onalari- 
ning o‘z bolalariga nisbatan mehrsiz va shafqatsizligi oqibatida 
talablarga nisbatan tushunmaslik mexanizmi kuchga kiradi.
Bu yoshdagi bolalar uchun muloqotga kirishish ehtiyojining 
mavjudligi ham juda muhim, lekin u yetakchi emas, faqat tan- 
lagan kasb va yo‘nalishlari bo‘yicha mashg‘ul bo'lmagan o‘spi- 
rinlargina ko‘proq tengdoshlari bilan muloqotda bolishga ehtiyoj 
sezadilar. Bu yoshdagi bolalar mehnat faoliyati bilan xuddi kat- 
talardek shug‘ullana oladilar. Ilk o‘spirinlik davrini kasbiy bilim,

Yüklə 12,64 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   240




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin