Publitsistik matnlarda siyasiy atamalarning qollanishi
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
- 29 -
2.2. Siyosiy matbuot va uning til xususiyatlari.
Yurtimizda demoratik jarayonlarni chuqurlashtirish sharoitida fuqarolarni ayni shu jarayonlarning faol ishtirokchisi va himoyachisiga aylantirish, bu mas’uliyatli vazifani ado eta borib, hur so’z, ozod fikr, erkin xatti-harakat orqali jamiyat erkinligi va farovonligini shakllantirish respublikamizda olib borilayotgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy islohotlarining pirovard maqsadidir. Vatanimiz
taraqqiyoti, islohotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan xaqning siyosiy bilimi, madaniyati darajasiga bog’liq bo’lib, shaxsning siyosiy faolligi, uning chinakam fuqaroviy munosabati, demokratik islohotlarga intiluvchanligi belgilangan maqsadlarga erishishning muhim omili hisoblanadi. Binobarin, davlat, jamiyat, o’z fuqarolarining siyosiy bilimlarini va siyosiy savodxonligini oshirib borishdan mafaatdor bo’lib, ularning siyosiy savodxonligini yuksaltirishga, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga mas’uldir.
Ana shu ijtimoiy zaruratni hisobga olib, respublikamizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq ommaviy axborot vositalarida siyosiy yo’nalishdagi masalalarni yoritishga jiddiy e’tibor berildi. Ana shu ijtimoiy zaruratni hisobga olib, respublikamizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq ommaviy axborot vositalarida siyosiy yo’nalishdagi masalalarni yoritishga jiddiy e’tibor berildi. Gazeta-jurnallarda fuqarolar siyosiy ongi va siyosiy madaniyatini oshirishga bag’ishlangan maqola, tadqiqotlar e’lon qilish amaliyotga kiritildi. Matbuot maydonida ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-falsafiy, ijtimoiy-publitsistik, adabiy-badiiy, ma’naviy-ma’rifiy, ommaviy nashrlar bilan bir qatorda ijtimoiy-siyosiy, siyosiy nashrlar paydo bo’ldi. Hozirgi vaqtda respublikamiz miqyosida mazkur yo’nalishda o’nlab gazeta va jurnallar chop etilmoqda. Bugungi kunda respublikamiz axborot tizimida faoliyat yuritayotgan O’zbekiston liberal demokratik partiyasining «XXI asr», xalq demokratik partiyasining «Xalq so’zi», milliy tiklanish partiyasining «Milliy tiklanish», adolat sotsial demokratik partiyasining «Adolat» kabi gazetalari mavqei, o’z o’rniga egaligini ta’kidlash mumkin.
- 30 -
Binobarin, «siyosiy matbuot» − mazkur ishda ilk bor qo’llanayotgan atamalardan biri bo’lib, tilshunoslik va bu sohada yaratilgan lug’at, darslik, qo’llanma va boshqa adabiyotlarda shu paytga qadar qo’llanilmagan. Umuman, siyosiy matbuot- ijtimoiy-siyosiy, siyosiy yo’nalishda chop etilayotgan gazeta- jurnallar va ular faoliyatini umumlashtiruvchi yangi so’z birikmasi bo’lib, bugungi kunda mazkur yo’nalishdagi matbuotning respublikamiz OAV orasida tutgan o’rni katta ekanligi yuqorida eslatildi. Buning o’ziga xos sabablari bo’lib, ular quyidagilardan iborat: 1.
Demokratlashtirish va erkin fuqarolik jamiyati barpo etishning siyosiy asoslarini yaratish jarayonida shunday vaziyat yuzaga keldiki, ijtimoiy- siyosiy, ijtimoiy-falsafiy, ilmiy-ma’rifiy, ma’naviy-ma’rifiy yo’nalishlarda chop etilayotgan nashrlar sahifalaridagi siyosiy mavzularda berilayotgan materiallar fuqarolarni qoniqtirmay qoldi, ya’ni siyosat sohasidagi yangilik va izlanishlar, siyosiy muammolar, siyosiy terminologiya masalalari hamda siyosat fanidagi o’zgarishlar to’g’risida keng ma’lumot beruvchi nashrlarga ehtiyoj tug’ildi. 2.
Jamiyatdagi islohotlar vujudga keltirgan ana shu ijtimoiy-siyosiy, tibbiy- ma’rifiy ehtiyoj natijasida mazkur soha masalalarini talab darajasida yoritishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan gazeta - jurnallarni chop etish yo’lga qo’yila boshlandi va ular haqli ravishda «siyosiy gazeta», «siyosiy jurnal», «siyosiy nashr» deb atala boshlandi. Tabiiyki, ushbu nashrlar faoliyatida yildan-yilga sifat o’zgarishlari yaqqolroq ko’zga tashlanmoqda va bu jarayonda ularning tili uslubiyatida sodir bo’layotgan o’zgarishlarni alohida tadqiqot ob’ekti sifatida o’rganishga bo’lgan ehtiyoj ortib bormoqda. Modomiki, matbuot yozma nutq an’analarini davom ettiruvchi, shuningdek, og’zaki nutq xususiyatlarini o’ziga singdiruvchi vosita ekan, o’z navbatida, matbuot ham og’zaki va yozma nutq madaniyatining yuksalishida, yozma nutqqa xos bo’lgan tartib va izchillikning takomillashuvida muhim rol o’ynaydi – «jamiyat sanitari» vazifasini o’taydi. Siyosat matbuotning bugungi asosiy vazifasi − huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati barpo etishda - 31 -
jamiyat va hokimiyat o’rtasida ko’prik rolini bajarib, siyosiy savodxonlikni oshirish, qonunchilik me’yorlarini ro’yobga chiqarish, islohotlarning borishi va inson huquqlariga rioya etilishi ustidan nazorat qilishning ta’sirchan vositasi bo’lmoqdir. Shunday ekan, siyosiy matbuot tili va uslubi har jihatdan namunaviy tarzda bo’lishi, siyosat haqidagi nashrlar tilining ko’pchilikka tushunarli bo’lishi, qisqasi, siyosiy hijjatlar mazmuni bilan tanishishning oson va qulay bo’lishi – ko’zlangan maqsadni yanada tezlashtiradi. Biroq har qanday rivojlanishda bo’lgani kabi, siyosiy matbuot tili va uslubida ijobiy o’zgarishlar bilan birga ayrim kamchiliklar, nuqsonlar ham uchrab turadiki, ularni bartaraf etmoq har jihatdan foydalidir. Negaki, o’z vaqtida tuzatilgan nuqson keyin yuzaga keladigan juda ko’p chalkashliklarning oldini oladi, noto’g’ri hukm va xulosaga o’rin qoldirmaydi, ijro madaniyatiga samarali ta’sir etadi. Shu maqsaddan kelib chiqib, siyosiy matbuotdagi faol nashrlardan biri- «XXI asr» gazetasining 2010-2011 yillaridagi sonlari bilan tanishib chiqilganda, bu nashrning avvalo respublikamizdagi ko’pgina gazetalar uchun yetakchi, tashabbuskor rolini o’taganini, shu bilan birga, gazeta tili yildan-yilga takomillashib, o’sib-o’zgarib borgani kuzatildi. Bizningcha, bunday ijobiy o’sish - o’zgarish, avvalo, gazeta sahifalarida qo’llangan ruknlarda namoyon bo’ladi. Ma’lumki, rukn − e’lon qilinayotgan materialning peshtoqi, devizi, «shiori» bo’lib, matn g’oyasi va muallif fikrining nimaga qaratilganligiga ishora qiladi. «U nima haqda gap borayotganini anglatadi, o’sha materialning mazmuni, mohiyatidan darak beradi. Mana shu xususiyati bilan rubrika (ya’ni rukn – SH. R. ) gazetxonga ancha yengillik, qulaylik tug’diradi». 1
Rukn va sarlavha tashqi ko’rinishidan bir-biriga o’xshashdek ko’rinsa ham, lekin ular bir-biridan o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra farqlanadi. Masalan, sarlavha har bir maqola uchun alohida qo’yilsa, ruknda bu jihatdan turg’unlik seziladi, yani ruknlar takrorlanishi yoki nashrdan nashrga ko’chib o’tishi mumkin. Masalan: «Tahlil», «Bashorat», «Uchrashuv», «Voqealar, sharhlar, dalillar», «So’rang, javob beramiz», «Mardlar qo’riqlaydi Vatanni», «Muqaddas burch», «Sarhisob»,
1 Бобоева А. Газета тили ҳақида. - T.: Фан,1983, 31-б. - 32 -
«Tilloga teng satrlar», «Deputatlik guruhlarida» va boshqalar. Biroq sarlavhaga xos bo’lgan uch funksional vazif–maqolani nomlash, maqolaning mazmunini bildirish va reklamalilik xususiyatlari ma’lum darajada rukn uchun ham xosdir. Ayniqsa, maqola mazmuniga xos markaziy g’oyani bo’rttirib ko’rsatish va reklamalilik ruknni ham xarakterlovchi belgilardandir. Agar sarlavha maqolani atash, mazmunni ifoda qilish va ma’lum darajada o’quvchini qiziqtirishga xizmat qilsa, ruknda o’quvchi e’tiborini mohiyatga yo’naltirish, diqqatini asosiy masalaga qaratish ustuvorlik qiladi. Tadqiqotchi A.Boboyeva ruknlarni doimiy, mavsumiy, ma’lum sohaga moslangan bo’lishi mumkinligiga ko’ra uch turga bo’lib o’rganishni taklif etadi. 1
axborotlar ichidagi o’rni va bajarayotgan vazifasi yanada yaqqol ko’rinadi. Masalan: siyosiy nashrlardagi ruknlarning ko’pchiligi siyosiy soha atamalari asosida shakllangan bo’lib, qaysi sohaga tegishli ekani izohsiz ham anglashilib turadi: «Siyosiy madaniyat», «To’rtinchi hokimiyat», «Ob-havo», «Sport». Lekin ular bilan yonma-yon shunday ruknlar ishlatiladiki, siyosiy sohaga moslangani uchun siyosiy ma’no kasb etadi: «Inson va huquq», «Partiya tashkilotlarida», «Deputatlik guruhlarida», «Tadbirkorlik − prokuratura himoyasida», «Viloyat kengashida», «Qonun va ijro», «Konsepsiya g’oyalari amalda», «Voqealar, sharhlar, dalillar»… kabi. Siyosiy nashrlarda yilning biror-bir faslida bo’lmasa-da, ma’lum bir vaqtda bajariladigan ish yoki tadbirlar munosabati bilan qo’llanadigan mavsumiy ruknlar ham uchrab turadi: «14-yanvar − Vatan himoyachilari kuni», «2010-yil − Barkamol avlod yili », «2011-yil − Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili», «Anjuman» kabi. Siyosiy matbuotda, xususan «XXI asr » gazetasining 2010-2011 yillarga oid sonlarida qo’llangan runklarni uning mundarijasini belgilash nuqtai nazaridan shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
1 Qarang: Shu joyda. |