Pul hám bankler oqıw qollanba

3-Bólim. Kredit.
10-Bap. Kredittiń zárúrligi, funkсtiyalari, túrleri hám formaları
10.1. Kredittiń zárurligi hám mánisi
10.2. Kredittiń funkсiyaları hám principleri
10.3. Kredittiń túrleri hám formaları
10.4. Mámleket krediti.
10.5. Bank krediti.
10.6. Tutınıw (ipoteka) krediti.
10.7. Kommerciyalıq krediti.
10.8. Xalıq aralıq kredit
10.1 Kredittiń zárurligi hám mánisi
Jámiyette tovar-pul qatnasıqlarınan keyin payda bolǵan áhmiyetli social–Ekonomikalıq qatnasıqlardan bırı kredit qatnasıqları esaplanadı. Kredit, pul kibi ekonomikalıq kategoriya bolıp, pul qarjıların nátiyjeli sariplawǵa, xojalıq júrıtiwshi subyektler hám fizikalıq shaxslardiń artıqsha waqtın hám qarjısin sariplamastan qosımsha pul qarjılarına bolǵan talabın qanaatlandırıwda áhimiyetli orın tutadi.
Kredit qatnasıqları ekonomikalıq pánlerdiń barlıq buwinlarinda tuwrı hám tuwrı emes social-Ekonomikalıq proces sıpatında úyreniledi.
Ekonomikalıq ádebiyatlarda “kredit” sózi latinsha“creditum”–ssuda, qarız sózinen payda bolǵanliǵı aytıp ótilgen. Ayırım ekonomist alımlar “credo”, yaǵniy “isenemen” degen mánisti ańlatiwin aytıp ótken³⁰. Álbette, kredit qatnasıqlarında qatnasıwshi subyektlerdiń bir-birine bolǵan isenimi tiykarǵı princip bolıp esaplanadı. Bul jerde kreditor, kreditti beriwde tiykarǵı másele kredit alıwshıǵa bolǵan “isenim” áhmiyetli orın tutadi. Bıraq, kredit ekonomikalıq kategoriya sıpatında ámel qılıwı ushın bir ǵana isenimniń ózi jeterli bolmaydı. Kredit hám kredit qatnasıqlarınıń payda bolıwında isenim menen birgelikte sonday bir kategoriya bar, bul kredit beriwshi hám kredit alıwshı ortasında óz-ara ekonomikalıq qatnasıqtı ámelge asırıwǵa úndeydi. Bunı kreditor hám qarız alıwshı kóz qarası menen qaraytuǵın bolsaq, kreditordi usı qatnasıqlardı rawajlandırıwǵa tiykarǵı princip bul ekonomikalıq máplik, yaǵniy kredit procenti esaplanadı. Qarız alıwshı ushın bolsa islep shıǵarıw procesiniń úzliksizligin támiyinlew arqalı tiyisli ekonomikalıq máplikke erisiwdir.
Bunnan kórinip turǵanińday, kredit hám kredit qatnasıqlarınıń payda bolıwı hám rawajlanıwında hár eki táreptińde ekonomikalıq mápliligi kúshli finanslıq mexanizm esaplanadı.
Bazar ekonomikası shárayatında kredittiń zárúrligi tómendegi principler menen belgilenedi:
–kredit qatnasıqlarında qatnasıwshi táreplerdiń ekonomikalıq mápliliginiń támiyinleniwi. Tiykarınan, kreditor kredit esabınan procent tólewi sıpatında payda alsa, qarız alıwshı islep shıǵarıwdıń úzliksizligin támiyinlew arqalı tiyisli paydani jaratıw imkániyatina iye boladı;
–ekonomikada waqtınshalıq bos pul qarjıları ssuda kapitalı sıpatında jamǵarilip, tiyisli maqsetlerge jiberiledi;
–ekonomikada islep shıǵarıw sikliniń aylanısı. Bunda ayırım tarmaqlarda waqtınshalıq bos pul qarjıları payda bolsa, basqalarida qosımsha finanslıq resurslarǵa zárúrlik tuwıladi, usı proces kredit arqalı tártipke salınadı;
–sociallıq tákirariy islep shıǵarıw procesinde qosımsha finanslıq resurslarǵa bolǵan zárúrliktiń tiykarǵı bólegi kreditler arqalı ámelge asırıladı.
Zamanagóy ekonomikada áhmiyetli finanslıq element sıpatında mámleket ekonomikasın rawajlandırıwdiń ajiralmas bólegi esaplanadı. Kredit hám kredit qatnasıqlarınıń payda bolıwı hám rawajlanıwınıń tiykarında tovar islep shıǵarıw, jánede aniǵıraq qılıp aytatuǵın bolsaq–kapital qatnasıqları hám aylanıwi jatadı. jámiyette kapital aylanısı hámiyshe de qálipte ámel qılmaydı, bular joqarıda aytılǵanińday, bir qatar principler menen dáliyillenedi.
Kredittiń mánisine kóplegen ekonomist alımlar tiyisli táriyiplerdi keltirip ótken. Tiykarınan, Щegortsova V. A. avtorliǵında jazılǵan sabaqliqta, “Kredit–qaytarıw hám tólew shárti menen qarızdarǵa waqtınshalıq paydalanıw maqsetinde pul qarjıları yaki materiallıq awqam kórinisinde beriw procesinde payda bolǵan ekonomikalıq qatnasıklar sistemasıdir” tárizindegi táriypi sáwlelengen³¹.
Professor o. I. Lavrushın kitabında kredittiń mánisine anıq táriyip berilmegen. Bıraq, olardıń pikirinshe, kredit sociallıq qatnasıqlardıń bir kórinisi bolıp, ekonomikalıq kategoriya esaplanadı. Sonday - aq, kredit túrlishe sociallıq qatnasıklardi emes, bálkim ekonomikalıq qatnasıqlardı sáwlelengiziwshi mánistiń háreketi procesinde júzege keledi. Sabaqliqta, kredittiń mánisin anıq sáwlelengiziw ushın onıń quramı, háreket etiw procesi hám payda bolıw tiykarına itibar qaratıw lazımliǵın aytadi³².
Ózbekistanliq ekonomistlerdan professor sh. Abdullaeva tárepinen shıǵarılǵan sabaqliqta: “Kredit–bul waqtınsha bos turǵan pul qarjıların pul iyesi yaki basqalar tárepinen málim múddetke, haqı tólew shárti menen qarızǵa alıw, qaytarıp beriw júzesinen kelip shıqqan ekonomikalıq qatnasıqlar jıyındisi” dep tariyip bergen³³.
Kredittiń ekonomikalıq mánisine berilgen táriyiplerden kórinip turǵanińday, bul máselede ekonomist alımlardıń pikirleri bir-birinen sezilerli dárejede parq qıladı. Sol sebepli, “Kredit – tiyisli principler tiykarında (qaytarıwshiliq, tólewlilik, támiyinlengenlik, múddetlilik hám maqsetlilik) mánis hám materiyalliq tovar kórinisinde, fizikalıq hám yuridikalıq shaxslarǵa berilgen ekonomikalıq kategoriyalardiń bir túri”tárizindegi táriyipti formalandiriwǵa bel bayladiq.
Kredittiń mánisin jánede aniǵıraq hám tolıǵıraq ashıp beriwde onıń subyektiv hám obyektiv mánisine itibar qaratıw kerek. Kredit qatnasıqlarınıń payda bolıwında, sonday-aq, onıń mánisin ashıp beriwde kredittiń subyektiv mániside ózgeshe orın tutadi. Kredittiń subyektiv mánisi bir birine baylanıslı bolǵan “kreditor” hám “kredit alıwshı”niń qatnasıqlarında júzege keledi.
“Kreditor” hám “kredit alıwshı” ortasında payda bolatuǵın qatnasıqlardıń tiykarında tovar–pul aylanısı jatadı. jámiyette waqtınshalıq bos qarjılardıń barlıǵı tovar aylanısınıń barlıǵı kredit hám qarız alıwshıniń mápleriniń bir-birine soqliǵısiwinda xizmet etedi. Eger, usı mápler bir-birine say kelse olar ortasında kredit qatnasıqları payda boladı.