Pul hám bankler oqıw qollanba

10.2. Kredittiń funkсiyaları hám principleri
Kredittiń mánisi onıń funkсiyalarında jáne de aniǵıraq sáwlelenedi. Kredittiń funkсiyaları túrli ekonomikalıq ádebiyatlarda túrlishe hám muǵdarlarda keltiriledi. Ayırım ádebiyatlarda ekonomist alımlar kredittiń funkсiyaları besew ekenligin maqullasa³⁴, ayırımlarinda onıń funkсiyaları ekew ekenligin maqullaydi³⁵.
Ekonomist-alımlardıń funkсiyaları haqkindaǵı pikirlerine, sonday-aq, kredittiń tovar pul qatnasıqları hám social-Ekonomikalıq proceslerdegi qatnaslarina tayanǵan halda, onıń qayta bólistiriw(1), qatnas procesin tezlestiriw(2), pullardı aylanısqa shıǵarıw hám naqlastıriw(3) hámde pul kapitalın jamǵariw hám oraylasıwdi jedellestiriw(4) funkсiyaların orınlanıwın maqullaw múmkin.
Kredittiń funkсiyaları ishinde qayta bólistiriw funkсiyası tiykarǵı funkсiyalardan biri esaplanadı. Kredit usı funkсiyası arqalı fizikalıq hám yuridikalıq shaxslardiń bólistirilgen dáramatlarınıń waqtınshalıq paydalanılmaǵan bólegin tiyisli fondlarǵa jalıp etedi. Jalıp etilgen qarjılar ekonomikanıń qosımsha resurslarǵa zárúrligi bar tarmaqlarına qayta bólistiriledi.
Kredittiń bul funkсiyası arqalı waktinsxalıq bos pul karjilariniń iyelerinen qosımsha dáramat alıw imkániyatin jaratsa, kreditorǵa qosımsha qarjılarǵa zárúrligi bar shaxslarǵa tiyisli procentler beriya tiykarında dáramat alıwǵa, kredit alıwshılarǵa bolsa islep shıǵarıw procesiniń úzliksizligin támiyinlew nátiyjesinde qosımsha qunjaratıw imkániyatin beredi.
Demek, kredittiń qayta bólistiriw funkсiyası arqalı ssuda kapitalı ekonomikanıń tarmaqları ortasında, qaytarıwshiliq tiykarında jaylastıriladi, bul kredit qatnasıqlarında tuwrıdan tuwrı qatnasıp atirǵan táreplerdiń ekonomikalıq mápligin támiyinlew menen birge, waqtınshalıq bos pul qarjıların kreditor ixtiyarına jiberiw shaxslarǵa tiyisli dáramat imkániyatin jaratadı.
Kredittiń qayta bólistiriw funkсiyasıniń ámel kiliwinda puldıń jamǵarma funkсiyasıniń tuwrı hám qıya tásirleri bar. Usı máselege klassik hám neoklassik mektep wákilleri ayrıqsha itibar qaratqan. Ásirese, A. Marshal «adamlar satıp alıw imkániyatina iye bolıwına qaramastan, olar onı ( puldı) jumsamasliqlari múmkin», diydi. Kórinip turǵanińday, bul qatnas Sey nızamın tolıqlıǵınsha biykarlamaydi. Kerisinshe, neoklassik–ekonomistler sonday pikirge keledi, Sey nızamı bir shárt penen orınlanadı, bul waqıtta tek jamgarma (S) investitsiya (I) kórinisin aladı. Olardıń aytıwınsha, bul wakitta kapital bazardaǵı talap hám usınıstiń teń salmaqliliǵı procent stavkası esabınan júz beredi. Eger jamǵarma (kapitaldıń usınısi) kólemi anıqlaǵan investitsiya etiw kóleminen kem bolsa, nátiyjede procent stavkası kóbeyedi, bunıń aqibetinde investitsiyaǵa bolǵan talap kemeyedi, jamǵarmaǵa salıstırǵanda usınıs artadi³⁶. Usı jaǵday ortasındaǵı óz-ara tensalmaqlıq jamǵarma hám kredittiń procent stavkası tiykarında tártipke salınadı.
Eger klassik mektep wákilleri investitsiya hám jamǵArmaniń kólemine procent stavkasıniń tásirin tiykarǵı princip etip kórsetse, keynsshiler bolsa onıń kólemine úy xojalıǵı aǵzaları alıp atirǵan dáramatlar muǵdarına tásir etedi, dep maqullaydilar. Álbette, bul proces kredittiń kayta bólistiriw funkсiyasına qıya tásiri bar.
Kredittiń aylanıs procesin tezlestiriw funkсiyası mámleket pul aylanısı, pul massası, puldıń aylanıw tezligine tuwrı tásir kórsetedi. Bul jámiyettegi waqtınshalıq bos pul qarjılarınıń tiyisli fondlarǵa jalıp etiw arqalı olardı pul aylanısına kiritedi.
Bizge málim, mámleket pul massasınıń tovar massasına salıstırıliwiniń támiyinleniwi milliy valyutanıń tensalmaqlıǵı hám satıp alıw qábiliyetine unamlı tásir kórsetedi. Bul proceste kredit mámleket pul massasınıń ulıwmalıq kólemin asırmaǵan halda ekonomikalıq tarmaqlarıniń qosımsha qarjılarǵa bolǵan zárúrligin támiyinleydi.
Ádette berilip atirǵan kreditler tiykarınan finans mekemeleri arqalı bir esapbetinen ekinshi esapbetine ótkeriledi. Bul óz náwbetinde aylanıstaǵı pullardıń aylanıs tezligine unamlı tásir kórsetedi.
Kredit payda bolıwı menen birge, kredit pullarıniń ápiwayı túri bolǵan veksellerdiń payda bolıwına sebep boldı. Álbette, vekseller xojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń waqtınshalıq pul qarjıları menen baylanıslı qatnasıqlardı sheshiwde, kredit qatnasıklari járdeminde áhmiyetli finanslıq qural sıpatında maydanǵa shıǵadı.
Kredittiń pullardı aylanısqa shıǵarıw hám olardı naqlastıriw funkсiyası tiykarınan Oraylıq Banktiń qayta finanslastırıw siyasatı arqalı ámelge asırıladı. Bizge málim, Oraylıq Bank aylanısındaǵı pul massasın tártipke salıw maksetinde qayta finanslastırıw stavkalari tiykarında Kommerciyalıq banklerge kredit beriledi, berilgen kreditler ekonomikadaǵı pul massasın asırıw menen birge, Oraylıq Bank tárepinen kreditler kórinisinde aylanısqa shıǵarılǵan naq emes pullardı ol yamasa bul jol menen naqlastıradi.
Kredit pul kapitalın jamǵariw hám oraylastırıwdi jedellestiriw funkсiyası járdeminde iri ssuda kapitalın tiyisli fondlarda jamǵaradi. Jamǵarmalar járdeminde mámleketler, aymaq, region, rayon yaki ayırım kompaniyalarda qarjılarınıń oraylasıwı júz beredi. Kredit qarjılarınıń oraylasıwı aymaqtiń ekonomikanı hám finans–kredit sisteması rawajlanǵan jerlerde júz beredi.
Kredittiń funkсiyalarına tolıqlıǵınsha ámel qılıwda onıń principleri ayrıqsha orın tutadi. Kredit tómendegi principlerdi atqaradı:

•