Pul islohotlari

---

Pul islohotlari

Pul islohotlari - milliy valyutani mustahkamlash, pul birligini barqarorlashtirish va pul

muomalasini tartibga solish maqsadida davlat tomonidan mamlakat pul tizimini toʻliq yoki

qisman qayta tashkil etish. Pul islohotlari qogʻoz pul belgilarining hammasi yoki bir qismi

qadrsizlanganda va ularning hajmi koʻpayib, yangisi (qogʻoz yoki metall) bilan almashtirish

lozim boʻlganda, pulning oltin qiymati yoki valyuta kursi oʻzgarganda, pul tizimiga oʻzgartish

kiritish zarur boʻlganda oʻtkaziladi. Pul islohotlari mamlakatdagi iqtisodiy holatga, pulning

qadr-sizlanish darajasiga va davlatning siyosatiga bogʻliq holda turli usullar-da: ortiqcha

qogʻoz pullarni yoʻq qilish yoʻli bilan pul hajmini kamaytirish (deflyasiya); eski pul belgilarini

yoʻq qilib, yangi qogʻoz pul belgilarini zarur miqdorda chikarish (nullifikatsiya); eski pul

belgilarini yirikroq yangi pul belgilariga almashtirish (denominatsiya); pul birligi yoki qogʻoz

pul birligi kursining metall qiymati va chet el valyutasiga nisbatan kursini pasaytirish

(devalvatsiya); pul birligidagi metall qiymati yoki qogʻoz pul kursini tashki davlatlar

valyutasiga nisbatan oshirish (revalvatsiya) va boshqa shakllarda amalga oshiriladi.

Sobiq Ittifoq (Rossiya)da 1922—23 yillarda eski 1 mln. rubl yangi 1 rublga, Germaniyada

Birinchi jahon urushi va undan soʻnggi davrlarda pulning haddan tashqari qadrsizlanishi

natijasida 1924 yilgi Pul islohotlari davrida yangi 1 marka eski 1 trln. markaga, Gretsiyada

1944 yil noyabr

da 50 mlrd. draxma yangi 1 draxmaga almashtirilgan edi. Ikkinchi jahon urushi yakunlanishi

arafasida va undan keyin bir qator xorijiy davlatlarda Pul islohotlari (Belgiya — 1944 yil,

Fransiya, Daniya, Gollandiya va Norvegiya — 1945 yil, Yaponiya — 1946 yil, Avstriya — 1947 yil)

amalga oshirildi.

Hozirgi Markaziy Osiyo hududlarida muxim Pul islohotlari Amir Temur hukmronlik qilgan

davrdan boshlangan. Uning tashabbusi bilan oʻsha davrgacha muomalada boʻlgan mayda

mis tangalar oʻrniga sifat va hajm jihatdan bir necha marta ortiq boʻlgan, yirik qiymatga ega

oltin va kumush tangalar zarb etila boshlagan. Amir Temur tasarrufida bir necha zarbxonalar

---

boʻlganligi va ularda zarb etilgan tangalar Yevropada ham mashhur boʻlganligi haqida koʻp

maʼlumotlar bor. Birgina Gʻarbiy Eron va Ozarbayjonda Amir Temurning nomi bitilgan 120

turdan ortiq oltin va kumush tangalar muomalaga kiritilgan. Mirzo Ulugʻbek tomonidan 1428

yil amalga oshirilgan Pul islohotlarida ilgari zarb etilgan mis tangalarning muomalada boʻlishi

taqiqlangan. Bir qator shaharlarda — Buxoro, Samarqand, Toshkent, Shohruxiya, Andijon,

Qarshi va Ter-mizda yangi tangalar zarb etila boshlagan. Eski tangalarni yangi tangalarga

almashtirish tugallangandan keyin, fakat Buxorodagi zarbxona faoliyati saklab qolinib,

qolganlari yopilgan.

Shayboniylar davrida ham tangalar zarb kilishda yangilik kiritilgan. Ol-dingi xukmdorlar

tomonidan zarb etilgan tangalardagi yozuvlar ustiga yangi tamgʻalar zarb qilinib, muomalaga

chiqarilgan. Bu davrda, asosan, dinor nomi bilan yuritilgan juda koʻp miqdordagi mis tangalar

va vazni 3 g boʻlgan kumush tangalar muomalada boʻlgan.

19-asrning boshlaridan Buxoro amirligida vazni 4,5 g lik "tillo" nomi (oltin) bilan tangalar zarb

etilgan. Kumushdan ishlangan tanga deb ataluvchi pul birliklari 1920 yilga qadar muomalada

yurgan. Buxoro amirligida 1918 yildan boshlab muomalaga nominali 20, 60, 100, 200, 300,

500, 1000, 2000, 3000, 5000 va 10000 tangalik qogʻoz pullar chiqarilgan. 1921 yilda Buxoro

Xalq banki muomalaga yangi, nominali rublda koʻrsatilgan qogʻoz pullarni chiqara boshladi.

Bu pullar 3000, 10000 va 20000 rubl nominaliga ega boʻlgan. 1922 yilda Buxoro Xalq banki

tomonidan denominatsiya amalga oshirilib, pulning nominali yuzlab marta kamay-tirilgan va

1, 5, 10, 25, 100 rubllik yangi pullar muomalaga chiqarildi. Ammo koʻp oʻtmasdan, kuchli

inflyasiya natijasida past nominaldagi pul belgilari bozor ehtiyojlarini qondira olmadi va 1000,

2500, 5000 rubllik pullar bosib chiqarildi. 1920—21 yillarda Xorazm Sovet Xalq Respubli-kasi

(XSXR) tomonidan muomalaga 250, 500, 750, 1000, 2000, 5000 va 10000 rubl nominalida

ipakdan qoʻlda toʻqilgan maxsus pul belgilari chikarilgan. Ushbu pullar XSXR tugatilganga

qadar, yaʼni 1924 yilgacha muomalada boʻlgan. Yuqori inflyasiya natijasida 1922 — 23 yillarda

XSXR tomonidan denominatsiya amalga oshirilib, eski pullarning ustiga ularning yangi no-

minalini koʻrsatuvchi tamgalar bosilgan. 1921—22 va undan keyingi yillarda Pul islohotlarini

oʻtkazishga qaratilgan qator tadbirlar Turkiston ASSRda amalga oshirildi. 1923—24 yillarda

Buxoro va Xorazm Xalq Respublikalarining pul belgilari RSFSR pul belgilari (rubl chervon)

bilan almashtiriddi. Fuqarolar urushi davrida Turkiston frontlar halqasi ichida qolganda

Toshkentda Turkiston ASSRning puli — turkbonlar chiqarilgan. Keyinchalik 1921 yil 1 yanvar

dan boshlab Turkistonda 3 oy davomida Pul islohotlari oʻtkazilib, turkbon RSFSR pul birligiga

10:1 nisbatda almashtirildi. 1947 yilda sobiqSSSRda Pul islohotlari oʻtkazildi, mahsulotlarni

taqsimlashda kartochka tizimi tugatildi va davlat kooperativ chakana savdosi nar-xida

yagona tartib oʻrnatildi. Muomaladagi hamma pul belgilari 10:1 nisbatda yangi pul belgilariga

almashtirildi. 1950 yilga kelib oltin tovar za-xirasining koʻpayishi, chet el valyutasiga nisbatan

---

pul kursining oshishi, narxlar masshtabi oʻzgarishi 1961 yilda muomaladagi pul belgilarini

10:1 nisbatda yangi pul belgilariga almashtirilishiga olib keldi.

Oʻzbekiston Davlat mustaqilligiga erishgach, Rossiya oʻz milliy valyutasini chiqargunga qadar

boshqa sobiq It-tifoq respublikalari singari vaqtincha rubl zonasida qoldi va mamlakatda

amalda boʻlgan iqtisodiy shart-sharoitlarni hisobga olib, oʻz milliy valyutasini muomalaga

kiritishni ikki bosqichda amalga oshirdi. Bi-rinchi bosqich: 1993 yilning 15 noyabrdan ish haqi,

pensiya, stipendiya, nafaqa va aholi daromadlarining oʻz vaqtida toʻlanishini, respublika ichki

isteʼmol bozorini taʼminlash maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi hududida toʻlov vositasi

sifatida 1961—92 yillardagi rubl banknotlari va Rossiya bankining 1993 yildagi rubli bilan

parallel ravishda 1:1 nisbatda oraliq valyuta sifatida "soʻmkupon" muomalaga kiritildi.

Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga qiymati 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500,

1000, 5000, 10000 soʻmkupon qogʻoz pullarni chiqardi. Ikkinchi bosqich: 1994 yil 1 iyulidan

boshlab Oʻzbekiston Respublikasining milliy valyutasi soʻm 1 soʻm = 1000 soʻmkupon nisbati

bilan muomalaga kiritildi. Markaziy bank muomalaga qiymati 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 soʻm

boʻlgan bank qogʻoz pullari (banknotlar) va 1, 3, 5, 10, 20, 50 tiyin boʻlgan metall tangalar

chiqardi.

Oʻzbekiston Respublikasi oʻz milliy valyutasini muomalaga kiritishi, ikki bosqichli bank tizimi

va musta-qil pul tizimi tashkil etilishi pul-kredit siyosatinp erkin yuritish im-konini berdi.

Hisobkitoblarni yengillashtirish maqsadida 1997 yildan boshlab muomalaga 200 soʻmlik,

1999 yildan 500 soʻmlik va 2001 yildan 1000 soʻmlik bank qogʻoz pullari (banknotlar)

muomalaga chiqarildi.

Fayzulla Mullajonov.

[1]

1. 

OʻzME

. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Bu maqolada 

boshqa til boʻlimlariga ishorat

 yoʻq. 

Siz ularni topib va ushbu maqolaga qoʻshib, loyihaga yordam berishingiz mumkin.

Ko‘proq o‘rganish

Ushbu maqolada 

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi

 (2000-2005)

maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Manbalar

---