Pul, kredit va banklar

Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki guruh tarkibida bosh tashkilot sifatida 
Xalqaro valyuta jamg’armasi bilan birgalikda Bretton  – Vudseda 1944 yil 1 – 22 
iyulda bo’lib o’tgan xalqaro konferentsiyada tashkil topgan bo’lib, faoliyatini 1946 
yil iyuldan boshlagan. 
XTTBning resurslari ikkita manba:   

  birinchisi, aktsiyadorlarning kapitali (6 foiz atrofida) hisobidan;   

 ikkinchisi,  xalqaro  moliya  bozorlarida  aktsiyalarni  joylashtirish  orqali  (95 
foizga yaqini) shakllantiriladi.  
Tashkiliy  jihatdan  XTTB  aktsiyadorlik  jamiyati  tamoyili  asosida  tashkil 
etilgan.  XTTBda  aktsiyadorlarni  ovoz  berish  soni  ularning  ustav  kapitalidagi 
ulushi doirasida aniqlanadi. XTTBda asosiy ovoz berish huquqi AQShga (16,8%) 
tegishli, bu AQShga bankda qabul qilinayotgan qarorlarga veto qo’yish huquqini 
ta’minlaydi,  qarorlarni  qabul  qilinishi  uchun  umumiy  aktsiyadorlarning  85  foizi 
ovoz berishi lozim bo’ladi. Ovozlar soni bo’yicha ikkinchi o’rinda Yaponiya (8%) 
turadi,  shuningdek  Germaniya  (4,6%),  Buyuk  Britaniya  va  Frantsiya  (4,4%  dan) 
mamlakatlari sezilarli ovozlar soniga ega.  
XTTBning  boshqaruv  organi  Boshqaruv  kengashi  va  Direktor  (ijrochi 
organ)dan iborat bo’lib, Boshqaruv kengashi tarkibi unga a’zo mamlakatlar moliya 
vaziri  yoki  markaziy  banki boshliqlaridan  tashkil  topadi. Boshqaruv kengashi har 
yili  bir  marta  yig’ilib  tegishli  qarorlarni  Xalqaro  valyuta  jamg’armasi  bilan 
kelishgan  holda  qabul  qiladi.  Bank  siyosiy  o’yinlardan  holi  emas,  u  tashkil 
topgandan  buyon  amerika  fuqarosi  bo’lgan  shaxslar  tomonidan  boshqarib 
kelinmoqda.  
XTTB tashkil topganda unga 38 mamlakat a’zo bo’lgan bo’lsa, 2004 yil iyun 
oyida  ularning  soni  184  taga  etgan.  XTTBning  asosiy  faoliyati  investitsion 
loyihalarni kreditlashga qaratilgan.  
XTTBning 1950  – 60  yillarga qadar asosiy  maqsadi  a’zo  –  mamlakatlarning 
xalq  xo’jaligini  tiklashga  qaratilgan  bo’lib,  1960  yillardan  so’ng  ijtimoiy 
loyihalarni  kreditlash  masalasi  birinchi  darajaga  ko’tarildi.  Buning  asosiy  sababi 
ko’pchilik  mamlakatlarda  iqtisodiy  o’sish  sura’tlari  barqaror  ko’rsatikichga  ega 

---

bo’lsada,  boy  va  kambag’allar  o’rtasida  farq  oshib  borish  tendentsiyasi  mavjud 
bo’lib,  bu  esa  o’z  navbatida  turli  ijtimoiy  ziddiyatlarni  kelib  chiqishiga  sabab 
bo’lar edi. Shu bois, XTTB o’z kreditining asosiy qismini aynan shu muammolarni 
hal qilishga yo’naltira boshladi.  
XTTB dunyoda yuz berayotgan iqtisodiy integratsiyalashuv, shuningdek  turli 
iqtisodiy inqirozlar natijasida kreditlash tamoyillarini va siyosatini doimiy ravishda 
takomillashtirib o’zgartirib borishga majbur edi. Masalan, 1990 yillardan keyin yuz 
bergan  moliyaviy  –  iqtisodiy  inqirozlarni  bo’lishida  XFJ  va  XTTB  jiddiy  tanqid 
ostiga olindi.  
Quyidagi  rasmda  XTTBning  kreditlarini  tarmoqlar  kesimidagi  tarkibi 
keltirilgan. Rasmdan 1998 yilda bank tomonidan berilgan kreditlarning deyarli 30 
foizi  moliya  sohasiga  berilganligi,  2008  yilda  kreditlarning  asosiy  qismi  davlat 
boshqaruvi  hissasiga  to’g’ri  kelganligini  ko’rish  mumkin.  Bu  XTTBning  kredit 
siyosatini  unga  a’zo  –  mamlakatlarda  yuz  berayotgan  ijtimoiy  –  iqtisodiy 
jarayonlar natijasida o’zgarib boaryotganligini anglatadi.