Pul, kredit va banklar

10.2. Banklarning funktsiyalari 
 
Banklarning mohiyati ularning funktsiyalarida yanayam yaqqolroq namoyon 
bo’ladi.  Banklarning  funktsiyalari  ularning  nazariy  masalalari  sifatida  e’tirof 
etiladi.    Shu  bois  ham  banklarning  mohiyatini  yoritishda  vujudga  kelgan  qator 
mulohazali  holatlar  ularning  funktsiyalarini  yoritishda  ham  mustasno  emas. 
Xususan, iqtisodiy adabiyotlarda banklarning funktsiyalari haqida qator mulohazali 
                                                           
52
 Banki i bankovskie operatsii: Uchebnik dlya vuzov/ E.F.Jukov, L.M.Maksimova, O.M.Makarova i dr.; Pod red. 
prof E.F.Jukova. –M.: Banki i birji, YuNITI, 2007. –S. 6. 

---

va  tushunmovchilik  holatlar  mavjud.  Masalan,  ayrim  manbalarda  banklar 
bajaradigan operatsiyalar ularning funktsiyalari sifatida qayd etiladi. Bu erda bank 
faoliyati  natijasida  ular  tomonidan  amalga  oshiriladigan  operatsiyalari  nazarda 
tutiladi.  Biroq,  shuni  ta’kidlash  joizki,  banklarning  barcha  operatsiyalari  ham 
ularning funktsiyalari bo’la olmaydi. Bank funktsiyasi uning ma’lum ko’rinishdagi 
faoliyatini ifodalaydigan iqtisodiy kategoriya bo’lishi lozim.  
Shunga  qaramasdan,  ayrim  iqtisodiy  manbalarda  banklar  to’lov  aylanmasi, 
kassaga  naqd  pullarni  qabul  qilish  va  berish,  kredit  berish,  qimmatli  qog’ozlarni 
saqlash va boshqarish, naqd va naqdsiz ko’rinishda xorijiy valyutani sotish va sotib 
olish,  shuningdek,  bank  tomonidan  bajaraladigan  boshqa  operatsiyalar  ularning 
funktsiyalari sifatida ta’kidlanadi.   
Bundan  tashqari,  iqtisodiy  adabiyotlarda  banklarning  qimmatbaho  metallar 
va  buyumlarni  saqlash  uchun  maxsus  seyflar  berish,  xo’jalik  yurituvchi 
sub’ektlarning  kapitalini  shakllantirishda  ishtirok  etishi,  kreditlash  uchun 
resurslarni  jalb  etish  va  boshqa  shu  kabi  operatsiyalari  ularning  funktsiyalari 
sifatida  talqin  etiladi.  Albatta,  bu  banklarning  pul  –  kredit  siyosatini  amalga 
oshiruvchi  muassasa  sifatidagi  faoliyatini  aniqroq  tushinishda  va  ularning 
imkoniyatlari  kengligidan  dalolat  beradi.  Biroq,  ushbu  operatsiyalarning  barchasi 
banklarning 
funktsiyalari 
bo’lib 
hisoblanmaydi. 
Chunki 
yuqorida 
ta’kidlaganimizdek,  banklarning  har  –  bir  operatsiyasini  ularning  funktsiyalari 
sifatida  e’tirof  etadigan  bo’lsak,  demak  zamonaviy  banklar  300  dan  ortiq 
funktsiyani bajaradi degan fikr paydo bo’ladi.  
Banklarning funktsiyalari haqida gap ketganda, bu jarayonni nafaqat banklar 
nuqtai  nazaridan,  balki  uning  mijozlari  manfaatlaridan  ham  kelib  chiqib  so’z 
yuritish  lozim.  Shu  jihatdan  banklarning  funktsiyalarini  o’rganishda  ularni 
quyidagi mezonlariga e’tibor qaratish lozim:  
3. 
makroiqtisodiy  darajada,  banklar  va  real  sektor  ishtirokchilari 
o’rtasida iqtisodiy munosabatlar; 
4. 
banklarning tashkiliy – huquqiy va mulkiy shakli jihatidan amal 
qilishi (Markaziy bank, tijorat banki, ixtisoslashgan bank va boshqalar). 
Banklarning  funktsiyalari  to’g’risida  fikr  yuritganda  quyidagi  masalalarni 
e’tibordan  chetda  qoldirish  kerak  emas.  Birinchidan,  banklarning  funktsiyalari 
ularning  mohiyatini  kengroq  ochishga  xizmat  qilishi  lozim,  ikkinchidan, 
banklarning funktsiyasi sifatida ta’kidlangan iqtisodiy kategoriya barcha moliyaviy 
institutlarning xususiyatlariga xos bo’lgan jarayon emas, balki faqat banklargagina 
xos bo’lgan iqtisodiy kategoriya bo’lishi lozim. 
Ma’lumki,  banklarning  asosiy  operatsiyalaridan  biri  iqtisodiyotdagi  bo’sh 
pul  mablag’larini  tegishli  shartlar  asosida  o’ziga  jalb  etishga  qaratilgan.  Bu 
banklarning  funktsiyasi  bo’la  oladimi,  degan  savol  tug’iladi.  Markaziy  bankda 
tijorat  banklarining  majburiy  zaxiralari  jamg’ariladi,  banklarda  esa  aholi  va 
mijozlarning  vaqtinchalik  bo’sh  pul  mablag’lari  jamg’ariladi.  Iqtisodiyotda 
vaqtinchalik  bo’sh  pul  mablag’larni  jamg’arish  banklarning  qadimiy 
operatsiyalaridan  biri  hisoblanadi.  Bu  erda  asosiy  masala  shundan  iboratki, 
vaqtinchalik  bo’sh  pul  mablag’larni  jamg’arish  faqatgina  banklarga  xos  bo’lgan 
operatsiya  emas,  ushbu  operatsiyani  jismoniy  shaxslar  yoki  boshqa  yuridik 

---

shaxslar  ham  amalga  oshirishi  mumkin.  Chunki,  har  qanday  sub’ekt  u  yoki  bu 
ob’ektni  moliyalashtirish  uchun  dastlab  ma’lum  miqdordagi  moliyaviy 
mablag’larni  jamg’arishi  lozim.  Biroq,  masalaga  yanayam  chuqurroq 
yondashadigan  bo’lsak,  banklar  ushbu  operatsiyani  bajarganda  boshqa  xo’jalik 
yurituvchi  sub’ektlar  bajaradigan  operatsiyalardan  jiddiy  farq  qiladi.  Ular  asosan 
quyidagi holatlarda namoyon bo’ladi: 
5. 
banklar  pullarni  jalb  etganda  o’z  pullarini  emas,  balki  begona 
shaxslarning mablag’larini jamg’aradi; 
6. 
banklar jamg’argan mablag’larni o’zining ehtiyoji uchun emas, 
balki  boshqa  shaxslarning  ehtiyojlari  uchun  sarflaydi  (qayta  taqsimlash 
asosida). 
Banklarning  funktsiyalari  xususidagi  mulohazalarni  chuqurlashtirish 
fikridan  yiroq  ekanligimizni  ta’kidlagan  holda,  ularning  quyidagi  funktsiyalari 
mavjudligini qo’llab – quvvatlaymiz.