Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

%
^l
cos (p
L
(ishchi tok)
220
210
200
190
180
8-bob
TRANSFORMATORLAR
8.1. Transformatorlarning vazifasi
T ra n sfo rm a to r e lek trd an fo y d alan ish d a asosiy uskuna 
hisoblanadi. U past kuchlanishdagi elektrni yuqori kuchlanishga 
yoki yuqori kuchlanishdagi elektrni past kuchlanishga aylantirib 
b e ra d i. T ra n s fo rm a to r q o ‘zg‘alm as tu z ilm a h iso b la n a d i. 
Iste'm olchilar elektr rnanbaidan uzoq bo'lganligi tufayli, elektr 
stansiyada ishlab chiqilgan elektroenergiyani ularga yetkazib berishi 
kerak. Bu vazifani transformatorlar va elektr uzatish liniyalari 
bajaradi. Elektr energiyani ming kilometrgacha uzatishga to ‘g‘ri 
keladi. G eneratorlar 10 ming va undan oshiq kuchlanishda bir 
soatiga bir milliongacha kilovatt soat elektr energiyasini ishlab 
chiqarsa, uni ming ki'ometrgacha uzatish uchun transformator 
uni 10 kilovoltdan 500 kilovoltgacha aylantirib beradi va uzatish 
liniyalari bu kuchlanishda elektr energiyani uzoq masofalarga 
yetkazib beradi. Iste'm olchilar joylashgan yerda bu kuchlanishni 
yana 10 kilovoltli kuchlanishga aylantirish vazifasini transformator 
bajaradi. Agarda geneiatorlar ishlab chiqargan elektr energiyani 
10 kilovoltda uzatilganda, u holda simlarning qalinligi kamida o ‘n 
santimetrgacha bo‘lishi kerak. Bu simlami ko‘tarib turish uchun juda 
kuchli qurilmalar va ko‘p miqdorda mis yoki alyumin simlar kerak 
bo'lar edi.
Transformatorlar kuchlanishni 35; 110; 220; 330; 500; 750 
kilovoltlarga aylantirib berishi m um kin, Elektr energiyadan
6 7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

foydalanadigan joylarda transformatorlar yordamida kuchlanishlami 
220 va 380 voltga aylantiriladi. Transformatorlar hamma sohalarda 
ishlatiladi. Ularning juda ko‘p turlari bor.
8.2. Transformatorlarning tuzilishi
Transform ator po'lat induktiv o‘tkazgich, ikki yoki bir nechta 
o 'zaro induktiv aloqada b o ‘lgan o ‘ram lardan iborat. M agnit 
o'tkazuvchi p o ‘lat o 'ram lar orasidagi elektrom agnit aloqani 
kuchaytirish uchun kerak.
Transform atorbirva uch fazali boMadi. 8.2.1-rasmda uch fazali 
transform atorning magnit o'tkazuvchisi ko‘rsatilgan.
8.2.1-rasm.
Uch fazali transformatorning magnit o'tkazuvchisi.
Bunda (1) tem ir yupqa plastinka tayoqchalar, ularga yuqorida 
(2) va pastda (3) o ‘ram lar joylashtirilgan. G irdob toklariga 
elektroenergiyning ko‘p sarf boMmasligi uchun magnit o ‘tkaz- 
gichlaming qalinligi 0,35 dan 0,5 millimetrgacha boMgan elektro- 
texnikada ishlatiladigan tem ir tunukalardan tayyorlanadi. Tu- 
nukalarni bir-biridan lak, yupqa qog‘oz yoki metall zaki (okalina) 
bilan izolyatsiyalanadi.
68
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Transformatorlar ikki turga boMinadi:
1 — yupqa plastinkalardan iborat tayoqchali; 2 — bronli. 
Yupqa plastinkali lemir tunukalardan yasalgan tayoqchalarga 
izolyatsiyali sim o'ram lar kiydiriladi.
Bronli transformatorlarda o ‘ramlarning bir qismini magnit 
o ‘tkazgich o'rab olgan. Transform ator magnit o ‘tkazgichning 
gorizontal qismidagi oMamlarni qurshab turganlarini yuqori va 
pastki bo'yinturuqlar (yarmolar) deyiladi. Katta va o ‘rta quwatli 
transformatorlar tunuka poMatlardan tayyorlanadi. Bu transformator 
oMamlarini sovitish uchun juda qulay. Transformatorlarda magnit 
qarshiligini kamaytirish uchun plastinkalar ulanishini harxiljoyda 
qilinadi. Kichkina transform atorda plastinkalarni Sh shaklida 
tayyorlanadi. 8.2.2-rasmda poMat plastinkalarning yigMsh sxemasi 
koMsatilgan.
8.2.2-rasm.
Transformatorlarning magnit o'tkazgich yig‘ma sxemasi.
Transformatorni tunuka idishga (bakga) joylashtirib, ichiga 
transformator yog‘i quyiladi. Bu yog‘ sovitish uchun xizmat qiladi. 
Bron turdagi transform ator yog‘siz tayyorlanganligi uchun quruq 
transform ator deyiladi.
8.3. Transformatorning ishlash prinsipi
8.3.1-rasmda koMsatilgan magnit oMkazgich poMatga (1) sim 
(2) oMamlar 
0
‘ralgan Transform ator ikki oMamli boMsa, bir 
fazali, agarda uch o'ramli boMsa uch fazali boMadi. Birinchi o‘ramiga 
£/, kuchlanish manbadan ulanadi. Buni transformatorning birinchi 
o'ram i deb, uning oMamlarini 
deyiladi. Ikkinchi oMamni w2 
ikkinchi oMam deb aytiladi. Unda hosil boMgan kuchlanishni 
E2
deyiladi. OMamlarning uchlarini A va a, oxirlarini X va x deyiladi. 
0 ‘zgaruvchan kuchlanishning ((/,) ta'sirida birinchi o'ram ning 
oMamlaridan o'zgaruvchan tok /o q ib oMib, o'zgaruvchan magnit 
yurgazuvchi kuch /' w, hosil qiladi, bu esa magnit oMkazuvchi
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

po ‘lat tem irdan kesib o'tuvchi asosiy o'zgaruvchan magnit oqimi 
( /) n i hosil qiladi. Katta magnit o'tkazuvchanlik qobiliyatiga ega 
bo'lgan magnit o‘tkazuvchini qoMlash, o‘ramlar orasidagi o ‘zaro 
elektromagnit aloqasidagi magnit oqimini oshirishga imkoniyat 
yaratadi. Magnit oqimi 
F
birinchi o'ram ni ikkinchi o‘ram bilan 
ulab, ularni birlashtiradi.
Birinchi o ‘ramning sinusoidal kuchlanishi sinusoidal magnit 
oqimini hosil qiladi:
F
=
F
sin 
0
) 
t,
bu yerda: 
F
— magnit oqimi; 
Fm
- birinchi o ‘ramdagi elektr 
yurituvchi kuchning amplitudasi (e.yu.k.); sin 
t —
tezlik burchagi.
Magnit oqimi birinchi o‘ramda o ‘zinduksiya elektryurituvchi 
kuchini induksiyalaydi. Bu hosil qilingan e.yu.k. o'ramlam ing o ‘ram 
soniga va magnit oqimining tezligiga proporsional:
e. ~ -
i
- - aw]Fm
cosai/ = 
Elm
sin(a)/ - ^), 
dt
2
bu yerda: £ |m =
(owtFm
— birinchi o‘ramdagi elektr yurituvchi 
kuch (e.yu.k.) tebranishlari (amplitudasi).
M agnit oqim i ikkinchi o 'ram d a e.yu.k. hosil qiladi. Bu 
quyidagicha ifodalanadi:
e7
= -u>, — = -uuijF,, costor = 
E2m
sin(tu/ - ^), 
at 
2
bu yerda: 
E2m = &w7Fm
— ikkinchi o'ram dagi e.yu.k. amplitudasi.
v 
i
I
'
\_________ \
8 J. t-rasm
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Transform atorning ikkinchi oTamidagi e.yu.k. fazasi birinchi
7t
oTamdagi e.yu.k. fazasiga o'xshab magnit oqimidan - burchakga
orqada qoiadi, chunki bu ikkala e.yu.k. shu magnit oqimi bilan 
induksiyalanadi.
(!)u», 
Fm 
2
n