3. Y er m unosabatlarining namoyon bo‘lish shakllari
Ishlab chiqarish munosabatining tashqi ko ‘rinishida xodisa dialektik qarama-
qarshi shakllarda namoyon bo'ladi. Bir tomondan ular odam lam ing buyumlarga va
bir-biriga bo'Igan
m unosabatlarining ifodali shaklida,
ikkinchi tomondan esa,
ta ’kidlab o'tilganidek, buyumlashgan sh a k ld aro ‘y beradi.
Ishlab chiqarish
munosabatlarining
namoyon
b o ‘lishi shakllari haqida
gapirganda ishlab chiqarish munosabati bu buyum va dalillar mohiyatining bevosita
57
kuzatilishini yashirin va chuqur aks ettirishini unutmaslik kerak. X o'jalik munosabati
sifatida ular ishlab chiqarish jarayonida obyektiv ravishda vujudga kelib
xodisalam ing yuzasida ko'rinishi kuzatiladi. Ishlab chiqarish munosabatlari
shakllarining umumiy, o ‘rtacha va xususiyatlarini farqlash lozim.
Ishlab chiqarish m unosabatlarining obyektiv majmui
odam lam ing ongi va
irodasiga b o g 51 iq emas, shu bilan birga ishlab chiqarish munosabati bu odam lar
o'rtasid a ta ’sir ko'rsatadigan ongli va irodaviy munosabatdir. Shuning uchun ishlab
chiqarish munosabati odam larning buyumlarga va bir-biriga irodaviy munosabat
ko'rinishida nam oyon bo'ladi. H odisalam ing tashqi ko'rinishida odam larning
nisbatan mustaqil ta’sir ko'rsatishini tug'diradi. Bu xolat ishlab chiqarish
munosabatm ing obyektiv mazmunini niqoblaydi. Ishlab chiqarish munosabatlarining
obyektiv mazm unini ayrim odam lam ing irodaviy harakati, kim ningdir irodasi bilan
belgilab emas, balki ishlab chiqaruvchilarining rivojlanishi ijtimoiy ishlab
chiqarishning sharoiti, moddiy-texnikaning erishilgan darajasi bilan belgilanadi.
Pirovardida aynan ana shu obyektiv om illar odam larning ongi va irodasini ularning
iqtisodiy faoliyati jarayoniga yo'naltiradi.
Odam larning irodaviy munosabati ishlab chiqarish munosabatlarining nafaqat
tashqi ko'rinishining namoyon bo 'lish i deb, balki ular xolatining ichki zaruriyati
sifatida b o 'lib chiqadi.
Y er munosabatlarining irodaviy namoyon bo'lishi ularning obyektiv iqtisodiy
mazm unining aks ettirilishidir. Yer m unosabatlarining obyektivligini,
ularning
rivojlanish
yo'nalishini
ishlab chiqarishning barcha
ijtimoiy moddiy sharoit
majmuasi ishlab chiqarish kuchlari belgilaydi.
Buyum lashgan
ishlab
chiqarish
munosabatlari
har
doim
ham
kelib
chiqavermaydi. Balki buyum faqatgina m a’lum ijtimoiy munosabatlarning obyektiv
b o'lgan taqdirdagina ro 'y beradi.
Ishlab chiqarish munosabatlarining buyum lashgan dalilida muhimi shuki, bu
yerda munosabatlarni tashuvchi nafaqat oddiy buyum bo'ladi, balki odam lar moddiy
faoliyati, ishlab chiqarishning mahsuli sifatidagi buyum shaklida yuzaga keladi.
58
Yer bilan ish boshqacha.
Yer abadiy,
uni bizga tabiat
in ’om etgan va
buyumlashgan mehnatning mahsuJi ham emas.
Binobarin yer munosabatlarining
buyumlashgan, predmetli shakllari boshlang‘ich punkt sifatida berilgan.
Yer munosabatlari namoyon b o iishining aniq shakllari qanaqa? Yer
munosabatlari
materializatsiyasi
natijasi bilan mavjud b o iish in in g birinchi va
zaruriy sharti yerda xo'jalik ishlab chiqarishining turi va ijtimoiy-iqtisodiy birligini
aks ettiradigan yerdan foydalanish va yerga egalik qilishning ijtimoiy-iqtisodiy
shakllari bo ‘lib
may donga chiqadi.
Hozirgi paytda mamlakatimizda yerdan
foydalanishning quyidagi asosiy
shakllari
mavjud:
jam oa xo'jaliklari, fermer
xo'jaliklari,
tadbirkorlar, xususiy yer xo'jaliklari, o ‘rmon xo'jaliklari,
qishloq
xo ‘jaligi b o im a g an korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, yerdan foydalanadigan
fuqarolar. M amlakatda yerga egalik qilish shakli bitta. Yer mutlaqo davlatga
tegishlidir v a yerdan foydalanuvchilarga foydalanish huquqini beradi. Yer makonda
chegaralangan, shuning uchun ham undan qat’iy va oldindan qayd etilgan
miqdorda foydalanishga majbur qiladi. Bunday sharoitda yer munosabatining mavjud
shakli va
yerdan foydalanishning zaruriy momenti yer hududini xo'jaliklar
foydalanishi uchun m oijallangan chegarasini o'rnatish va maydonlam i o ic h ash
holati b o iib hisoblanadi.
Yer ishlab chiqarishning boshqa moddiy omillaridan farqli o ia ro q muhim
o 'rinni egallagani bilan ajralib turadi va bir joydan ikkinchi bir joyga ko‘chirish
mumkin emas. Bunga yana shuni qo'shim cha qilish kerakki, yer fazosi o ‘zining
tarkibiy sifati b o ‘yicha bir xil emas. Bundan bu narsa kelib chiqadiki, yerdan u yoki
bu vazifasida (ishlab chiqarish vositasi, huquq lanshaftining komponenti) foydalanish
yer hududini maqsadli tayinlanishni o'rnatish y a’ni
uni xalq xo'jaligining turli
tarm oqlarida foydalanish zaruriyati va imkoniyati hisobga olinib yerni obyektiv
taqsimlash bilan bog“ langan. Takror
ishlab chiqarishni nuqtai nazardan yerni
bunday taqsimlash bir marta foydalaniladigan b o iis h i mumkin emas. Ishlab chiqarish
kuchlarining rivojlanishi uni vaqti-vaqti bilan zamon va makonda yangilab turish
zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yer munosabatlari o'zining ratsional shakllarida
ayrim ko'rinishlari ana shulardan iborat.
59
|