Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

5. Qadimgi Rim iqtisodiy qarashlari
Qadimgi quldorlik davrining iqtisodiy ta’limotlari tizimida Qadimgi 
Rimning iqtisodiy ta ’limoti ham muhim o ‘rin tutadi. Rim imperiyasining 
taraqqiyoti va parokandahkka uchrashi, quldorlik ekspluatatsiyasining 
inqirozi bilan bevosita bog'liq.
Qadimgi Rimning iqtisodiy ta ’limotlarida agrar masala asosiy o ‘rinni 
egallagani uchun ham uning eng yirik nomayandalari Katon, Varron va 
Kolumellar qarashlarida ham agrar muammolar bosh masalalardir.
Katon Mark Porsiy (234-149) Rimning yirik siyosiy arbobi va yozuvchisi 
edi. U «Dehqonchilik» nomli asar yozib, unda 0 ‘z davrining iqtisodiy va 
qishloq xo‘jaligi holatini aks ettiigan edi. U ham barcha xo'jalik hunarlaridan 
dehqonchilikni eng yuqoriga qo‘yadi.
U ideal dehqonchilik tarafdori b6‘lib, qullar mehnatidan juda ham 
unumli foydalanishga chaqiradi. Uningcha, buning uchun ish yurituvchi 
har bir qulni bekor turmasligini ta ’minlashi kerak va kerak b o ‘lsa, 
harakatchan, chaqqonlami mukofatlashi mumkin. U ish yurituvchi ustidan 
ham yer egasining to ‘la nazorati kerakligini ta’kidlaydi. Bu asarda Katon 
birinchilardan bo'lib ijara munosabatlarini ilgari surgan.
U ijaraga yer olinganda ijarachi tom onidan hosilning yarimgacha 
olinishini ta ’kidlaydi. Shu bilan birga, u yerni qay vaqtda va qanday 
shartnomalar asosida ijaraga berish haqida maslahatlar beradi. Umuman, 
bu asar Italiyada er. av. II asrda qanday holatda dehqonchilik yuritilganligi 
haqida birinchi yozma m a’lumotlami beradi.
Varron M ark Tereniy- (116-27) Rimning ko'zga ko'ringan olimi va 
yozuvchisi edi. U o‘zining «Qishloq xo‘ialigi haqida» nomli asarida Katonga 
nisbatan iqtisodiy ta ’limotda yana bir qadam oldinga bosdi, u qishloq 
xo‘jaligini yanada intensivlashtirish ham da ko‘proq darom ad olish 
maqsadida tovar-pul munosabatlaridan ham foydalanishni tavsiya etadi. 
U qishloq xo‘jaligidan ko‘proq foyda olish uchun ishlab chiqarishni ilmiy 
asosda tashkil qilishga chaqiradi. Buning uchun: qishloqdan tovarni chekka 
o ‘lkalarga olib borib sotib, chetdan bu yerda yo‘q mahsulotlami olib
37

---

kirish kerak, shuningdek, ko‘proq darom ad olish uchun dehqonlar 
bozor bahosini o'zgarishini, albatta, hisobga olishlari zarur, deb 
ta’kidlaydi.
U dehqonchilik bilan birga daromadli soha deb, chorvachilikni ham, 
tavsiya qiladi. Qullarga u «gapiradigan qurollar» deb qaraydi. U Katondan 
farq qilib, qullarni ishlatuvchi, boshqaruvchining o ‘zi qul bo'lmasligi, 
aqlli va m a’lum bilimga ega odam bo‘lishi kerakligini aytadi. Yana u qulni 
ham, boshqaruvchini ham moddiy rag‘batlantirishni taklif etadi. Agar 
Katon qullarni qattiq ekspluatatsiya qilish tarafdori bo‘lgan bo‘lsa, Varron 
xo'jalikni intensivlashtixish tarafdori sifatida maydonga keldi. Bu esa qullaming 
Italiyadagi quldorlik tuzumiga qarshi yirik harakatlarining ta’siri edi.
Kolumella Lushiy Moderat - Rimning ko‘zga ko‘ringan agronom olimi 
edi. U o‘zining «Qishloq xo‘ialigi haaida» asarida krizisga uchragan Rim 
quldorlik davlatining xo‘jalik holatini aks ettirishga urinadi. U qishloq 
ho'jaligida unumdorlikni pasayib borishini tabiiy deb ta’kidlashlarini tanqid 
qilib, uning bosh sababi dehqonchilikda xo‘jalik yuritishni bilmaslikda, 
deb ta’kidlaydi. Uningcha, yerlar «jazolash» uchun «yomon qullarga» 
berib qo'yilgan degan fikrni ilgari surgan. Yuik quldorlik xo‘jaliklari o‘rniga 
uncha katta bo'lmagan unumli xo‘jalik yuritish tarafdori edi. U qullaming 
mehnat unumdorligini orttirishga chaqiradi. U mahsulotlardan shaxsiy 
iste’mol uchun foydalanishdan ko‘ra sotish uchun ishlab chiqarishga chaqiradi.
U o'zidan oldingi olimlardan farq qilib, qullardan foydalanishda 
m ehnat taqsimoti va rag‘batlantirishdan foydalanishni ham targ‘ib qildi.
Uning ta ’limotida Katon va Varronlardan yana bir farq qiluvchi 
mulohaza bo‘lib, bu ham b o ‘lsa, yer egalari bilan ozod bo‘lgan insonlar 
o ‘rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlarini tahlil qilishga qaratilgan 
harakatdir. Kolumellaning iqtisodiy qarashlarida Italiyada eramizning 
birinchi asrlarida quldorlik tuzumining inqirozi yaqqol ko‘rinmas edi. 
Bulardan keyin Rim olimlari qarashlarida erkin insonlar mehnatini ko'proq 
targ‘ib qilinishi va quldorlik tuzumini himoya qilishni juda qiyinlashib 
borishini ko'rishimiz mumkin.
Qadimgi dunyoning iqtisodiy ta ’limoti tarixi bilan tanishib, quyidagi 
xulosalarga kelishimiz mumkin:
- bu davr olimlari qarashlarida quldorlik tuzumi himoyachilarining 
qiyofalari mavjud;
- bu ta ’limotdan tovar-pul munosabatlarini kishilik jamiyatida juda 
qadimdan qo‘llanilganligini bilib olamiz;
- bu davr olimlarining ilmiy iqtisodiy, o ‘ziga xos fikrlari hozirgi zamon 
iqtisodiy ta ’limot va fanining asosi bo‘lganligi ko‘rinib turibdi.
38

---