Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

2. Marksizm iqtisodiy ta’limoti tizimi
Marksizmning iqtisodiy ta’limoti XIX asming 40-70- yillarida shakllandi. 
U K. Marks va F. Engelsning qator iqtisodiy asarlarida ishlab chiqildi. 
Garchi ta’limot 
K. 
Marks nomi bilan atalsa ham, uning shakllanishi va 
yoyilishi 
F. 
Engelsning ilmiy va siyosiy faoliyati bilan bog‘liqdir. Zero 
marksizm iqtisodiy nazariyasining tamal toshlari Uning ilk asarlari bilan 
qo‘yilgan edi. F. Engelsning 1842- yildan boshlaboq e’lon qilingan bir 
qator iqtisodiy maqolalarida Angliyadagi iqtisodiy jarayonlar tahlil 
qihngan, mamlakatda ichki ziddiyat chuqurlashib, ishchilar sinfining 
ahvoU og‘irlashib borayotgani haqida yozilgan edi. Uning «Angliyada 
ishchilar sinfining ahvoli» nomli asarida (1845-yil) Angliya kapitalizmining 
iqtisodiy hayoti tahlil qilindi, ro‘y berayotgan bo‘hronlar sanoat sohasida- 
gi keskin o‘zgarishlar natijasi, ishlab chiqaruvchi kuchlar tarkibidagi 
chuqur o‘zgarishlar in’ikosi ekanligi qayd etildi..
1845- yildan boshlab F. Engelsning Marks bilan ilmiy hamkorligi 
boshlandi, ularning hammualliflikdagi birinchi asari- «Nemis idealogiyasi» 
bo‘ldi. Unda birinchi marta ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar, ularning 
mohiyati, o‘zaro almashish obyektivligi haqidagi g‘oyalar bayon qilindi. 
K. Marksning «Falsafa qashshoqligi» asarida yangi iqtisodiy qonun va 
kategoriyalar bayon qilindi. Jumladan, iqtisodiy kategoriyalarga tavsif 
berildi, ular real ishlab chiqarish munosabatlarining ilmiy in’ikosi, deb 
ta’riflandi, unda «ishlab chiqaruvchi kuchlar xarakteriga ishlab chiqarish 
m unosabatlarining mos kelishi iqtisodiy qonuni» ochib berildi. 
Marksizmning formatsiyalarning inqilobiy almashuvi haqidagi xulosalari 
aynan ana shu iqtisodiy qonun harakatiga ko‘ra borishi asoslandi.
K. Marksning 1849- yilda nashr etilgan «Mehnat va kapital» asarida 
qiymat va qiymat qonuni haqida qarashlar ilgari surildi. Unda qiymatning 
chuqur iqtisodiy munosabat ekani, u real xo'jalik hayotida baholar
116

---

vositasida ularning qiymat atrofida qalqishi orqali harakat qilishini 
tushuntirib berdi. Yuqorida qayd etilgan asarlar K. Marksning kapitalistik 
ishlab chiqarish usulini chuqur o‘rganishga jiddiy qaraganidan, u endi 
yirik iqtisodiy asar yozishga kirishganidan darak beradi. U 1857-58- yillarda 
«Kapitabning birinchi varianti qo‘lyozmalari, 1861-63- yillarda «Kapital» 
asarining ikkinchi qo‘l yozma variantini ishlab chiqdi. Bu ishlarda u tovar 
ishlab chiqarish, uning tarixiy shakllari, yer rentasi va uning ko'rinishlari, 
qiymat, pul va uning kelib chiqishi, kapital va uning shakllari, ilmiy- 
texnika taraqqiyoti, fabrikalarda mashinalardan foydalanish oqibatlari, 
ijtimoiy kapitalning takror hosil qilinishi masalalaridagi o‘zining dastlabki 
qarashlarini ilgari surdi.
Albatta, marksizm iqtisodiy ta’limotida bosh asar- «Kapitabning alohida 
o‘rni bor. U K. Marks muallifligida chiqqan bo‘Isa ham, aslida, unda 
Engelsning katta hissasi borligini e’tirof etish lozim. Bu asar 4 ta jild, 7 ta 
kitobdan iboratdir. Uning birinchi jildi «Kapital ishlab chiqarish jarayoni» 
deb nomlanib, 1867- yilda nashr etildi. Bu jildda tovar, uning xususiyatlari, 
tovarda gavdalangan mehnatning ikkiyoqlama xarakteri, tovar fetishizmi, 
pul va uning kelib chiqishi, pulning kapitalga aylanishi, qo'shimcha qiymat 
va uni ishlab chiqarish, qo‘shimcha qiymat, uning shakllari, uning kapitalga 
aylanishi, ish haqi va uning ish kuchi qiymatining pul shakli ekanligi, 
kapitalning jamg'arilishi va uning oqibatlari bayon etilgan. Mana shu jildda 
qo‘shimcha qiymatning mohiyati, u kapital mahsuli va uning jamg‘arish 
manbayi ekanligi, u ishchilarga to‘lanmay qolgan qiymat ekanligi, yangi 
tuzumning asl mohiyati qo‘shimcha qiymatni ekivalentsiz o'zlashtirishdan 
iborat ekanligi tavsiflanadi.
«Kapital» asarining 2-jildi 1885- yilda F. Engels tomonidan nashr 
etiladi. Uning mavzusi kapitalning muomala sohasidagi harakatini tahlil 
etishdir. Unda kapitalning aylanish va doiraviy aylanishi, bu jarayonda 
kapitalning uch funksional shaklga kirishi, takror ishlab chiqarish jarayoni 
va uning shakllari, jami ijtimoiy mahsulot va uning qiymat va buyum 
jihatdan tuzilishi, ijtimoiy ishlab chiqarishning ikki bo'linmasi va ular 
o‘rtasidagi realizatsiya sharoitlari tasvirlanadi.
«Kapitabning 3-jildi ham F. Engels tomonidan nashrga tayyorlanib, 
1894- yilda chop etildi. Unda kapitalning ishlab chiqarish va muomala 
jarayonlaridagi harakati yaxlit olib o‘rganilgan. Unda qo‘shimcha qiy­
matning kapitalistlarning turli sinflari daromadlariga aylanishi, ularning 
sinf sifatida ishchilarga qarshi turishi, savdo va ssuda kapitallarining harakati, 
yer rentasi tahlili o'rin olgan.
117

---

«Kapital» asarining 4-jildi esa 1905-1910- yillarda nashr etildi. U 
«Qo‘shimcha qiymat nazariyasi» deb ataladi va qo'shimcha qiymat atrofida 
Marksgacha bo'lgan iqtisodchilar qarashlari tanqidiy tahlil qilinadi.
Siyosiy iqtisod fani rivojida F. Engelsning «Anti Dyuring» nomli asari 
alohida o‘rin tutadi. Bu asar 1878- yilda e’lon qilindi. Unda siyosiy iqtisodning 
predmeti ham tor, ham keng ma’nolarda tavsiflab boriladiki, bu fanni 
tushunishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu asarda marksizm ta’limotining 
hamma qismlari ensiklopedik asnoda tushuntirib berildi. Engelsning «Oila, 
xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» nomli asari ham iqtisodiyot 
nazariyasi tarixida muhim o‘rin tutdi. K. Marksning 1875- yilda yozilgan 
«gota programmasining tanqidi» asari uning marksizm qarashlarming 
umumlashmasi sifatida maydonga chiqdi. Unda proletar diktaturasi, 
kommunistik ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi, uning ikki - quyi 
va yuqori fazalaridan iborat bo‘lishi, har ikki fazadagi taqsimot 
munosabatlarining qanday bo‘lishi bashorat qilingan edi.