Qadimgi iberiya va kolxida davlatlari tarixi qadimgi kavkazorti davlatlari madaniyati xulosa foydalanilgan adabiyotlar

QADIMGI IBERIA VA KOLXIDA DAVLATLARI
REJA:

1. 
   QADIMGI IBERIYA VA KOLXIDA DAVLATLARI TARIXI
   
2. 
   QADIMGI KAVKAZORTI DAVLATLARI MADANIYATI
   

XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1 OldinEllistik Yunon-Rim geografiyasi, Kolxida[a] (Qadimgi yunoncha: Choλχίς) edi eksonim gruzin uchun odob-axloq[b] ning Egrisi[c] (Gruzin: ეგრlyსი) sohilida joylashgan Qora dengiz, markazi hozirgi g'arbiy qismida joylashgan Gruziya.
Zamonaviy stipendiyalarda "Gruziyaning eng qadimgi shakllanishi" deb ta'riflangan Iberiya qirolligi, keyinchalik rivojlanishiga sezilarli hissa qo'shadi Gruziya qirolligi va gruzin millati.[1][2]
Kolxida ma'lum bo'lgan Yunon mifologiyasi manzili sifatida Argonavtlar, shuningdek, uy Midiya va Oltin jun.[3] Shuningdek, u oltin, temir, yog'och va asalga boy er sifatida tasvirlangan bo'lib, u boyliklarini asosan qadimgi Yunoniston shaharlariga eksport qiladi.[4]
Kolxida aholi yashagan Kolxiyaliklar, erta Kartveliya tilida so'zlashuvchi zamonaviy g'arbga ajdodlar qabilasi Gruzinlar, ya'ni Svanlar va Zans.[5][6] Uning geografiyasi asosan hozirgi g'arbiy qismga to'g'ri keladi Gruziya va hozirgi Gruziya viloyatlarini qamrab oladi Samegrelo, Imereti, Guriya, Adjara, Abxaziya, Svaneti, Racha; zamonaviy Rossiya"s Sochi va Tuapse tumanlar; va bugungi kunda kurkaNing Artvin, Rizeva Trabzon viloyatlar.[7]Yilda Yunon-Rim geografiyasi, Iberiya (Qadimgi yunoncha: Rίra Iberiya; Lotin: Hiberiya) edi eksonim uchun (chet el nomi) Gruzin qirolligi Kartli (Gruzin: რთლართლი), undan keyin ma'lum asosiy viloyat, qaysi davomida Klassik antik davr va Ilk o'rta asrlar muhim edi monarxiya ichida Kavkazyoki mustaqil davlat sifatida yoki yirik imperiyalarga qaram bo'lib, xususan Sosoniylar va Rim imperiyalar.[1] Iberiya, hozirgi Sharqda joylashgan Gruziya, bilan chegaradosh edi Kolxida g'arbda, Kavkaz Albaniyasi sharqda va Armaniston janubda.Uning aholisi, Iberiyaliklar, ning yadrosini tashkil etdi Kartveliyaliklar (ya'ni Gruzinlar). Tomonidan boshqariladigan Iberiya Farnavazid, Artaxiad, Arsatsid va Chosroid qirol sulolalaribilan birga Kolxida uning g'arbida, ning yadrosini tashkil qiladi birlashtirilgan o'rta asrlar Gruziya qirolligi ostida Bagrationi sulolasi.[2][3]IV asrda, keyin Iberiyani nasroniylashtirish tomonidan Sankt-Nino qirol davrida Mirian III, Nasroniylik qilingan davlat dini shohlik. Milodiy VI asrning boshlaridan boshlab qirollikning a Sosoniyalik vassal davlat to'g'ridan-to'g'ri forslar hukmronligiga aylantirildi. 580 yilda shoh Hormizd IV (578-590) qirol vafotidan keyin monarxiyani bekor qildi Bakur IIIva Iberiya Fors viloyatiga aylandi tomonidan boshqariladi marzpan (hokim).
Dan ajratish uchun "Kavkaz Iberiyasi" atamasi ham ishlatiladi Iberiya yarim oroli Janubiy Evropada.[
The Farnavazid (Gruzin: Ma'ruza, romanlashtirilgan: parnavaziani) birinchisining nomi sulola ning Gruzin shohlari Kartli (Iberiya) tomonidan saqlanib qolgan Gruziya yilnomalari. Miloddan avvalgi III asrdan eramizning II asrigacha ularning hukmronligi tanaffuslar bilan davom etdi. Ma'lumotlarga ko'ra, asosiy erkaklar chizig'i erta yo'q bo'lib ketgan va undan keyin ayollar qatorida unga tegishli uylar joylashgan. Milodiy 2-asrning oxiriga kelib, Farnaviylar hukmronligi tugadi va Arsatsidlar sulolasi Iberiya tojini egallab oldi.Iberia" ismining isbotlanishi aniq emas. Tomonidan taklif qilingan Iberia ismining etimologiyasi bo'yicha bitta nazariya Giorgi Melikishvili, bu zamondoshdan olingan edi Arman Gruziya uchun belgilash, Virku (Arman: Վիրքva Ivirkʿ [Իվիրք] va Iverkʿ [Իվերք]), o'zlari Sver (yoki Svir) so'zi bilan bog'langan, Kartvelian gruzinlar uchun belgilash.[4] Ushbu misolda "s" harfi "Ver" (yoki "Vir") so'zining prefiksi bo'lib xizmat qilgan. Shunga ko'ra, keyingi Ivane Javaxishvilinazariyasi, Sverning bir varianti bo'lgan "Sber" ning etnik nomi "Hber" ("Hver") (va shu tariqa Iberiya) so'zidan va arman tilidagi variantlari, Veriya va Viriyadan kelib chiqqan.[4]
Boshqa bir nazariyaga ko'ra, u kolxiancha "Imer" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "tog'ning narigi tomonidagi mamlakat" degan ma'noni anglatadi, ya'ni Liki tizmasibo'lingan Kolxida va Iberia bir-biridan; bu zamonaviy nomning kelib chiqishi ham.Urartuning halokatidan keyingi davrda sinfiy jamiyat vadavlatchilikning shakllanishi yana uchta Kavkazorti markazida yakuniga yetdi: Kolxida, Iberiya va Albaniya. Urartuning merosxo’ri bo’lgan Qadimgi Arman podsholigidagi singari bu yerda ham keyinchalik mahalliy va qadimgi Sharq madaniy an’analariga antik
sivilizatsiya katta ta’sir ko’rsatdi.Shu tariqa Kavkazorti sivilizatsiyasini quyidagicha davrlashtirish mumkin: m.a. I ming yillikning ilk asrlarida bu yerda sinfiy jamiyat va
davlatchilikning yagona markazi Urartu mavjud bo’lgan; so’ngra bu hududga Kavkazortining Qora dengizbo’yi qirg’oqlarida yuzaga kelgan qadimgi Kolxida; ellinistik davrda esa – bu regionning qolgan hududlari - Iberiya (hozirgi sharqiy Gruziya ) va Kavkaz Albaniyasi (hozirgi Ozarbayjonning shimoli va Dog’istonning bir qismi) ham qo’shilgan. Sobiq Urartu mulklarining katta qismi Midiya davlati, so’ngraAhamoniylar imperiyasi tarkibiga kirdi. Ular bir necha satraplik tarkibiga kiritilgan va markaziy hokimiyatga boj to’lagan. Shunday satrapliklar doirasida m.a. VI-V asrlarda o’z ichiga urartlarning avlodlari va boshqa qabilalarni qamrab olgan qadimgi arman xalqining shakllanishi boshlangan. Ahamoniylar boshqaruvga jalb etgan mahalliy zodagonlar ichida satrapliklarning birini boshqargan Yervantitlar (yunoncha Orontitlar) bor edi. Satrap va uning atrofidagilarning madaniyati va turmush tarzi ahamoniylar namunasida tashkil etilgan. Erebunidan topilgan m.a. V asrga oid yunon tangalari madaniy va savdo aloqalarining kengayganligidan dalolat beradi. Qadimgi Eron diniy ta’limotlari,xususan zardo’shtiylik, qadimgi Armanistonga katta ta’sir ko’rsatgan.Biroq ommaviy, xalq madaniyati ko’p jihatlarda ururtu an’analarini davom ettirgan. Yervantitdar mulkining markazi Armavir bo’lgan. Armanistonning mustaqilligi m.a. 220 yilda, Antiox III ning bu davlatni Salavkiylar davlati doirasida tashkil etgan Buyuk Armanistonga qo’shishi bilan nihoyasiga yetdi. Salavkiylar davlati zaiflashgan davrda (m.a. II asr) Van ko’lidan g’arbdagi hududda Zariadr (arm. Zarex) boshchiligida Sofen, Van va Sevan ko’llari oralig’ida Armaniston kabi davlatlar barpo etilgan. Armanistonning birinchi podshosi Artashes I (m.a. 189-161 yy) Artasheslar sulolasiga asos soldi va yangi poytaxt Artashagni barpo etdi.
M.a. 95 yilda parfiyaliklar yordamida Artasheslar taxtiga Tigran II o’tiradi. Ko’p o’tmay bu uddaburon siyosatchi parfiyaliklarning o’zini siquvga ola boshladi. Qadimgi Arman podsholigining qisqa yuksalishi davrida Salavkiylarning sobiq mulklarining bir qismi va Van ko’lidan janubi-g’arbdagi yerlarni qo’shib olib, ellinistik yunon polislari tipidagi yangi poytaxt – Tigranokertni barpo etadi.
Biroq Old Osiyodagi umumiy vaziyat murakkablashib borib,
Tigran II rimliklar bilan kelishishga majbur bo’ladi. Pompey bilan m.a.
66 yilda imzolangan tinchlik shartnomasiga ko’ra “Buyuk
Armaniston”ning chegaralari qisqaradi, “podsholar podshosi” o’zini
“rim xalqining do’sti va ittifoqchisi” deb tan oladi.
Trayan davrida, 114 yilda Armaniston Rimga tobe davlatga aylandi
va II asrgning ikkinchi yarmiga kelibgina o’z mustaqilligini qayta
qo’lga kiritdi. Armanistonni o’zlariga bo’ysundirishga intilgan
Sosoniylar kuchli qarshilikka duch keldilar. Qadimgi an’analarga egabo’lgan davlat mafkuraviy mustaqillikka ham erishishga harakat qilib,
Tiridat III (287-330 yy) davrida xristianlikni davlat dini deb e’lon qildi.
Miloddan oldingi so’nggi asrlar va milodiy birinchi asrlarda
Armaniston yuksak madaniyatga ega davlat edi. Urbanizatsiya jarayoni
buning yorqin dalilidir. Doimiy rejalashtirish asosida barpo etilgan
qadimgi arman shaharlari ellinistik shaharsozlik qoidalari asosida barpo
etilgan. Milodiy I asrda bunyod etilgan Garnidagi Mixr ibodatxonasi
arman me’morchilikning yuksak taraqqiyotidan dalolat beradi.
Armaniston haykaltaroshligi rang-barangligi bilan ajralib turadi, unda
ellinistik va mahalliy an’analar uyg’unlashib ketgan. Kulolchilik,
metallsozlik, zargarlik ham yuksak taraqqiy etgan.
Antik davrdagi Armanistonning ma’anaviy hayoti haqida u qadar
ko’p narsa ma’lum emas. Armaniston diniga sinkretizm xos bo’lib,
unda qadimgi mahalliy e’tiqodlar va Eron ta’siri qorishib ketgan.
Arman xudolarining panteonida Mixr, Anait va Vaxagn kabi xudolar
muhim o’rin tutgan.
Kavkazorti tarixida Kolxida alohida o’rin tutadi. Uning tarixi antik
mualliflar, arxeologik tadqiqotlar natijalari tufayli yaxshi o’rganilgan.
Kavkazortining boshqa davlatlaridan farqli ravishda Kolxida O’rtayer
dengizi madaniyatlari bilan chambarchas bog’liq bo’lgan va m.a. VI
asrda yunon koloniyalashtirishining ob’ektiga aylangan. Qora
dengizning sharqiy qirg’oqlarida vujudga kelgan yunon
koloniyalarining iqtisodiy asosini vositachilik savdosi tashkil etgan.
Kolxida davlatining yuzaga kelishida ilk temir davrida ishlab
chiqarishning rivoj topishi muhim omil bo’ldi. Kolxida temir
metallurgiyasining muhim markazlaridan biriga aylandi. Kolxidadagi
ijtimoiy tabaqalanish dafn yodgorliklarida yaqqol namoyon bo’ladi.
Masalan, m.a. V asrga oid ayol qabridan 1600 ta oltin buyum, shu
jumladan ho’kiz va ohuni ovlayotgan sher tasvirlangan ajoyib tillaqosh
topilgan.
Yuksak darajada rivoj topgan hunarmandchilik va savdo
Kolxidaning gullab-yashnashiga asos bo’ldi. Antik dunyoda Kolxida
haqida argonavtlar sarguzashtiga sabab bo’lgan “oltin mo’yna”
mamlakati sifatida ma’lum edi.
Dioskuriadada 70 ta qabila va xalq vakillari savdo uchun
to’planishganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Kolxidada nafaqat
mahalliy, balki tranzit savdoning ham taraqqiy etganligi pul
muomalasining ham erta rivojlanishiga olib keldi. Du yerda yunon va
mahalliy tangalar muomalada bo’lgan. M.a. V- III asrning birinchiyarmida zarb etilgan mahalliy tangalarning old tarafida hukmdor, orqa
tarafida ho’kiz boshining tasviri bo’lgan. M.a. III asrda podsho Aka
nomidan tilla tangalar zarb etilgan. Ma’muriy jihatdan Kolxida
provintsiyalarga bo’lingan, ularning tepasida skeptux (tojdor) unvoniga
ega shaxslar turgan.
Kolxida madaniyatining o’ziga xos jihati unda mahalliy va yunon
an’analarining qorishib ketganligidir. Van shahri xarobalaridan
topilgan buyumlar, inshootlarda yunon ta’siri kuchli ekanligi ko’rinib
turibdi. Kolxida hududidan o’ziga xos tosh va bronza haykallar,
koroplastika, torevtika, gliptika namunalari topilgan.
Kolxida keyinchalik Rimning ta’siriga tushadi va I asrda Rimning
Kappadokiya viloyatiga qo’shiladi.
Milodiy III-IV asrlar antik manbalarida G’arbiy Gruziya Lazika
deb atalgan, mahalliry aholi esa uni Egrisi deb atagan. Poytaxti
Arxeopol. IV asrdan bu yerda xristianlik tarqalgan.
Ellinistik davrda Kavkazortida Iberiya davlati shakllandi va
mustahkamlandi. Yunon – rim mualliflari antik davrdagi Sharqiy
Gruziya podsholigini (m.a. III- milodiy III-IVasr) Iberiya deb
ataganlar. O’rta asr gruzin manbalarida u Kartli deb yuritilgan. Iberiya
hozirgi Sharqiy va junubiy Gruziya yerlarini egallagan. Vaqt o’tishi
bilan u Kolxidaning ayrim hududlarini o’ziga qo’shib olishga muvaffaq
bo’ladi.
Iberiya davlatining shakllanishi va mustahkamlanishi ellinistik
davrda sodir bo’ldi.Dedoplis-Mindoridan topilgan, m.a. II-I asrlarga
oid, mahalliy gruzin astral ilohalari bilan qo’shilib ketgan mazdakiylik
ilohalariga bag’ishlangan ibodaxona majmuasi Iberiyada
me’morchilikning yuksak taraqqiyotidan dalolat beradi.
Qadimgi Gruziya tarixiy an’analariga ko’ra, Iberiyaning ilk
podshosi Parnovaz o’z qarorgohini Armazi tog’ida barpo etgan.
Bagineti tepaligida joylashgan bu shahar arxeologlar tomonidan
o’rganilgan. Sarkine, Dazalisi, Urbnisi va boshqa joylardan ham Iberiya
shaharlarining xarobalari topilgan. O’ziga xos g’or-shaharlar ham
mavjud bo’lgan (Uplistsixe). Iberiya san’atida ham yunon-rim
madaniyatining ta’siri ko’rish mumkin. Masalan, Iberiyada Dionisga
e’tiqod qilish keng tarqalgan. Sarkinedan topilgan Dionis va Ariadna
tasvirlangan sopol niqoblar, Dionisiy doirasidagi ilohalar haykalchlari
shundan dalolat beradi.
Kavkaz Albaniyasi Kavkazortining boshqa viloyatlariga nisbatan
yunon-rim dunyosining markazlaridan uzoqda joylashgan va shusababdan uning tarixi va madaniyati antik mualliflar asarlarida kam
yoritilgan. Uning tarixi asosan arxeologik ma’lumotlar asosida
o’rganilgan. Bu yerda davlatchilik va sinfiy jamiyatning paydo bo’lishi
muammosi hanuz bahstalab bo’lib qolmoqda. Biroq bu jarayon ellinisik
davrda nihoyasiga etgan deb hisoblashga asos bor.
M.a. I asrda bu yerga ham rimliklar kirib kelgan. Boku yaqinidagi
Gobuston tog’idan topilgan m.a. I asrga oid XII legion senturioni
nomidan tuzilgan lotin yozuvi bunga guvohlik beradi. Keyinchalik
Kavkaz Albaniyasida hukmronlikni Arshakiylar sulolasi o’z qo’liga
oldi. Albaniya u yoki bu darajada Kavkazortidagi rim-parfiya
kurashlariga jalb etilgan.
M.a. I asrda Albaniyaning eng yirik shahar markazi va poytaxti
Kabala (maydoni 50 ga) edi. Bundan tashqari Shemaxa, Mingechaur,
Tazakent va mamlakatning shimoliy qismi, Dog’iston hududida ham
ko’plab antik davr shaharlari aniqlangan.
Albaniyada qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik, savdo taraqqiy
etgan. Aleksandr Makedonskiy draxmalariga taqlid qilib yaratilgan
mahalliy tangalar muomalada bo’lgan. San’atning haykaltaroshlik turi
keng tarqalgan. Kulolchilik namunalari antropomorf va zoomorf
shakllarda yaratilgan. Albaniya hayotida din muhim o’rin tutgan.
Straboning ma’lumotiga ko’ra, oliy xudolar uchligiga Selena, Gelios va
Zevs kirgan (Strabon mahalliy xudolarning yunoncha nomlarini
keltirgan). Bosh kohin podshodan keyingi o’rinda turgan.
Kavkazorti sivilizatsiyalari o’ziga xoslik bilan bir qatorda,
o’xshash jihatlarga ham ega. Bu esa ularning ijtimoiy-iqtisodiy
tuzumidagi yaqinlik, tarixiy taqdirlarining tutashligi va uzoq vaqt
davomidagi aloqalar bilan izohlanadi.
Janub va shimolning doimiy bosimi ostida bo’lishiga qaramasdan
Kavkazorti xalqlari o’ziga xos sivilizatsiyalarni yaratish, saqlab qolish
va rivojlantirishga muvaffaq bo’lishdi. Qadimgi madaniy an’analar
bilan tashqi ta’sir uyg’unlashib ketgan bu sivilizatsiyalar jahon
madaniyatiga ulkan hissa qo’shdi