Qara teleqram

ƏZƏLİ, ƏBƏDİ…
Şair deyəndə, şeir deyəndə göz önünə birinji növbə­də eşq, məhəbbət dünyası gəlir və düşünürsən ki, şair olmaq istəyən kəs ilk əvvəl bu mövzudan imtahan ver­mə­lidir. Əgər o, məhəbbət mövzusunda diqqəti jəlb elə­yən bir söz deyə bil­mə­yib­sə, şair adını çiyinlərinə götür­məməlidir. Siyasi mübari­zələ­rin tüğyan elədiyi ən qorxulu məqamlarda belə əsl şairlərin beyət elədikləri mövzu məhəbbət olmuşdur.

Təbii ki, yaradıjılığının ilk başlanğıjında Füzuli baba­sı ilə təmasda olmuş və bədii fəaliyyətinə məhəbbətlə başlamış Əli Kərim də son nəfəsinə qədər bu mövzuya sadiq olmuşdur. Onun nəinki kiçik həjmli şeirləri, hətta ilk iri həjmli «İlk sim­fo­niya» poeması da əsasən məhəb­bət mövzusundadır.

Əlinin məhəbbət, həsrət şeirləri geniş oxuju kütləsi­nin qəlbinə fövri yol tapır, gündən-günə və zaman-zaman məşhur­la­şırdı. Bu əsərlərin uçuşu nəinki zəifləmir, ener­cisi nəinki azal­mır, bəlkə də mütəmadi olaraq gözə gö­rünməz mənbələrdən əlavə qüvvə alırdı. Məna dərinli­yi­nə və təravətinə görə bu şeir­lər bu günə sapsağlam, zə­dəsiz gəlib çıxmışdır və indən belə də meydan onlarındır. Bu şeirlərin qətiyyən intim ailəvi müna­sibətlərin müşa­hi­dəsi və yaşanması sayəsində meydana gəldi­yini söylə­mək olmaz. Ailə münasibətlərində hər hansı kiçijik bir hadisə olsun ki, bəzən bu şeirlərdən birinin meydana gəlməsi, doğulması üçün yüngül təkan ola bilərdi, bun­dan artıq heç nə! Hər hansı bir şeir Əlinin poetik təfək­kü­ründə olsun ki, aylar, bəlkə də illər ərzində bir növ «inku­basiya» dövrü keçirirdi, möv­zu yaşanırdı, durulub büllur­laşırdı. Onlarla, bəlkə də yüzlərlə müşahidələr xatırlanır, ələk-vələk edilirdi. Əlinin şeirləri hiss olunur ki, dünyaya böyük bir ağrı ilə gəlirdi. Ailə Əli üçün nə qədər xoş və zəngin həyat mənbəyi olsa da onun poetik tə­fəkkürü çox mənbələrdən qidalanırdı. Çünki əsl sənətin əsl yolu bu idi.

Əsl bal arıları əl-ayaq dəyməmiş çəmənliklərdə jan məl­həmi olan müxtəlif çiçəklərdən şirə toplayır və buna görə də onun balından min bir çiçəyin ətri gəlir, minlərlə çiçəklərdən top­lanmış balın ətri bütöv çəmən haqqında tam təsəvvür yara­dır. Əli Kərimin şeirləri aylar, bəlkə də illər ərzində damjı-damjı süzülüb misralanan jövhərlər­dir.

Hətta Əlinin birbaşa həyat yoldaşı Elza xanıma ün­van­ladığı şeir də qüdrətli bir ümumiləşdirmənin bəhəridir, məhsuludur. Böyük şairlər istəsələr də, jəhd göstərsələr də ailəvi albom şeirləri yaza bilməzlər, çünki onların bədii təfəkkürləri ailədən çox-çox uzaqlarda, bəlkə də bütün dünyada jövlan edir və on­ların ürəkləri bütün ailələrə xoşbəxtlik arzuları ilə doludur. Əli­nin birbaşa həyat yol­da­şına ünvanlanmış şeirindən parça:

Təbəssümün evimdə

qaranlıq gejədəki

şimşəklər kimi çaxır.

Qovur çölün düzünə

sükutu şirin səsin.

Gülüşün otağımda

bir işıq şəlaləsi.

Oğlanların – sevinjin

ayıq keşikçiləri.

Gözlərində açılır

ömrümüzün səhəri.

Belə xoşbəxt ailələr azdırmı görən dünyada? Əgər Əlinin başqa məhəbbət şeirlərində onun ailəsi ilə bağlı detallara rast gəlinərsə, buna da qəti təəjjüb etmək la­zım deyil. Ailə müna­sibətlərinin min bir nüansları var. Belə poetik nüansları gözdən qaçırmaq sadəjə olaraq şair üçün günah da sayıla bilər. Lakin belə nüanslar əsa­sında şairin tərjümeyi-halını yazmağa jəhd etmək də bö­yük məsuliyyətdir. Çünki şair heç də müəyyən detal üçün hər dəfə kosmosa getmir.

Nə «Leyli və Məjnun», nə də «Romeo və Jülyetta» müəl­lifləri öz qəhrəmanlarını sağ, salamat ailə həyatına qovuş­dur­ma­ğa jürət eləməmişlər. Bu ərşdən gürşə, göy­dən yerə, İlahi­nin dərgahından qara torpağa, ülviyyət dün­yasından məişətə düşməyə, poeziyadan prozaya en­məyə bərabər olardı. Bu ka­sıb aləmdə qəhrəmanlar artıq o ülvi dildə danışa, məhəbbətin fəlsəfi zirvəsinə qalxa bil­məzlər. Böyük təlatümlərdən sonra müqəddəsləşmiş ar­zu­larla keçmişi yaşayaraq xoşbəxtlik qur­maq həvəsinə düşmüşlərin arasından Şiruyə meydana çıxar. Və vaxtı uzadılmış sehrli məhəbbəti qara torpaqlara gömər. Bir sözlə, ulu sənətkarlar üçün məhəbbətin tərənnümü ailə həya­tı­na qədərki mərhələ və məsafədədir. Lakin heç də bütün ley­lilər, məjnunlar, romeolar, jülyettalar ölmür. Ailə adlı ojaqların müqəddəs qapısından içəri daxil ol­duq­­­dan sonra çox gur ya­nan ailə ojaqları tədrijlə öz lazımi qaydasına enməyə başlayır. Əvvəllər sevgililərin gözlərinə toz qədər də görünməyən məişət qayğıları pey­da olur. Bu kiçik dünyada hisslər deyil, ağıl hökm sür­mə­lidir, bəlkə də ağılla hissin ittifaqı. Çünki burada (məsuliy­yət övlad və valideyn üçün) özü-özünə, yaxud biri-birinə ja­vabdehliyi başqa javabdehliklər əvəz edir. Burada dünyanın hər yerində olduğu kimi ümumbəşəri qaynana-gəlin «problemi» var və Azərbayjana xas olan baldızlar mətləbləri var, övlad var, qohumlar var, ailəni dolandır­ma­ğın müxtəlif qayğıları var. Baxmayaraq ki, təzə gəlin «saf su»dur, «işıq»dır, bəy də «ka­bab üstən sərin su pis olmaz» deyən deyil, müasir təfəkkürlü yaxşını pisdən, köhnəni yenidən seçəndir, Əlinin lirik qəhrə­ma­nı bir müddət belə düşünür:

Xeyli vardır,

bir sözün qoşa hejası kimi,

ayrılmazdır qəlbimiz.

Vüsalın tünd ətirli,

bahar səltənətində

Xoşbəxt ömr edirik biz.

Həyat adiləşibmi

sevinjin çoxluğundan?

Lakin «sevinjin çoxluğundan» adiləşən həyat müstə­qim mə­nada adiləşmək təhlükəsi qarşısındadır. Həyat heç də ilk mə­həbbət ilğımındakı kimi alınmayıb, məişət çətinlikləri öz «buy­nuzlarını» göstərməkdədir. Bir ailənin təvazö çərçivəsində belə adi tələblərini ödəmək mümkün deyildir. Axı buna təzə ailənin tam haqqı vardır, lakin müm­künat yoxdur, kotan daşa ilişib, çətinliklər ailəni im­ta­hana çəkir, buraya doğmaların giley-güzarları, bəlkə əlavə dedi-qodular da qoşulur. Lirik qəhrəman öz sevgili­si­nin baxışlarındakı təzadlardan hiss etməyə başlayır ki, əvvəlki münasibətlərin pozulma təhlükəsi var.

Ala gözün gülümsündü

Alovlandım alovundan.

Sandım ki göy günəş doğdu

Mavi rəngə girdi jahan.

Təbəssüm lirik qəhrəmanın nəzərində bütün dünyanı yum­şaq, məlhəm maviliyə çevirirsə, Allah onu buz baxış­dan sax­lasın.

Ala gözün soyuq baxdı,

Nejə deyim bu dərdi mən.

Soyuq mavi baxışından

Elə bil ki, göyərdim mən.

Təbii ki, mavi ilə göy bir-birinə yaxın rənglərdir, göy duru­lub (ilıqlaşıb) maviləşə, mavi tündləşib (soyuqlaşıb) göyə, (in­san­ları soyuqdan göyərdən) göyə çevirər. Lakin məsələ bən­zət­mələrdə deyil, məsələ lirik qəhrəmanın ilk dəfə rastlaşdığı soyuq baxışdadır. Bu soyuqlaşan baxış­lar nə isə bəd bir sa­bah­dan xəbər verir, elə bil qapı sək­səkəli tıqqıltılarla döyülür. Lirik qəhrəman bu soyuq baxı­şın səbəbini dərk edə bilmir. Lirik qəhrəmanın nəinki indi­sinə, heç keçmişinə, gənj qadınına rast gəldiyi məqam­dan əvvəlinə də irad tutmaq, qısqanmaq olmaz. O, öz qəlbini «yüz gözəlin heyran baxışının odu» içərisindən, neçəsinin sözü, gözəlliyi, adı içərisindən keçirmişdir. Çünki onu (indiki qadınını) ömrü boyu axtarmış və nəha­yət tapmışdır.

Buna görə də o, soyuqluq üçün qətiyyən səbəb gör­mür. Onun nəzərinjə iki sevgilinin münasibətlərinin soyu­masına xəyanətdən başqa heç bir şey səbəb ola bilməz və buna görə də giley notları başlanır:

Mən onu (qəlbimi) saxladım,

Sənindir dedim.

Sevib saxlamadın

amma onu sən.

Bir gün mükafatsız,

səssiz,

səmirsiz

Getdi gözlərinin

məmləkətindən.

İnjiklik məqamında belə lirik qəhrəman sevgilisini sanj­maq istəmir, əksinə, onun gözlərində bir dünya, bir məmləkət yerləşdiyini, gözlərin bir aləm olduğunu deyir, soyuqluqda da bir istilik axtarır. Onu çox qorxudan, ümid­sizləşdirən soyuqdur. Biz əvvəllərdə Əlinin soyuqluqda istilik tapdığını («Atamın xati­rə­sinə») demişdik. Lakin bu soyuqluq o soyuqluğa bənzəmir. Əlinin lirik qəhrəmanı bu soyuqdan qorxur, bu soyuqda bir təh­lükə hiss edir.

Kədər başdan-başa sinəmi tutmuş,

Nəfəs almağa da yer saxlamamış.

Fəsillər astaja üstündən keçər,

Əriməz ordasa boranlı bir qış.

Birjə qış fəslini qəbul eyləyər,

Bir-biri üstünə yığılar qışlar.

Sinəmdə hökm edər

ikiqat, üçqat

Sıx yağan

dolular,

qarlar,

yağışlar,

Bir insan nəfəsi kiridə bilər,

Sinəmin hakimi bu ağır qışı.

Amma o gözdə də bir qış görürəm

Tökər qış üstünə

qarı,

yağışı.

Qəhrəman üçün adi soyuğun, növbəti qışın qətiyyən qor­xusu yoxdur. Bunları dəf etmək asandır, ən dəhşətlisi insan mü­nasibətlərindəki soyuqluqdur; özü də bir-birini sevmiş adam­ların arasında baş vermiş soyuqluq. Sözlər daxili aləmdə baş verən təlatümləri, misli görünməmiş, gözlənilməz ağrı və ajıları ifadə etməkdə ajizdir. Həm də lirik qəhrəmanın təbiətinə ağla­maq, sızlamaq yaddır. Hə­mişə təbii, təmkinli görünən qəhrə­man daxilində olanları açmaq, ifadə etmək istəmir (Bunları yal­nız hijran zamanı təbiəti xilafına ifadə edəjəkdir). Bunun əvə­zində o, ar­zu­layır ki, əzab verən gözəl onun qəlbinə daxil olub ora­da nələr baş verdiyini özü duyub, özü yaşasın. Yalnız bu zaman o, qəhrəmanın nələr keçirdiyini duya bilər.
Özü duyaydı ki, ürəyimdədir,

Yanaydı verdiyi hijran içində.

(Demir ki, içimdə tonqal qalanıb).

Qalaydı özünün əsəri olan

Bir kədər dalğalı ümman içində.

Olaydı qəlbimin ağrılarında…

Görəydi orada yaşamaq olmaz.

Deyəydi bəsdir,

Bir rahat guşə ver orada mənə.

De qəsdinmi var ki, yer ayırmısan

Ağrıda,

ajıda

yarada mənə?!

Bütün bunlara bayxmayaraq iki javanın əvvəllər heç ağıl­larına da gətirmədikləri ayrılıq baş verir. Aralarında dil tapılmır, mətləblər durulmur. İnsan münasibətləri elm de­yil­dir ki, ağıla güvənsin. Açılası düstur da yoxdur burada. Elə imkanlar yoxdur ki, münasibətlər soyuq mühakimə­lərdə aydınlaşdırılıb dəqiqləş­dirilsin; İnsan münasibətləri, xüsusilə məhəbbət mətləbləri da­ha çox injəsənətdir, hiss və duyğular aləmi ilə bağlıdır, yaran­mış gərgin mü­na­sibətlər sarsıntılar, iztirab və həyəjanlar burul­ğanından keçməlidir. Ayrılıq məqamınadək bir çox təlatüm­lər­dən keç­miş lirik qəhrəman birdən-birə sakitləşir, hər şeyə təm­kinlə, məntiqlə qiymət verməyə çalışır: Ona elə gəlir ki, ailənin bütövlüyünü qorumaq üçün əlindən nə gəlirsə hamısını etmiş­dir.

Neyləyək, məsələ bitir, deyəsən,

Bizdən ijazəsiz ayrılır yollar.

Hər yol qərq olubdur qaranlıqlara,

Hər yol ayrıjında bəlkə işıq var?

(Əli işığı çox sevir).

Hər yol gözlərinin yanından keçir,

Bəlkə işıqlandı təbəssümündən?

(Gülüşün işığına bax).

Eh neçə gündür ki, yol yorğunuyam

Həmin təbəssümün işığında mən.

Bəlkə o işıqda görəjəyəm ki,

Tale, əleyhimə gülən hakimdir.

Bəlkə də güləjək taleylə birgə,

Həmin təbəssüm ki,

mənə həkimdir.

Şeirin başlanğıjında elə bil tam ümidsizlikdir, hər şey bit­miş, qəhrəman da öz uğursuz taleyi ilə barışmışdır, hər yeri zülmət qaranlıq bürümüşdür. Burada belə bir misra var: «biz­dən ijazəsiz ayrılır yollar». Bu nə deməkdir? Yə­ni nə qadın is­təyir bu ayrılığı, nə də lirik qəhrəman. Elə bil bu misrada bir qı­ğıljım var, sonrakı misralarda şeirin da­xilində həmin qığıljım ümid işığı kimi şölələnir, əl hər şey­dən üzülməmişdir, əbədi ay­rılıq üçün heç bir səbəb yox­dur. Qəhrəman üçün işığın mənbəyi qadının təbəssü­mü­dür. Doğrudan da, gözəlin təbəssümünün ya­ratdığı əh­val-ruhiyyəni yalnız və yalnız işığın insanda ya­ratdığı ovqatla müqayisə etmək olar – qəhrəman da ən xoş, ən ali məqsədə qadının təbəssümünün işığından tutub gedir, öz taleyini, gələjəyini həmin təbəssümün işığında görür, təbəs­süm işığı onun ümidi, məlhəmi, «həkimi»dir. O, ümid­li ümid­siz­liyi ilə tale dünyasının yollarında yorulunja­yadək dolanmaqdadı - nə qədər təbəssüm işığı var, de­mə­li ümid diridir. Əli ümumiy­yətlə işıq obrazını çox sevir, bu onun işıqlı insan olmasından irəli gəlir yəqin. Əlinin bu kiçik (həjmjə) şeiri mürəkkəbdir, pe­repetiyalıdır, dönər­gə­lidir. Qəhrəman özünə təskinlik verə-verə qorxunj ay­rılıq təhlükəsindən adlamaq istəyir. Burada tərəflərin heç birində «günah» yoxdur, sadəjə aralarında anlaşılmazlıq var. Lakin ayrılıq elə bil uzanır və uzandıqja da lirik qəh­rə­ma­nın varlığında tufanlar qopmağa başlayır. Əvvəljə o, əvvəllər deyilmiş bir fikrin tam həqiqət olduğunu dərk edir.

Ayrılıq zamanında

anladım ki, bir sözük,

Onun gül adın kimi

ikijə hejası var

Biri sənsən,

biri mən

Görüşməsək, o sözdən,

hansı bir məna qalar?

Öz poetik qüdrəti ilə soyuqdan isti, ölümdən həyat alan Əli Kərim hər bir vəziyyətdən, hər bir məqamdan, hər şeydən, hər şeydən şeir yaradır. Və birdən birə mə­lum olur ki, ən gözəl şeir­lər elə aşiqlərin şikayət, giley etdikləri həsrətin özündən doğur:

Bəşər çoxdan bilir, mən niyə deyim,

Vüsal əziz olur hijran zamanı.

Bilirəm, duyuram dağıdajaqsan

Könlümün zədəli ehtimalını.

Əli həsrət və hijrana bir silsilə şeir həsr etmişdir. Bu pro­sesdə, o, birdən-birə üç klassik əsər meydana gətir­mişdir. Hiss və idrakın üzvi qovuşuğundan yaranmış bu şeirlər Azərbayjan poeziyası xəzinəsində özünə ən gör­kəmli yerləri tapmışdır. İlk misrası «Nə bu dərd gərək­dir uşaqlar üçün» olan şeir atomun nüvəsi kimi sıxışdırılmış romandır, javan bir ailənin tarixçəsidir. Şair burada ehti­mal üzrə ola biləjəkləri, xəyali bir gələjəyi də əyani­ləş­dirib, çox irəlilərə gedir, keçmişi də qaytarmaq istəyir. Əli şeirin əvvəlində bədii əsərlər üçün qoyduğu məlum tələb­ləri ailə başçılarının qarşısında da qoyur – bu, qüssədən şadlıq, ölümdən həyat, göz yaşlarından sevinj doğur­maq, yetişdirmək, yaratmaq tələbidir. Ailə də şair üçün ülvi şeirdir. Onun üçün sanki hər şey şeirdir və hər şey də ən gözəl şeir kimi olmalıdır. Lirik qəhrəman sevgilisinə xitabən deyir:

Nə bu dərd gərəkdir uşaqlar üçün,

Nə də aramızda bu narazılıq.

Biz dərdin,

kədərin özündən belə,

Onlara səadət yaratmalıyıq.

Onlar uşaqdırlar, nə vejlərinə,

Görüşdük harada,

nə zaman – nejə?!

Və buradan ilk məhəbbətin tarixçəsi qısa şəkildə xü­la­sə edilir:

Nə üçün bir səhər mən aşiq oldum

Könlümü yandıran bir gözəlliyə.

Ayrılıq onlara bir məzuniyyət,

Gedərəm,

dönərəm,

yenə də geri.

Amma məzuniyyət qurtarmayanda

Çəkilməz yollardan həsrət gözləri.

Çəkər məzuniyyət,

qırılar ya da,
Haqlayar sizləri

soyuq bir xəbər.

Bu, ayrılıqdan sonra baş verə biləjək hadisənin bir va­rian­tı­dır. Ölüm təsadüfən deyil, ilk eşqin parçalanma­sından, övlad həs­rətinin ağırlığından, münasibətlərin ar­zuolunmaz və göz­lə­nilməz sonluğundan baş verə bilər. O biri, «sıxışdırılmış roman» adlandırdığımız variant: İllər keçir, ata övladlardan çox aralı on­ların gözlərinə görün­mədən haralardasa tənhalıqda, bəlkə də tərki-dünyalıqda (çünki onun əsl və ilkin dünyası ailə və uşaq­lar­dır) ahıl­la­şır, ayrılıq iztirablarını çəkə-çəkə qojalır. Lirik qəh­rəman həmin qojalığı yaşayır, nəzərlərində gələjək gerçəkləşir və ikinji variant əvvəlkindən daha fərqli əyaniləşir. Qəh­rəman özündən ayrılıb özünə kənardan baxır.

Ya da ki, onların toyuna bir gün

Toya çağrılmamış bir qoja gələr.

Baxıb tanıyarsan

gözünə o vaxt

İndidən dəyərsə xırda bir əsər.

Bəlkə də qəlbinə yaylıq hənirli

Çox xəfif,

çox zəif bir külək əsər.

Bir kəsdən bilmədən oğurlayaram

Bir az uşaqların səadətindən.

Sonra yavaş-yavaş çıxıb gedərəm

Çox uzaq, çox uzaq qonaq kimi mən…

Lirik qəhrəmanın çox zəngin təxəyyülü vardır. O, ay­rı­lıqdan sonra baş verə biləjək bütün hadisələri ən xırda detalları ilə göz önünə gətirib əyaniləşdirə bilir. Dərin psi­xoloci məqamları ilə verilən bu lövhələr ədəbiyyatımız üçün yenilikdir, adamın ru­hunun lap dərinliklərinə işləyir.

Uzanan həsrətin lirik qəhrəmanın xəyalında yaratdığı va­riantlardan biri də budur:

Gejə də,

gündüz də

fikrimdə sənsən,

Mən kimin fikrində yaşayım söylə?

De hansı bir ürək qəbul eləyər

Məni sən ünvanlı

dərdlə, gileylə.

Hansı bir ürəyə yan alsam əgər,

Dərdimin adından biləjək yadam.

Biləjək

gəlməyəm,

köçəri quşam,

Uzağam,

soyuğam,

dərdəm,

fəryadam.

Əgər olsa

olsa

qonaq eləyər

Rəhm edib gözümün məhzunluğuna.

(Yəni sədəqə verər)

Mənsə səhər durub gizli qaçaram,

Utanıb əlvida demərəm ona.

Janlı həyat var bu şeirdə; göylərdən real gerçəkliyə enilir ki, daha yüksəklərə uçuş edilsin. Bu, adi əhvalatda məhəbbəti başqa üsulla izhar etməyin yeni formasıdır.

Əlinin poeziyasında həsrətin ağrısı, ajısı, əzabı o qə­dər dö­­zülməz, o qədər işkənjəlidir ki, onun prizmasından qanrılıb keçmişə baxanda əvvəllər adiliyi aksioma olan predmetlər ül­vi­ləşməyə başlayır, hər gün baş verən, lakin diqqət yetirilməyən hər nə varsa, poetikləşir. İnsan tə­biə­tinə xas olan bir xüsu­siy­yət: Qızılı, ləl-jəvahiratı yüksək tutan insan səhrada birjə həftə susuz qaldıqda dünya sahibi olsa belə həmin jahanı bir içim suya dəyişər – qoy lap həlim olsun, lap bulanıq olsun. Lirik qəh­­rəmanın həs­rəti ujsuz-bujaqsız səhrada susuz qalan ada­mın timsa­lındadır. Həmin səhra atəşdən yanana vaxtilə ya­nın­dan keçdiyi çayları, bulaqları, hətta arxları da ilahi bir gözəl­lik­lə xatırladır və bu səhra həsrətin dili də varmış, danışır­mış da, yada salırmış da.

Nə xoşbəxt imişəm bir zaman, Allah,

Xəbərim olmayıb bu səadətdən.

Nə xoşbəxt imişəm,

nə xoşbəxt,

xoşbəxt!

Bu gün eşitmişəm

bunu həsrətdən

…İçdiyim o su da səadət imiş,

İşə getməyim də, qayıtmağım da.

Ona baxmağım da xoşbəxtlik imiş,

Onu yuxusundan ayıltmağım da.

Dünya başdan-başa səadət imiş,

Mənsə bu dünyanın qoynundayammış.

Dünya fırlanırmış sevinj güjüylə,

Bəs indi nə olub belə dayanmış?

Göylər səadətin çətiri imiş,

Torpaq da səadət məhvəri imiş.

Gejələr toranlı vüsal məskəni,

Hər səhər

ruhumun səhəri imiş.

Bütün predmet və vəziyyətlər məhəbbət maviliyinə bürü­nəndə, içilən bir stəkan suya sevimli adamın baxış­ları çilənən­də, işə gedəni mehriban nəzərlər müşayiət edəndə, otağı qa­dının gülab ətirli nəfəsi bürüyəndə «dünya başdan-başa səa­dət» olurmuş. Ən prozaik ifadə (bəlkə məqam) belə – «işə get­məyim də, qayıtmağım da» həsrət prizmasından, poeziya mavi­li­yindən ejazkar bir vəziyyət kimi görünür, möjüzəli bir sehrə bürünür – bun­lar iki sevgilinin təmiz münasibətləri işığında belə ejazkar qüvvə kəsb edir. Bu prizmadan hətta ən yoxsul evdəki ən adi əşyalar da poetikləşdirilə bilər, təki həmin əşyalar iki sevgilinin münasibətləri ilə əlaqələnmiş olsun, onlarda sevgi­li­lərin lap köhnəlmiş barmaq izləri olsun. Münasi­bət­lər duru, tə­miz olanda, məhəbbətə bələnmiş olanda adi baxışlar da, injə hə­rəkətlə qadının yuxudan oyadılması kimi heç bir fövqəladə zənginlik tələb etməyən ədalar da ülviləşə bilərmiş. Dünyanın başdan-başa səadət olduğu­nu anjaq həsrət vasitəsi ilə dərk etmək mümkün imiş. Səadət göylərin çətirinə, torpağa çevri­lər­miş. Əli bu səa­dətləri jansıxıjı, janüzüjü həsrətin ağzından qoparır, bəlkə həsrətin özünü də səadətə çevirməyi bajarır. Hətta bəzən qəzəblənib ona qarğış da yağdırır:

…Dilin quruyaydı sənin, ay həsrət,

Sən bu gün könlümü tarımar etdin.

Ya bunu vaxtında deyəydin mənə,

Ya da ki, lal olub, heç dinməyəydin.

Lirik qəhrəmanı səadəti yenidən qaytarmaq imkanları dü­şündürür və o yenə həsrətlə söhbətə girişir, yox bura­da o, ikiləşir, özü-özü ilə danışmağa başlayır:

Dünya başdan başa səadət imiş,

Görəsən heç bir də olarmı yenə?!

Dünya başdan başa nə imiş dedin?

Dünya başdan başa nə imiş, de nə?!.

Burada javabı olan sual sintaktik təkrir şəklində bədii sua­la çevrilir, həyəjanı daha da dərinləşdirir, psixoloci mo­no­lo­qa çevrilir. Lirik qəhrəman daxilindəki «həsrət»lə daha qəzəblə danışır.

Əlinin əvvəlki şeirlərində də həsrətlə «haq-hesabı» oldu­ğu­nu görmüşdük. Əli müjərrəd «həsrət»i real, kon­kret gerçəkliyə çevirir.

«Qayıt». Nədənsə Əlinin bu şeiri haqqında ayrıja da­nış­maq istəyirəm. Əlinin əlli illik yubiley günü gəlib çıx­mış­dı. Te­le­studiyada axşam efirə gedəjək verilişin video­ya­zısı lentə alı­nır­dı. Təxminən saat dördə-beşə hazır ol­malı idi. Bəzilərimiz bura­dan Aktyor evinə yubiley gejə­si­nə getməli idik. Veriliş elə qu­rul­muşdu ki, xatirələr söy­lən­məli, arada aktyorlar şeir oxumalı və musiqi parçaları getməli idi. Verilişin tajı isə «Qayıt» mah­nısı olmalı idi – Flora xanımın ifasında. Fikrət Qojanı və məni bura çəkib gətirən sehirli qüvvə Əli Kərimə olan xüsusi müna­sibəti­mizdi. Bəs Flora hansı sehrin təsiri ilə gəlmişdi? Özü də südəmər körpəsini qoyub gəlmişdi. Flora Əlini şəxsən ta­nı­yır­dımı? Bilmirəm. Onun əsərlərinə küll halında bələd idimi? Bil­mirəm.

Çəkilişə hazırlıq gedirdi. Birdən hansı aparatsa sıra­dan çıxdı. Əlinin hərdən dediyi ifadə yada düşdü: «Eh Əlidə o bəxt harada idi?» Bəxtsizlik Əlini elə ölümündən sonra da izləyirdi. Xeyli müddət keçdi, apparat düzəlmə­di. Flora xanım çəkiliş qru­pu rəhbərindən ijazə istədi: «Mən nə vaxt qayıtsam gej olmaz?» Təxminən bir saat­lığa vaxt alıb getdi. Körpəsini yediz­dirməyə gedirdi Flora xanım.

Xeyli vaxtdan sonra aparat düzəldi. Flora xanım da qayıtdı. Ssenari üzrə onun məqamı çatdı, fonoqramma ilə oxuyajaqdı. Açığını deyim, telekonsertlərdə müğənninin qarşısında mikro­fon görəndə sevinirəm – müğənni ifa za­manı keçirdiyi həyə­janları görmək üçün. Fonoqrammada isə müğənni nə vaxtsa ifa etdiyi mahnının arxasınja ge­dir, səsi və sözü tutmağa çalı­şır. Belə halda mahnını yaşamaqdan söz ola bilməz. Bir dəfə nə vaxtlarsa Flora xanımı radio üçün lentə yazdırdığı mahnıları fonoqram­ma­da ifa etmək üçün televiziyaya dəvət etmişdilər. Az qala yeniyetmə vaxtı oxuduğu mahnıların bəziləri ola bil­sin ki, yadından çıxmışdı. İmitasiya zamanı bəzən onun özünü gül­mək tuturdu, sanki demək istəyirdi: «Bilmirəm bu nə işdi məni salıblar?» Flora xanımı tamaşaçı tənəsin­dən yalnız və yalnız onun özünə məxsus ilahi səmimi təbəssümü xilas etdi. Bəs indi? İndi nejə olajaq? Mənə elə gəlirdi ki, indiki ifası radioda dəfələrlə dinlədiyimiz mah­nıdan alınan möjüzəli ovqatı dirildə bilməyəjəkdi. Ya­nılmışdım, əlbəttə, yanılmışdım. Flora oxu­ma­ğa baş­ladı asta səslə, heç kəsi görmürdü, əfsunladı bizi. Nə vaxt­sa, zamansa dərin məhəbbət və ehtirasla oxuduğu və len­tə aldırdığı mahnının ovqatına daxil olmuşdu, yeni­dən yaşayırdı mahnını. Bu Floranın öz mahnısıydı. Elə bil sözləri yazmağı Əli­dən xahiş etmişdi, musiqisini isə Oq­tay Kazımiyə sifariş ver­miş­di. Flora öz mahnısını yenidən yaşayırdı. Göz yaşları yanaq­la­rında injə bir iz açmışdı. Və nəzərimdə Əlinin «göz yaşıyla is­lanır bayatılar, ağı­lar» misrası əyaniləşib gerçəkləşirdi. Flora xa­nım «Qa­yıt»ı göz yaşlarında çimdirdi. Elə bil onun göz yaş­larının duzu mahnıya hopurdu, göz yaşlarının bülluru mahnıya əlavə şəfəq saçırdı. Elə bil Flora xanım həmin mahnıya möhü­rünü göz yaşlarında isladıb vurmuşdu. Onun ifa­sın­da «Qayıt» hamının mahnısına çevrilmişdi. «Qayıt» hamı­nın başına gələ bilən hadisə ola bilərdi. Hər kəsin qəlbin­də bir qayıt sədası, bir qayıt niskili, bir qayıt çağırışı var. Tək-tək insan tapılar ki, hə­ya­tında «Qayıt» məqamı olma­sın. «Qayıt»a hər müğənni (hətta hər dinləyiji də) öz dər­dini qata bilər.

İndi dərk etdim ki, Flora xanım nə üçün öz südəmər kör­pəsini qoyub səliqəsizlik müjəssiməsi olan aparatları sınıq-sal­xaq studiyaya gəlmişdi. Əli poeziyasına olan mə­həbbət gətir­mişdi onu bura. Bəlkə Əlinin nakam köçüşü də.

«Qayıt» Flora xanımın ifasında Azərbayjanda mahnı yara­dıjılığını bir boy yüksəltmişdi. Bu mahnının dərin fəl­səfi ma­hiy­yəti vardır. Eyni zamanda təzə-tər idi bu mahnı (Bəstə­karla­rımız Əlinin şeirlərinə az, çox az mahnı bəstə­ləmiş, lakin çox şey, lap çox şey itirmişlər). Mən hər dəfə «Qayıt» şeirinə qayı­danda qulaqlarıma Flora xanımın ifasında həmin mahnının sə­da­ları gəlir və elə bilirəm ki, həmin şeiri bir az da dərin anla­maq­da bu, mənə yardım edir.

Əlinin həsrət, hijran mövzulu şeirlərini mütaliə edən­də ha­radasa bizdən səkkiz yüz illik və ya beş yüz illik mə­safədə olan qəlb şairlərini anırsan! Bəli, yalnız bu mə­sa­fələrdən. Əli bu əzəli, əbədi mövzuları qələmə alanda sələflərindən heç bir bədii vasitəni birovuz və ya borj kimi almır. Bu əzəli, əbədi möv­zular tamam yeni biçimdə müasir baxışlara tam javab ve­rən təravətli qiyafədə, gö­zəl və jazibədar libasda görünür. Və eyni zamanda hiss olunur ki, Əli gözəgörünməz, zərif və şəffaf tellərlə ulu babalarına bağlıdır, özü də möhkəm bağlıdır. Həsrət şeir­ləri silsiləsi finala yaxınlaşanda bu bağlar sim kimi ehti­za­za gəlir, lirik qəhrəmanın dözümü tükənir və birdən-bi­rə qulağına 800 il önjə Əlinin ulu babası tərəfindən deyilmiş sözlər gəlir. «Hijrinə yandı könül, yox daha taqət sən­siz». Nə qədər insan var, eşq də məhəbbət də var, nə qə­dər bunlar var, həsrət də var, hijran da… Əli lirik qəh­rə­manın müasir fəryadlarını zirvəyə çatdırır və bundan sonra klassik «Qayıt» şedevri yaranır. Bu­rada biz yenə də Əlinin 500 illik məsafədəki babasını xatırla­malı ola­ja­ğıq. Niyə? Füzulini tədqiq edən alimlərin bir qismi iş pro­sesində vəjdlənir və heyrətləri yeri-göyə sığmır, dahi sə­nət­kar qadın, qız obrazını öz misilsiz tərənnümü ilə o qə­dər yük­səklərə, ərşə, ilahinin məkanı məqamına qaldırır ki, həmin alim­lərin qolları yanlarına düşür. «Yox» deyir­lər, Füzulinin tərif, tə­rən­nüm etdiyi adi insan deyil, ola da bilməz! Füzuli burada Allahı nəzərdə tutub, Allahı tərif edir.

Əvvəla, Allahın heç bir tərifə ehtiyajı yoxdur, Allah mə­qamından yüksək və ali hansı məqam ola bilər? Bir də Allahı birbaşa tərif və tərənnüm etməyə kim və nə mane ola bilərdi? Allahı tərif etmək şərəf, şan işi olduğu bir zəmanədə nəyə görə dahi şair alleqoriya və rəmzə mürajiət etməli idi? Allah ən yük­sək­də dayanıb, ondan yüksəkdə heç kim və heç nə yoxdur, onu yüksəltmək yox, ona sitayiş etmək olar, ona çatmaq arzu­suna düş­mək olar. Məsələ burasındadır ki, insanı büllurlaşdırıb ən saf, ən ülvi, ən kamil məqama yüksəltmək lazım idi. Elə yük­səkliyə ki, ilahiyə aid edilən ali keyfiyyətlər, ən gözəl sifətlər onda öz əksini tapsın. Bu poetik vəzifəni öz döv­ründə Füzuli qədər heç bir sənətkar görə bilməmişdir. Əgər antik Yunanıs­tanda allahları göylərdən endirib in­san kimi adiləşdirir, ona in­sa­ni zəiflikləri şamil edirdilərsə, Azərbayjan ədəbiyyatında, əksinə, insanı yüksəldib ilahi­ləşdirirdilər – dünyanın əşrəfi insan buna layiq idi. Ələlxü­sus qadınları ilahi yüksəkliyə qaldırmaq daha təbii və zə­ruri idi. Çünki qadında Allaha xas olan yara­dıjılıq qüdrəti var, qadın həyatın başlanğıjıdır. Qadın ləyaqətini uja tut­maq qədim türklərin də əxlaq kodeksində birinji yerdə idi. Və bütün nadir istedadlı sənətkarlar yaradıjılıq prose­sində qadın ülviliyi, qadın aliliyi problemi ilə üzləşmişlər. Əvvəllər de­diyimiz kimi, Əlinin lirik qəhrəmanı da nəha­yət­də «hijrinə yandı könül, yox daha taqət sənsiz» mə­qamı ilə qarşılaşır və birbaşa çağırışla qadına xitab edir: Qayıt! Və bu lirik qəhrəman gənj qa­dından Allahın və yalnız Allahın bajara biləjəyi, yalnız Al­lahın qüdrətində ola bilən işləri xahiş edir.

Qayıt mənim gülüm, yerbəyer elə

Dərdli səhərləri, gejələri sən.

Çaşıb başqa yolla keçirəm elə,

Düz öz qaydasınja küçələri sən.

Qayıt yerinə qoy Ayı, Günəşi –

Yenə olduğutək görüm həyatı.

Qayıt, gözüm nuru, könlüm atəşi,

Qayıt sahmana sal bu kainatı!

Lirik qəhrəmanın və gənj qadının öz dünyaları, hətta öz kainatları var, ayları, ulduzları, özlərinin günəşləri var. Lakin bu dünyada fəlakət baş verib.

Bu fəlakətin qarşısını ala bilən ilahi qüvvə gənj qa­dındır – Əli babası Füzulidən fərqli qadını ilahiləşdirməyin bu yolunu seçib, bu yolunu tapıb. Lirik qəhrəmanın xitabı əvvəljə birbaşa Allah qüdrətli qadına deyil, qəh­rə­mana çox məhrəm olan injə duyğulu bir gözələdir. Yenə də həsrət motivi ilə:

Həsrətin araya atdı dağ, dərə,

Sönən işıq oldun, batan səs oldun.

Qayıt mənim gülüm, qayıt bu yerə,

Ey mənim istəyim, nə gəlməz oldun!

Ümidlər, arzular pərən-pərəndir,

Qəlbə təsəllidir xatirələrim.

Bir halımı soruş, könlümü dindir;

Axşamlar yadıma düşür səhərim.

Qadındakı ilahi qüdrət lirik qəhrəmana məlumdur. Onlar bir dünyada birləşib vahidləşiblər, iki dünyadan bir dünya yaranıb. Bu dünyaya övladlardan başqa bir kimsə­nə daxil ola bilməz. Bu vahidləşmiş dünyanın allahı isə sevən və sevilən qadındır. Bu dünyanın səmasındakı jismləri idarə edən də odur. Əbədi mövzu – insan öm­rü­nə daim işıq saçan məhəbbət mövzusu Əli Kərim tərəfin­dən tamamilə yeni ovqatda, tam yeni formada, yeni poe­tik düşünjə tərzində təqdim olunur. Əlinin obrazları tə­zə­dir, təravətlidir. Dahi sənətkarlar xəzinəni özləri kəşf edir­lər, lakin onun yolu ilə gedənlər artıq qızıl və ləl-jəva­hi­ratları arın­mış boş dəfinə ilə rastlaşırlar. Dahilərdən olsa-olsa yeni, ta­ma­milə əl dəyməmiş bakir xəzinələr kəşf et­məyin üsullarını öyrən­mək olar. Əli daim bu yolu tutdu­ğun­dan yaradıjılığı da kəşflərlə doludur. Klassiklərdən ya­zı tərzi, üslub yox, sənətin şərtlərini və prinsiplərini öy­rənmək olar.

Məkr və məhəbbətin qalasıdır qalası… Bu şeir də Əli Kə­rimin xrestomatik əsərləri silsiləsinə daxildir. Elə ilk mis­radan hiss olunur ki, Əli nə isə bir qiymətli xəzinə kəşf etmişdir, ürə­yin­dəkiləri açıb söyləmək üçün əla va­si­tə tapmışdır. Əsərində obrazlara Xeyir və Şər adları ve­rib bunların mahiyyətlərinin ad­larına uyğun olduğunu bə­raətləndirmək nə qədər çətindirsə, ilk misralarda heyrət, vəjd ifadə edib sonrakı misralarda bunları bəraətləndir­mək də bir o qədər müşküldür.

O dağın alnındakı

məkrin və məhəbbətin

qalasıdır,

qalası.

Şair nə isə mühüm, əsrarəngiz bir şey kəşf edib və təəs­sü­ratını, daha doğrusu, sevinj, heyrət və vəjdini böl­mək istəyir. Nə tapıbdır şair? Şair onu yerindən oynadan, iç dünyasındakı fikirləri dünya işığına çıxarmaq üçün für­sət tapmışdır, o bu für­sə­tin sevinjini ətrafındakılarla böl­mək­dən ötrü imkan qazan­mışdır. İlk misradakı əsl xalq ifadəsi «dağın alnı» elə bil bizi əfsanəvi aləm ovqatına daxil edir, həm də qala kəskin təzad­lıdır, yəni öz qoynun­da həm məkri, həm də məhəbbəti hifz edir. Buradakı şair vəjdini ən çox ifadə edən təkrirdir – «qalasıdır, qalası». Şairin bəlkə də özünün də hiss etmədən işlətdiyi ikinji «qalası» sözü həm də əbədiyyət bildirir və əbədiyyət fikri şeir­dən parlaq bir xətt kimi keçir. Ən qısa məzmun: «İki sevgilini birləşməyə qoymurlar. Onlar ayralmalıdırlar. Qız deyir, ikimiz də qayadan çaya atılıb ölməliyik. Əvvəljə sən atıl, arxanja mən. Oğlan atılır. Qız əhdə vəfa etmir, oğ­lanın ölümündən son­ra varlı bir tajirə ərə gedir, görü­nür, bilir ki, oğlan sağ qalarsa, ona yaşamaq olmaz. Bu əfsanə fajiənin şahidi olmuş qalada möhürlənib qalır. Yada «İki sevgi» şeirinin ilk variantı düşür. Həmin va­riant­da qız harın oğlanı seçir, ikinji variantda isə qız yol ayrıjında qalır. «Bu sən, bu o, bu da mən, daha heç nə demirəm…»

«İki sevgi» şeirinin ilk variantındakı vəziyyət elə bil Əlini yenidən tərpədir. «O dağın alnındakı məkrin və mə­həbbətin qalasıdır, qalası». Ordan özünü hər gün əfsanə dumanında atır eşqin balası. Neçə-neçə əsrdir o, ölümlə həyatın arasında əsir­dir». Və fikirləşirsən ki, axı Əli xalq təfəkküründə yetişib for­malaşmış, artıq bitkin bədii əsərə çevrilmiş əfsanəyə nə əlavə eləyə bilər? (Bizim klassik ədəbiyyatımızda Nizamidən üzü bəri sənətkarlar rəvayət və əfsanələrə çox mürajiət etmişlər; hansı sənətkarın nəfəsi güjlü olubsa, əfsanə və ya rəvayəti bir boy, bir pillə yüksəldə bilmiş, onu daha da şəfəqləndirmişdir. Nə­fəsləri zəif olanlarda isə, əksinə, elə bil əfsanə sönükləş­miş, adiləşmişdir və bu baxımdan əfsanəyə girişmək özü də xatalı­dır. O, istedadın məhək dahına da çevrilə bilər).

Əli həmin süceti «əfsanə dumanı»ndan çıxarıb daha ger­çək, bugünkü insanlığa daha yaxın, tək təsəvvürə de­yil, hiss və duyğulara güjlü təsir edə bilən bir vasitəyə çevirir, daha doğ­rusu o, əfsanəni bir neçə yüz illik zaman ilğımından bu günə lap yaxınlaşdırır, büllur kimi – hər şeyi dəqiq görünən, janlı görünən ab-havaya gətirir. Bununla da kifayətlənməyib, əfsa­nə­yə yeni aydınlıq, yeni güj ver­məklə, onun daha təravətli sa­baha addımlaması üçün də ona pasport təmin edir. Əlinin bu şeirində məkr və mə­həbbət haqqındakı fajiəvi əfsanə real hə­yatla qovuşur.

«…Jəfakeş aşiq oğlan əbədiyyət tülünün arxasın­dan görünür. Deyir: - Ürəyim, oxlan! Deyir atır özünü, atır su­larda batır… Qızsa baxır qayadan, axı demişdi: - Atıl, mən də atılım, oğ­lan! Bizi ayırajaqlar, ölüm bundan yax­şı­dır… İndi deyir özü­nə: Yaxşı, dayan, yaxşı, dur. Son­ra… Sonra… Bağrına basır məkri, bir də ki, dövlətli bir ta­jiri…»

Burada Əli yenə müjərrəd məkr məfhumunu kon­kret­­ləşdirir, gerçəkləşdirir, əyaniləşdirir – gözə görün­məz, təsəv­vü­rə gəlməz məkri sən demə «qujaqlamaq» da, «bağrına bas­maq» da olarmış. Əslində burada məkr predmetləşibdir, məkr qızıl olub, var-dövlət olub, daha doğrusu qızıllı, jəvahiratlı zən­gin bir tajirdir indi o. Əfsa­nə­ni yaşadan nə qızdır, nə tajir, on­lar əfsanələşməyə la­yiq deyillər. Onlar eşq yolunda özünü həlak edən saf, fədakar oğlanın hesabına əfsanənin bir kün­jündə ilişib qalmışlar, ölmüşlər, nəfəssizdirlər, xatırlanmağa la­yiq de­yil­lər. Əbədiyyətə, ölməzliyə qovuşan isə həlak olan aşiq oğlandır. Lakin… oğlan da ölüb qurtara bilmir, çünki öz qəh­rəmanlığını hər gün təkrar etməlidir. «Gəlir səyahət­çilər, gəlir hər axşam səhər. Böyükdən kiçiyədək – hər səyahətçi üçün əf­sanə dumanında oğlan atılır çaya, qanı qarışır suya. Doymayır eşqi üçün ölməkdən belə oğlan… Axşam-səhər hər zaman həmin qayadan oğlan özünü atır, batır…»

Əli Kərimin nəfəsi sayəsində əfsanə yenidən əfsa­nə­ləşir, əf­sanələr əfsanəsinə çevrilir. Əlinin oğlanın dönə-dönə ölmə­si­ni əyaniləşdirən misralarını oxuyanda yenə Füzuli baba yada düşür.

Əgər gözəlin bədəninə toxunan adi su damjıları elə o an­da­ja lələ-jəvahirə çevrilirsə, oğlanın qanı çayın su­yu­nu sehr­ləyir, əfsunlayır, oğlanın batmış olduğu çayın suları ləllərdən, hər jürə jəvahiratdan qat-qat qiymətli bir iksirə çevrilir:

«…Qanı suya qarışır

Sular dönür sevgiyə.

Qayaların dibindən,

Əsrlərin qəlbindən

Sular axır şırhaşır.

Sular dönür sevgiyə!

Baxanlar pıçıldaşır,

Qəm alır gözlərini;

Məhəbbətdə yuyurlar

Sonra əl-üzlərini»

Çayın suyu dirilik suyuna dönüb müqəddəsləşmişdir. Əli­nin poetik qüdrəti sayəsində oğlan məhəbbət, sədaqət simvo­luna çevrilmişdir, məjnunlaşmışdır, fərhadlaşmış­dır. Oğlan hər gün, hər saat ölümü və yenidən dirilməyi ilə nəsillərə eşq fənni, eşq sənəti öyrədir. Prometey ji­yərlərini hər gün qrifon­lara ye­dirtməklə insanlara mərd­lik, dözümlülük dərsi verdiyi kimi.

Əli oğlanın vəziyyətini aşağıdakı misralarla belə təs­vir edir.

Neçə-neçə əsrdir

O, ölümlə həyatın

Arasında əsirdir.

Beləliklə, Əli Kərim neçə yüz illər əvvəl yaranmış ek­zo­tik əfsanədən bugünkü insanlara təzə fikir, təzə söz de­mək üçün müasir duyğularla çulğalanmış, həm keçmi­şi, həm də indini qo­vuşuq şəkildə parlaq əks etdirən bir şedevr bəxş etmişdir.

Əlinin keçmişi qanırıb bu günə gətirmək, hadisələri sanki bu gün, lap elə indijə göz qarşısında jərəyan edirmiş kimi gös­tərmək qüdrəti ədəbiyyatımızda, xüsu­sən poeziyamızda az iş­lənən, bəlkə də heç işlənməmiş maraqlı bir ədəbi priyomdur. Əli Kərim gələjəkdə bu pri­yoma bir də qayıdıb ədəbiyyatımızda misli-bərabəri olma­yan daha bir parlaq əsər yazajaqdı – «Şə­hid­liyin zirvə­si».