Qaraqalpaqstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Insannıń óz aldına qóyatuǵın maqsetine qaray, iqtiyariy hám iqtiyarsiz yad parıq etedi.

Este saqlaw múddetine kóre yaddıń uzaq múddetli, qısqa múddetli hám operativ yad túrleri bar. Bulardan tısqarı taǵı háreket yadı, sóz-logikalı yad, obrazlı yad hám emotsional yad túrlerin ajıratıp kórsetiw múmkin.

Este saqlaw tárepleri, onıń ayriqsha qásiyetlerin anıqlaw ushın bir qansha metodikalar islep shıǵılǵan. SHulardan geyparaları menen tanısıp shıǵamız. Meyli testi járdeminde kóriw hám esitiw yadın úyreniw.

R. Meyli testi 1961 jılda islep shıǵılǵan bolıp, kóriw hám esitiw yadın úyreniwde paydalanıladı. Izertlew eki basqıshda ótkeriledi. Birinshi basqıshda suwretde suwretlengen predmetlerdi yadta alıp qalıw hám kóriw yadı uyreniledi. Ekinshi basqıshda izertlewshi oqıp bergen sózlerdi - predmetlerdiń atların esitip este alıp qalıw qábiletli uyreniledi. Bul izertlew basqıshları bir waqıtta ótkerilmaydi. SHu sebepli yaddıń úyrenilip atırǵan qásiyetlerin jaqsılap analiz qılıw ushın múmkinshilik jaratıladı.

Tájiriybeni ótkeriw ushın túrli predmetler suwretlengen 60 ta súwret eki ceriyada hám 60 ta sózler kompleksi-2 qatarda zárúr boladı. Kóriw yadı úyrenilip atırǵanda tómendegi kórsetpe beriledi: «Házir men sizge túrli predmetler suwretlengen súwretlerdi kórsetemen, siz olardıń atınıń qálegen tártipte aytasizlar».

Súwretlerdiń hár biri 2 sekund dawamında katiladi. 10 sekundalıq tánepisten keyin sinaluvchi predmetlerdi aytadı. Ekspremintatator tuwrı aytılǵan predmetlerdi de, suwretde ámeldegi bolmaǵan predmetlerdiń atınıń da jazıp baradı.

Súwretlerdiń 2-ceriyasi basqa kúni, sózler qatarı boyınsha tájiriybeler hám taǵı basqa waqıtta ótkeriledi.

Esitiw yadın úyreniw boyınsha izertlewler de sol tárzde ótkeriledi. Sinaluvchiga tómendegishe kórsetpe beriledi: «Házir sizge sózler qatarın oqıp beremen, siz esitip bo'lgach, olardı qálegen tártipte aytıp berasiz».

Izertlewshi izertlew sheshimine sinaluvchi aytqan barlıq sózlerdi, tákirar aytılǵant hám de ámeldegi bolmaǵan sózlerdi jazıp baradı. Alınǵan nátiyjeler procentlerde muǵdarlıq ólshew arqalı analiz etiliwi múmkin.

Piktogramma metodı. Tikkeley este alıp qalıw qásiyetlerin piktogramma, yaǵnıy súwretli assotsiatsiyalar metodı arqalı da úyreniw múmkin. Piktogramma ekspremital-psixologiyalıq izertlew usılı retinde birinshi ret L. v. Zankov (1935) tárepinen qollanılǵan, sinaluvchi anıq sózdi suwretdegi suwret arqalı eslep qalıw kerek. Sinaluvchi sóz hám suwret ortasındaǵı baylanıstı oylap tabıwı kerek, bul bolsa keyinirek sózdi qayta eske túsiriwge múmkinshilik beredi.

Súwret hám sóz ortaındaǵı assotsiativ baylanıstı qáliplestiriw processinde insan sonday mazmunı baylanıslardı tańlaydiki, onıń pikrine qaraǵanda, bul súwretler sózdi eslep qalıw ushın jaramlı boladı. Sol sebepli de bul metodika arqalı izertlew ótkeriw tek ǵana assotsiativ, tikkeley emes yad jekealarinigina emes pikirlew iskerligi xarakteri, túsinikli oylawdıń rawajlanıwı dárejesi haqqında da biliw imkaniyatın beredi.

Bunda sinaluvchi qandayda bir sóz yamasa túsinikti anıq este alıp qalıw ushın ózi qálegenshe súwret yamasa qandayda bir sxema sızıwı kerek boladı. CHizilgan súwret yamasa sxemaǵa qaray turıp, tekseriliwshi sóz yamasa túsinikti eske túsiriw zárúr. Bunda ayırım sóz yamasa háriplerdi jazıw ruxsat etilmeydi. Bul tájiriybeni ótkeriw ushın aldındn bet hám de qálem tayarlab qóyıladı. Sinaluvchiga beriletuǵın katma hám túsinikli bolıwı kerek. Onıń mazmunı tómendegi ibarat :

«Házir men sizlerge sózlerdi oqıp esittiremen, siz ea olardı jaqsı este alıp qalıw ushın súwret sızıp alıwıńız kerek boladı. Bunda súwret sızıw tezligi jáne onıń sapası hesh qanday áhmiyetke iye emes. Eń zárúrli, suwretke qaray turıp, qanday sóz aytılǵanın eske túsiriwdir».

Ótkerilgen izertlew tiykarında, metodikanı ótkeriw dawamında izertlew sheshimi dúziledi. Bul metodika járdeminde assotsiativ processler qásiyetleri, sózdiń anıq yamasa abstrakt mazmunı ortasında baylanıs ornata alıw qábiletin anıqlaw múmkin.

Yad, este alıp qalıw qásiyetlerini» Ulıwma psixologiyadan praktikumda berilgen basqa metodikalar járdeminde de anıqlaw múmkin.

3. Insan biliw iskerligi quramına sáwlelendiriwdiń joqarı forması bolǵan oylaw procesi de kiredi. Ekenin aytıw kerek, biliwdiń eki jolı ámeldegi bolıp, olar tikkeley hám tikkeley emes biliw jolları bolıp tabıladı. Oylaw -sırtqı dúnyanı tikkeley emes hám ulıwmalasqan halda sáwlelendiriw procesi bolıp tabıladı. Sezimiy biliw múmkinshiligi ámeldegi bolmaǵanda biz oylawǵa shaqırıq etemiz, yaǵnıy bul qi dúnyanı analiz qılıw, sintez, salıstırıwlaw, ulıwmalastırıw, abstraktlastırıw usılları arqalı bila alamız.

Aqıl etilgen zat hám hádiyselerdi yamasa insan tájiriybesinde bar bolǵan, zatlardı este qaldırıw, bekkemlew hám de zárúr waqıtta eske túsiriwden ibarat bolǵan psixik processga yad dep aytıladı.

Yaddıń kórinetuǵın bolıw formaları hám taǵı basqa psixik processlar sıyaqlı hár túrli boladı. Mısalı, psixik aktivlik iskerligine kóre: háreket, obrazlı, histuygular, sóz-logika ; iskerlik maqsetine kóre; ihtiyorsiz, ihtiyoriy; dawam etiw waqtine kóre: qısqa múddetli, uzaq múddetli hám operativ yad degen túrlerge iye.

Yaddıń fiziologikalıq tiykarları bas mıy yarım sharlari qobigida waqıtsha nerv baylanısıwlarınıń payda bolıwı, bekkemleniwi hám keyinirek aktivlashuvi ( jonlanishi) bolıp tabıladı.

Háreket yadı — hár túrli háreketlerdi este qaldırıw, bekkemlew hám zárúr payıtlarda raytadan eske túsiriwden ibarat.

Obrazlı yad — ayqın mazmunli, yaǵnıy zat hám hádiyselerdiń konkret obrazların, olardıń konkret qásiyet hám boglanishlarini este qaldırıw, bekkemlew hám de eske túsiriwden ibarat yad turi bolıp tabıladı. Obrazlı yad analizatorlarning nomiga ko'ruv, esitiw, teri-tuyush sıyaqlı túrlerge bólinedi. Obrazlı yaddıń bólek bir túri eydetizm (zat hám hádiyselerdiń obrazın anıq, yorrin eske túsiriw bolıp tabıladı.

Sózmantiq yadı — arnawlı bir pikirlerdi, pikirler hám sózler ortasındaǵı mantiriy boglanishlarni este qaldırıw, bekkemlew hám eske túsiriwden ibarat, tek insanlarǵa has bolǵan (obraz, háreket, emocional yad haywanlarǵa da has) yad Túri. Sóz-logika yadı ko'pror oylaw, aynirsa abstrakt oylaw menen boglir bolıp tabıladı.

Sezim-tuygular yadı — haqıyqatlıqtaǵı zat hám hádiyselerden, óz-ózimiz bolǵan munasábetimizden kelip shıǵıs yorimli hám de yorimsiz keshinmalarni este qaldırıw hám eske túsiriwden sóz dizbegig bolǵan yad túri.

Yaddıń tiykarǵı processlari: este qaldırıw — aqıl etilgen zat hám hádiyselerdi ongimizda qaldırishimiz; eske túsiriw — aldın aqıl etilgen zat hám hádiyselerdiń obrazların keyinirekongimizda qayta qayta tiklewimiz; este saqlaw — bas mıy yarım sharlari qobigining plastiklik qásiyetine kóre, aqıl etilgen zat hám hádiyseler obrazlarınıń, izsiz joǵalıp ketmay, ongimizda sarlanib qalıwı ; unıtıw — aldın aqıl etilgen yamasa este qaldırilgan zat hám hádiyselerdi zárúr waqıtta eske túsira almaslik; teńib alıw—avval este qaldırilgan zat hám hádiyselerdi tákirar aqıl qılıw arqalı eske túsiriw sıyaqlılardan ibarat esaplanadi.

Yad insannıń ómiri hám iskerliginiń barlıq tarawlarında qatnasadı. Sol sebepli de onıń áhmiyeti kútá úlken.

2. Yad temasında ótkeriletuǵın izertlewler. Ihtiyorsiz este qaldırıw

Izertlewdiń maqseti: emocional hám betaraf tusdagi sózlerdi ihtiyorsiz este qaldırishni tekseriw.

Izertlew ushın zárúr úskeneler: bir qatar sózler: qaranǵilıq, nama, gam, qattı dawıs, oyın, ogriq, ro'rrinch, dóretiwshilik, ritm, tınıshsızlanıw, gazab, burqıprin, jánjel, rulf, tún, tuyme, pricheska, tegislik, ayna, palto, qáyin, qirgoq, rum, sharf, dog.

Izertlewdiń barıwı. Tekseriliwshi bir varar tozya qogozni keseine buklab 2 bólekke boladı. Tekseriwshi yuroridagi sózlerdi o'rib beredi. Sinaluvchi o'rilgan sózlerdi tıńlab bo'lgach, olardı ruyidagicha tártipte jazadı ; qogozning shep tárepine emosional tusdagi, ońına bolsa emocional kóriniske iye bolmaǵan, betaraf sózlerdi jazıp shıǵadı. Sózler jazılǵan qogozni buklab bir shetke alıp joqarıdı.

Keyininen tekseriliwshi taǵı bir bet taza qogoz alıp ekige buklaydi. Keyin aldınǵı sózlerdi birin-ketin eske túsirip, olardıń emocional kóriniske iye bolǵanların qogozning shep bólegine, emocional kóriniske iye bolmaǵan betaraf sózlerdi bolsa qogozning ońına tákirar jazadı.

Izertlew nátiyjelerin analiz qılıw. Birinshi hám ekinshi qogozdagi sózlerdiń sanı (emocional, noemocional sózler bólek) esaplab shıǵıladı. Keyininen hár raysi gruppa daǵı sózlerdiń to'gri eske túsirilgenleriniń qatnası esaplab shıǵıladı. Ádetde eske túsirilgen emocional tusdagi sózler mirdori noemocio-nal sózlerge salıstırǵanda kóp bolıp shıǵıwı kerek. Sebebi kisi sezimine tásir kórsetiwshi sózler tez hám kóp este qaladı.

Tikkeley eske túsiriw

Izertlewdiń maqseti. Ayırım sózler hám bir-birine baylanısdoq sóz birikpeleriniń tikkeley eske tushiqilishini tekseriw.

Tadkirot ushın zárúr úskeneler: sóz hám sóz birikpeleri; bala — ro'rror, dargazab o'rituvchi, ouir jumıs, rawajlanıw, hato, bayram, úy, arl, qala, soqır namashı, pán, biyiklik, háreket, kóshe, tınıshlıq.

Izertlewdiń barıwı. Tekseriwshi tekseriliwshige bir neshe sóz hám sóz birikpelerin Dıqqat menen esitip, esta saqlawdı usınıs etedi, keyininen sóz hám sóz birikpelerin aste o'rib beredi. Tekseriliwshi o'rilayotgan sóz hám sóz birikpelerin tıńlaw menen birge olardı sızılma suwret arqalı ańlatpalap da beriwi kerek. Hámme sóz hám sóz birikpeleri o'rilib bolǵandan keyin tekseriliwshi ózi chizgan piktogramma (súwretli, suwretleytuǵın jazıw ) larning tiyine birinshisidan baslap, ózi este alıp qalıwı kerek bolǵan sózlerdi jazıp shıǵıwı kerek.

Biz kabil etken zatlar xam uakiyalardin bir neshe obrazlari, sonday-ak bul obrazlar menen baylanisli bolgan pikirler, sezimler xam is-xareketler izsiz jok bolip ketpeydi. Olar bizin sanamizda saklanip kaladi xam turmisimizdagi xizmetimizdin belgili sharayat­larinda kaytadan tiklenedi. Biz xatteki erte balalik dauirimizde juz bergen uakiyalardi esley alamiz, buringi okilgan kitaptin maz­munin esimizde kaytadan tikleymiz, ertede biz benen gurrinlesken adamlardi esleymiz, gurrinnin kanday turde bolganin sonday-ak usi gurrin uaktinda ozimizde payda bolgan sezimlerdi keltire alamiz.

«Otmish tajiriybenin sanamizda iz kaldiriui, saklaniui xam onin keyin ala kayta tikleuimizden ibarat bolgan protsess este saklau dep ataladi».

Este saklau adamnin turmisi xam xizmetinde ayiriksha axmiyet­ke iye: este saklau adamnin oz otmish tajiriybesin uziliksiz turde keyeytip bariuina xam bunnan amelde paydalaniuga mumkinshilik be­redi. Este saklaudan ayirilgan adamdi koz aldimizga keltirip ko­reyik. Bunday adam baska jumislardi xam dogerek-atiraptagi narse­lerdi taniu mumkinshiliginen ayirilgan boladi. Oz oz ana tilin umitkan bolip, bir gapti de ayta almagan bolar edi. Bunday adamda xareketli este saklaui jogalip ol xesh bir xareketti de isley al­magan bolar edi. Balalikta payda etilgen okiu xam konlikpelerden izde kalmagan, sonday-ak bunday adam xesh bir jana isti uyrene al­magan bolar edi. Bunday adam ushin otmishtin ozi jok, keleshegi bol­sa umitsiz boladi. Ol mudami jana tuuilgan narestenin auxalinda boladi, xesh bir narseni uyrene almaytugin, xesh narseni iyeley al­maytugin makluk bolar edi, jane onin is-xareketleri tek instink­tler menen gana belgilener edi. Este saklau bizin bilimlerimizdi, ukiplarimizdi, konligiulerimizdi doretedi, saklaydi bayitadi, onisiz tabisli turde okiu da, jemisli xizmette mumkin bolmaydi. Adam kanshama kop bilse xam kanshama onin kolinan kop narse kelse, yagniy onin yadinda kanshama kop narse saklanip kalsa, ol oz xalki­na, oz uatanina sonshama kop payda keltire aladi.

Adam ozi ushin, ozinin xizmeti ushin ayiriksha ulken axmiyetke iye bolgan daliyillerdi, uakiyalardi, kubilislardi tiyanakli este saklaydi xam kerisinshe adam ushin axmiyetsizleu barlik narse ana­gurlim jaman este saklanadi, jane tez arada umitilip ketedi. Shaxsti sipatlaytugin turakli kizigiular este saklauda ulken axmi­yetke iye boladi. Dogerek atiraptagi turmisti mine usi turakli kizigiushiliklar menen baylanisli bolgan barlik narse, olar menen baylanisli bolmagan narsege karaganda jaksi este saklanip kaladi. Adamnin este saklanatugin narsege degen emotsionallik katnasi kushli tasiyir jasaydi. Adamda aykin emotsionallik tasiyir payda etiletugin barlik narse sanada teren iz kaldiradi xam tiyanakli xam uzak uakit este saklanadi. Este saklaudin natiyjeli boliui kopshilik jagdayda adamnin jigerlilik sipatlarinan da garezli boladi. Jigersizlik jalkau xam uzak dauam etetugin jigerlilik jaginan kush jumsauga ukipsiz adam­lar mudami ustirtin jane jaman este saklaydi. Solay etip este saklau shaxstin ozgeshelikleri menen baylanisli boladi. Adam oz xizmetinde aldina koyatugin maksetlerge xam uaziypalarga tiykarla­na otirip, oz este saklauinin protsesslerin sanali turde tartipke saladi jane baskarip baradi. Bas miy kabiginda nerv baylanislarinin juzege keliui, bek­kemleniui xam keyin ala xar kiyli kozdiriushilar tasiyrinde kayta­dan janlaniui este saklau protsessleri-eske aliu, este saklau xam eske tusiriudin fiziologik tiykarin kuraydi.

Bas miy kabiginda juzege kelgen nerv baylanislar yagniy asso­tsiatsiyalar dep ataliushi bul baylanislar xakiykiy atiraptagi zatlar xam uakiyalardin faza xamde uakit jaginan oz-ara jakinlik bayla­nislardi xam sebep-natiyje baylanislarin payda ettiredi. Miydin oz-ara baylanislarin payda ettiriu xizmeti natiyjesinde gana adam zatlar xam uakiyalardi sonday-ak olardi suuretleushi sozlerdi bir-birinen ajiratilgan xalda emes, mumkin belgili oz-ara bayla­nista este aladi, keyin bolsa eske tusiredi.

Tiykarǵı parq –operativ yad hám qısqa múddetli yad

Operativ yad hám qısqa múddetli yad – bul kópshilik adamlardı aljastirip jiberetuǵın eki termin, olar ortasında tiykarǵı parq bar. Yad júdá quramalı tariypge iye. Yaddıń quramalı tábiyatı sebepli túrli jollar menen tariyplenedi hám xarakterlenedi. Operativ yad hám qısqa múddetli yad –bul sinonim retinde isletiletuǵın eki termin. Lekin olar tiykarınan eki qıylı zattı ańlatıwın túsiniw kerek. Bul eki termin tiykarınan psixologiyalıq izertlewler hám nevrologiyada qollanıladı.

Operativ yad ne?

" Jumısshı yad" termini 1960 jılda Miller, Galanter hám Pribram tárepinen kiritilgen. Islew yadı – bul kognitiv psixologiya hám nevrologiyada qollanılatuǵın teoriyalıq túsinik. Eger operativ yadtı sistema dep esaplaw múmkin bolsa, bul maǵlıwmattı basqarıwǵa múmkinshilik beretuǵın waqtınshalıq maǵlıwmatlardı hám processlerdi saqlaytuǵın sistema bolıp tabıladı. Operativ yad tutatuǵın geypara processler pikirlew hám túsiniw bolıp tabıladı. Operativ yad tómen sistemalarında awızsha yadlar, vizual yadlar hám manipulyatcıyaǵa ruxsat beretuǵın kontrollerler bolıwı múmkin.

Geyde operativ yad qısqa múddetli yad termini menen bir qatarda isletiledi. Biraq bul ekewi basqasha. Tiykarınan, qısqa múddetli yad operativ yaddıń bir bólegi bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, operativ yad qısqa múddetli yad maǵlıwmatların birlestiriw, joq etiw hám alıwi mkaniyatın beretuǵın basqarıwshılardı óz ishine aladı. Bul processler jasqa baylanıslı.

Biliu ob`ektleri jakin turgan yamasa izbe-iz kelgen jagday­larda faza yamasa uakit jaginan jakinlik assotsiatsiyasi juz beredi xam sol sebepten bunday ob`ektler tendey eske alinadi xamde ten­dey eske tusiriledi. Maselen, bireudin atin eslegenimizde, onin familiyasi, sirtki korinisi, ol kisi menen baylanisli bolgan uaki­yalarda esimizge tusedi. Ozimiz jol koygan kaysi bir katenin esi­mizge tusiui bizdi buringiday jane kaytadan oylauimizga majbur etedi. Bunday jagday tiyisli nerv baylanislari (shartli refleks baylanislari) juzege kelgenligi sebepli payda boladi.

Usaslik assotsiatsiyasinin axmiyeti sonnan ibarat, zatlar xam uakiyalardin obrazlari xam olar xakkindagi pikirler tap solarga usas obrazlardi xamde pikirlerdi esimizge keltiredi. Maselen, uship baratirgan samoletti korgen uakitimizda kus obrazi esimizge tusedi: kitap okip kanday da bir obraz xakkinda algan tasiyirle­rimiz turmista ushiragan sogan usas uakiyalardi esleuimizge alip keledi. Bunin sebebi payda etilgen baylanislardin uliumalaskan (generalizatsiyalaskan) xalda boliuinan. Jeterli darejede differen­tsiallaspagan shartli kozdiriushilar adamdi bir kiyli xalda reaktsiya kiliuga alip keledi.Karama-karsilik assotsiatsiyasi biz kabil etip atirgan, koz al­dimizga keltirip atirgan, pikir jurgizip atirgan uakiyalarga kara­ma-karsi uakiyalardin esimizge tusiuin tamiyinleydi. Sonin ushin biz ozimizge kerekli familiyani baska sogan karama-karsi manistegi sozlerden kuralgan familiya jaredminde eske tusiriuimiz mumkin (Karabaev-Akbaev yamasa shol korinisi tau korinisin eske tusiriu mumkin. Bunday jagday nerv protsesslerinin izbe-iz turdegi oz-ara induktsiyasi natiyjesinde juzege kelediU` kushli kozdiriushi tasiyir etkende, kushli koziu payda boladi, keyinirek bolsa miydin ane sol kushli kozgan bolimlerinde amte-akirin tormozlaniu payda boladi.

Eske aliu xam eske tusiriu protsesslerinde sebep-natiyje bay­lanislarinin roli ayiriksha axmiyetli, bul baylanislar zatlar xam uakiyalar ortasindagi en axmiyetli baylanislardi payda etedi. Ma­selen tariyx sabaginda okiushi axmiyetli bir uakiyani soylep beriu­de daslepki sabakta bayan etilgen ane sol uakiyaga baylanisli dali­yillerdin ozin gana eske tusirip kalmay, mumkin sol uakiyani kel­tirip shigargan ekonomikalik xamde siyasiy jagdaylardi, yagniy buri­nirakta otilgen sabak materiallarin de esleydi. Bul jagdayda okiu materialin okiushinin esine tusiriu, baska barlik baylanislardan tiskari pikirleudin kuramali abstraktsiyalau isi natiyjesinde juze­ge keliushi sebep-natiyje baylanislarina suyengenligi korinip tu­ripti. Sebep-natiyje assotsiatsiyalari shartli refleks baylanislarinin keyin ala janede kuramalasiui degen soz. Jigerli pikirleu xizmeti protsessinde ekinshi signal sistemasinin katnasiui baylanislardin payda etiliuine mumkinshilik tuudiradi. Adamnin este saklau pro­tsesslerinde ekinshi signal sistemasi ayiriksha axmiyetli rol` oy­naydi. Bul signal sistemasi adamnin zatlar xam uakiyalardi uliuma­lastirgan xalda este alip kaliuina xamde ane sol uliumalastiril­gan bilimlerden paydalaniuina mumkinshilik beredi. Adamlardin ja­miyetlik tajiriybeni este alip kaliulari xam eske tusiriuleri ne­gizinde de ekinshi signal sistemasi jatadi, jamiyetlik tajiriybe bolsa mudami sozler turinde suuretlenedi. Ekinshi signal sistemasi tikkeley eske aliu xam eske tusiriudi maksetke karatilgan kuramli xizmet protsessine aylandiradi, bunday xizmet belgili uaziypalarga boysingan boladi, oz boyina xar turli kuramali pikirleu operatsiya­larin jiynap aladi. Mine usi aytip otilgenlerdin barligi tek adamnin este saklauina gana tan bolgan ozgeshelikler bolip tabi­ladi.

.Este saklaudin tiykarin nerv tkaninin kozdiriushilardin xa­reketinin tasiyri astinda ozeriu, ozinde nerv kozdiriushiliginin izlerin saklau kasiyeti kuraydi. Albette buringi tasiyirlerdin izlerin kandayda bir tamgalar, adamnin igal kalgan izlerine usas bir narse dep tusiniuge bolmaydi. Usi jagdayda izler dep neyron­lardagi belgili bir elektroximiyalik xam bioximiyalik ozgerislerdi tusinedi (izlerdin bekkemligi kanday ozgerisler elektroximiyalik yamasa bioximiyalik ozgerisler juz bergenliginen garezli boladi). Usi izler belgili bir sharayatlarda janlaniui (yamasa adette ayta­tugini siyakli jedellesiui) mumkin, yagniy olarda korsetilgen ozge­rislerdi keltirip shigargan kozdiriushi jok uakittakoziu protsessi payda boladi. Uakitsha baylanislardin juzege keliui-xam saklaniui, olardin pasenleui xam janlaniui assotsiatsiyalardin fiziologiyalik negizi boladi. Xazirgi uakitta este saklau mexanizmlerinin birden-bir teo­riyasi jok. Neyron teoriyasi anagurlim isenimli, ol neyronlar dizbeklerdi duzedi, usi dizbeklerden biotoklar otip turadi, degen tusinikke tiykarlanadi. Biotoklardin tasiyri astinda sinaplarda (nerv klet­kalarinin birikken jerlerinde) ozgerisler juzege keledi, bul bio­toklardin usi jollardan bunnan bilay otip turiuin jenillestiredi. Neyronlar dizbeklerinin xar kiyli xarakteri anau yamasa minau bek­kemlengen informatsiyaga saykes keledi. Baska bir teoriya, este saklaudin teoriyasi biotoklardin ta­siyri astinda neyronlardin protoplazmasinda ayiriksha belokli mo­lekulalar juzege keledi, olarga miyge kelip tusetugin informatsiya jaziladi dep esaplaydi (shama menen sozler xam muzika magnitofon lentasina jazilgan siyakli). Ilimpazlar xatte olgen xayuanattin miyinen ozleri «yad molekulalari» dep ataytugin narseni shigarip aliuga umitilip atir. Al bunnan son bir uakitlari yad molekulala­rin laboratoriyalarda sintezlep yad kletkalarin yamasa in`ektsiyalar jasau ushin arnauli suyiklikti tayarlau xam solay etip bilimlerdi adamnin miyine koshiriu mumkin boladi, degen putkilley kiyaliy bol­jaular aytiladi.
.Este kaldiriu protsessinde adamnin sanali turde erikli je­dellilik korsetiu darejesi xar kiyli boliui mumkin. Sol jaginan este kaldiriu eriksiz xam erikli turlerge ajiratiladi. Eriksiz este kaldiriuda adam aldi burin xeshkanday maksetti kozlemegen xalda xam arnauli usillardi kollanbastan este alip ka­ladi. Adam ushin kolaysiz xam kizik koriniushi kop gana zatlar xam xadiyseler, xarkiyli uakiyalar dogerek-atirapti korshap algan adam­lardin is-xareketleri xamde sozleri adam xesh kanday kalemese de xam kush jumsamasa onin esinde ozinen-ozi kalaberedi. Bunda adam­nin turmisi ushin belgili axmiyetke iye bolgan narseler este jak­sirak saklanip kaladi. Erikli este kaldiriu maksetke karatilgan boladi xam eske aliudin arnauli usillarinan paydalaniudi nazerde tutadi. Talim protsessinde erikli este kaldiriu kobinese okiu materi­alin puxta bilip aliuda korinedi, puxta bilip aliu ushin bolsa okiushinin materialdi bir neshe marte takirarlauina tuura keledi. Bunda okiushidan kaysi materialdi ozlestiriu lazimligin, oni kay darejede tolik xam puxta ozlestiriu zarurligin anik biliu talap etiledi. Bul uaziypalardin koyiliui okiushinin putkil dikkat iti­barin eske aliniui lazim bolgan materialga karatiladi, este kal­diriu protsessinde pikirleu xizmetinin barisina, este kaldiriu usillarina tasiyir korsetedi. Maselen, uaziypa materialdi soz­be-soz yad aliudan ibarat bolsa, materialdi bir neshe boleklerge ajiratip eske alinadi, kop takirarlauga tuura keledi, sozlerdin izbe-izligi yad alinadi, egerde materialdin tiykargi manisin bilip aliu talap etilse, okiushi daslep material tekstin analiz etip shi­giuga tiykargi itibardi karatadi.Este kaldiriudin natiyjeli boliui kopshilik tarepinen adamnin materialdi puxta, tolik xam anik este kaldiriudi oz aldina makset etip koyiuga baylanisli. Materialdi puxta juuap bergenshe bilip almakshi bolgan okiushilardin este kaldiriui omir boyi este kaldi­riuga umtilgan okiushilardikine karaganda jaksi bolmaydi eken. Bul tajiriybede dalillengen: tajiriybe otkeriletugin eki topar adam­larga tekst berilip, oni eki kun otkennen keyin, ekinshisinen bol­sa aradan bir xapte otkennen keyin tekst materiali soralatuginli­gi aytilgan. Aradan bir ay uakit otkerip tekserilgende, ekinshi topar birinshi toparga karaganda jaksirak natiyje bergen. Este kaldiriu-protsessinde okiushinin erikke kush saliui, son­day-ak pikir jedelliligi, uyreniletugin materialdin axmiyetin tu­siniui ulken rol` oynaydi. Este kaldiriu pikirdin jedellilik darejesine karap mexanik xam manisine tusinip (logik) este kaldiriu turlerine ajiratiliui mumkin. Mexanik este kaldiriu jakinlik boyinsha jeke tartiptegi ua­kitli baylanislarga tiykarlangan bolip, bunday este kaldiriu adamnan kop uakit sariplaudi talap etedi xam onshama bekkem bol­maydi. Talim protsessinde, mazmunina tusinip este kaldiriuga suyenip is koriu kerek, bunday este kaldiriu uyreniletugin uakiyalardin axmiyetin tusiniuge xam bul uakiyalar ortasindagi sebep-natiyje baylanislarin aniklauga tiykarlangan boladi. Manisine tusiniu xam sebep-natiyje baylanislarin tabiu gana este kaldiriudin jokari darejede natiyjeli xam puxta boliuin tamiyinleydi. Sizilmali xam daliyil ustinde kunt penen isleu kop oylau na­tiyjesinde jaksi tusinip alingan teorema adette anik, uzak uakit este saklanip kalinadi xam zarurlik payda bolganda ansatlik penen eske tusiriledi. Kitaptan kandayda bir mexanizm xakkinda bayan etilgen tusindiriulerdi okigan uakitta olardin manisin tusiniu, bul mexanizm bolimlerinin oz-ara bir-biri menen baylanisliligin sizilmaga xam tabiyiy nuskasina karap tusinip aliu ornina mexa­nizmnin duzilisi xam orinlaytugin isi xakkinda kitapta jazilgan gaplerdi kuri yadlap aliuga xareket etken okiushilar ozlerin-ozleri aldagan boladi. Kolemi ulkenirek materialdi esinde kaldiriuda daslep onin manisin jaksilar tusinip aliu, materialdi bolimlerge ajiratiu xam tusiniu ushin kiyinirak jerlerin anlap aliu zarur. Sonin menen birge taza materialdi burin bilip algan material menen baylanis­tiriuga xareket etiu kerek. Tekstti tallau tiykarinda onin bolim­leri arasindagi manisli izbe-izlikti aniklau lazim. Ayirim jag­daylarda bul is mazmunin birlestiriushi gaplerdi sizip shigiu xam belgiler arkali tartipleu joli menen orinlanadi. Joba menen eske alingan material, jobasiz eske alingan mate­rialga karaganda, aradan 9 kun otkennen keyin 2 martebe kem umi­tiladi-bul tajiriybede daliyillengen. Materialdi joba boyinsha es­ke aliudin abzalligi oni eske tusiriude kozge taslanadi, okiushi jobanin ozin umitip jibergen jagdayda da materialdi jaksi eske tusire aladi. Tablitsa,sxema,diagramma xam tagi baskalardi asirese olardi okiushinin ozi duzip shiksa, okiu materialin eske aliuda axmiyetli tayanish uaziypasin oteydi.Solay etip manisine tusinip eske aliu este kaldiriudin en natiyjeli turi. Ayirim jagdaylarda (zatlardi, shet el sozlerin, telefon nomerlerin xam sol siyaklilardi este kaldiriuda) mexanik este kaldiriu usilinan paydalaniuga tuura keledi. Sabakta eske alingan materialdi este bekkem saklap kaliuda takirarlau axmiyetli rol` oynaydi. Takirarlau este alip kaliu la­zim bolgan materialdi bayitiu, sonday ak juzege kelgen nerv bay­lanislarin bekkemleu degen soz. Takirarlaudin natiyjeli boliui onin mugdarina emes, mumkin duris sholkemlestiriliuine kobirek baylanisli. Tek bir materialdi kabil etiudin ozin takirarlay beriu (maselen tap bir narseni bir neshe martebe okip shigiu) ga karaganda, materialdi eske tusiriu tiykarinda takirarlau maksetke muuapik ekenligin arnauli otkeril­gen tajiriybeler korsetip berdi. Arnauli otkerilgen tajiriybede eki klass okiushilarina bir materialdin ozi eki turli usilda taki­rarlau arkali yadda kaldiriu uaziypasi tapsirilgan «A» klass okiu­shilari materialdi 4 martebe okip shigiu arkali yadda kaldirip, ara­dan bir kun otkennen keyin usi materialdin 30% in eske tusire al­gan bolsa «V» klass okiushilari bolsa materialdi 2 martebe okip shikkan xam jazilgan materialga karamagan xalda oni eslerine tusi­rip korgen (materialdi okip takirarlau menen yaddan takirarlau al­masip berilgen) xam natiyjede olar aradan bir kun otkennen son materialdin 78,5% in eslerine tusire algan. Soni nazerde tutiu kerek, materialdi bir kiyli usilda xam uziliksiz takirarlay beriu bas miy kabiginin tinimsiz turde koz­dirilip turilgan bir topar nerv kletkalarinda tormozlaniujagdayin juzege keltiredi. Natiyjede este saklau xizmeti kiyinlasadi. Xar kiyli usilda takirarlau materialdi anik xam puxta eske alip kaliudin axmiyetli sharti bolip tabiladi. Maselen, nizamlar­din mazmunin anik yadda alip kaliuda sol nizamlarga baylanisli mi­sallar tabiu kerek, teoremalardi takirarlauda xar kiyli sizilma­lar xamde daliyilleu usillarinan paydalaniu orinli. Bul jagday­larda taza kozdiriushilardin tasiyir korsetiui burin bir kiyli usildagi kozdiriushilardin uziliksiz tasiyri sebepli juzege kelgen tormozlaniu xalatin azziletedi yamasa xatteki putkilley jok etedi, sonin menen birge este saklau xizmetin jedellestiredi. Takirarlaudi uakit jaginan akilga muuapik sholkemlestiriu de materialdi jaksi este alip kaliuga jardem beredi. Arnauli taji­riybeler sani korsetedi, kopshilik jagdaylarda material eske alin­gannan keyin aradan kop uakit otpesten ak umitila baslar eken, sonin ushin material eske alingannan son aradan kop uakit otkermey (izi suuimastan) takirarlau ayiriksha axmiyetke iye. Takirarlaudi duris sholkemlestiriude eske alip kalinatugin materialdin mugdari xam sapasin esapka aliu kerek. Sebebi, kolemi kishirek materialdi toligi menen takirarlau makul,kolemi kenirek materialdi bolsa bolimlerge bolip alip, ane sol bolimler boyinsha takirarlau kerek.Takirarlauda jana uaziypalardi sheshiu ushin buringi ozlesti­rilgen materialdan kural sipatinda paydalaniu kerek, takirarlau­din bunday usili ulken natiyje beredi. Maselen, turli mamleket­lerdin sanaatin uyreniude okiushilarga xar bir mamlekettin sanaati ane sol mamleketlerdin burin uyrenilgen tabiyiy sharayatlarina bay­lanisli ekenligin aniklaudi usinis etiu lazim yamasa geometriyadan teoremani takirarlau uaziypasin tapsiriu ornina, okiushilarga bir neshe masele beriu de mumkin, bul maselelerdi sheshiu okiushilardan usi teoremani biliudi talap etsin. Takirarlauga bolgan ane sonday munasibet gana materialdi puxta xam manisine tusinip este alip kaliuga xamde este kaldirilgan materialdan turmista xam xizmette natiyjeli paydalaniuga mumkinshilik jaratadi. .Materialdin natiyjeli eske tusiui, daslep onin puxta, to­lik, anik eske alingan boliuina baylanisli. Eske aliu protsessinde juzege kelgen nerv baylanislarinin keyin ala belgili kozdiriushi­lar tasiyrinde kayta janlaniui eske tusiriudin fiziologik tiykari esaplanadi. Eske tusiriu burin kabil narseler obrazinin ayteuir korinisi emes. Eske tusiriude material xizmet protsessinde payda boliushi anik uaziypalar munasibeti menen kaytadan kuriladi. Ayirim jag­daylarda materialdi uliumalastirilgan turde eske tusiriu talap etilse, kopshilik xallarda bolsa kerisinshe materialdi birkansha ay­kinlastiriu zarur boladi. Sonin menen bir uakitta, jalgiz bir materialdin ozi adamlardin zarurlikleri, kizigiulari, emotsional xalatlari xam shaxstin baska ozgesheliklerine baylanisli turde olar tarepinen xar kiyli tariyiplenedi.

Eske tusiriudin en apiuayi korinisi-taniu, bunday xal burin kabil etilgen ob`ektti jane tazadan kabil etiuge tuuri kelgende juz beredi. Burin bir martebe kabil etken adam, jay xam muzika namasina aradan belgili uakit otkennen keyin jane dus kelgen pa­yitimizda biz olardi taniymiz. Burin kabil etilgen ob`ektti keyinirek ekinshi martebe jane kabil etken uaktimizda, olardin bir narse ekenligin anlau dareje­sine sonday-ak este kaldiriudin kanshelli puxtaligina karap, taniu protsessinin tezligi xamde anikligina karay xar kiyli turlerge ajiratiu mumkinU` bunda kabil etilip turgan ob`ekt ayirim jagdayda ob`ekt adamga anik tanis bolip korinedi, adam bul zattin barlik belgilerin xam bul zat penen kanday jagdayda taniskanligin anik anlap turadi. Birak taza kabil etilip turgan ob`ekttin tez xam anik taniu oni puxta este alip kaliudin dalili bola almaydi. Okiu materiali tekstin kayta-kayta okia uyrenilgen uakitta, adam oni jaksi bilip alganday boladi. Bunday xal adamdi kobinese aldap koyadi. Okiu ma­terialin taniu jagdayi onin puxta ozlestirilgenliginen xabar bere almaydi. Burin kabil etilgen materialdi kayta kabil etpegen xalda eske tusiriu materialdi puxta ozlestiriudin zarur sharti xamde tiykari esaplanadi.

Eske tusiriu eki turge bolinedi

1.Eriksiz eske tusiriu

2.Erikli eske tusiriu1)Burin kabil etilgen materialdin adamda xesh bir maksetsiz eske tusip kaliui eriksiz eske tusiriu bolip, bunda burin kabil etilgen zatlar xam uakiyalardin obrazlari adamda, onin kaleuine baylanisli bolmagan xalda sanasinda saulelenedi. Bunday eske tu­siriu xesh bir sebepsiz oz-ozinen juz beretugin uakiya emes. Erik­siz eske tusiriu xar kiyli assotsiatsiyalir (baylanislar) natiyje­sinde juzege keliui natiyj

Paydalanilg’an a`debiyatlar.

• 
  Davletshin.M.», Tuychieva.S.M. «`Umumiy psixologiya»`. T.2002.
  
• 
  Karimova.V.M, Akramova.F. «`Psixologiya»`. T.2000.
  
• 
  Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M. Mir, a`99g`.
  
• 
  Psixologicheskiy slovar`./ Pod obsh. red. A.V.Petrovskogo i M.».Yaroshevskogo. M., 1990.
  
• 
  Nemov R. S. Psixologiya Uchebnik dlya stud. vissh. ped. ucheb. ZavedeniyU` 1998.
  
• 
  Granovskaya A.A.Elemento` prakticheskoy psixologii.M-1995.
  
• 
  Bioelektricheskaya aktivnost’ mozga i individual’no`e razlichiya. M-1991.
  
• 
  Kado`rov B.R.Izuchenie sklonnostey podrostkov. M-1996