Qarshi Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Geografiya o’qitish metodikasi yo`nalishi

2.4. Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari. 
Ichki yuk tashishda
transport yo‘llari, avtomobil transporti, ichki suv transporti, dengiz transporti,
havo transporti, gaz va neft quvurlari muhum ahamyatga ega. Asosiy
dengiz portlari: Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Yangi Orlean, Hyuston,

---

San-Fransisko, Buyuk ko‘llarda --Chikago, Dulut. Aviatsia qatnovi asosiy
uzellari—Nyu-York, Chikago, Atlanta, Los-Anjeles, Mayami, Dallas.
Tashqi savdosi dunyoning turli mamlakatlariga bevosita mablag‘ sarflash
ko‘payib bormoqda. Eksportda ham importda ham tayyor mahsulot ustun.
AQSHdan sanoat va energetika mashina—uskunalari transport vositalari,
kimyo tovarlari, to‘qimachilik va qog‘oz maxsulotlari, ko‘mir, oziq –ovqat,
va yembop don, soya, paxta, tamaki va boshqa mahsulotlar chiqariladi;
neft va neft mahsulotlari, ruda va metal, sanoat mashina-uskunalari, uzoq
muddat foydalaniladigan ro‘zg‘or anjomlari, kiyim-kechak, poyafzal, yog‘och,
qog‘oz, baliq, go‘sht, qand-shakar, kofe va boshqalar keltiriladi. Savdo-
sotiqdagi asosiy mijozlari ---Kanada, Yaponiya, Meksika, G‘arbiy Yevropa
mamlakatlari. Pul birligi—Amerika dollari. 
AQSHda barcha transport turlari rivojlangan (Alyaskadan tashqari).
Dunyo transport tarkibida AQSH transporti umum transport ko‘rsatkichlari
bo‘yicha yetakchi o‘rinni egallaydi. Dunyo aloqa yo‘llarining 1/3 qismi, yuk
va yo‘lovchi aylanmasining 30%i hamda AQSH transport tizimiga iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlar yuk tortuvchi, 30% yuk ko‘taruvchi (30%) transport
vositalari to‘g‘ri keladi. Ayni vaqtda AQSH transport to‘ri va tizimi
mamlakat hududining kattaligi, aholi joylashishi va suburbanizasiya
jarayonlari, ishlab chiqarish markazlari va istemol rayonlari, sanoat va
xo‘jaligining ixtisoslashuvi bilan uyg‘unlikda rivojlangan. AQSH yuk
aylanmasida barcha transport turlari deyarli bir xil o‘rin tutadi (temir yo‘l—
27%, avtomobil—24%, suv—27%, quvur transporti—21%). Ayni vaqtda
avtomobil quvur va havo transportining hissasi sezilarli ravishda ortib
bormoqda. 
Temir yo‘llarning umumiy uzunligi 2266ming km. bo‘lib, ularning 50%i
iqtisodiy rivojlangan shimol shtatlariga to‘g‘ri keladi. Temir yollarning
asosiy qismi transkontenental magistral yo‘llar hisoblanib, Atlantika
okeanidan Tinch okeani qirg‘oq bo‘ylari tutashtiradi. Shuningdek, kenglik va
meridional yo‘nalishdagi yo‘llar ham mavjud. Bugungi kunda temir 

---

yo‘llarning texnik jihatdan qurollanish jarayoni tezlashdi va ichki kontener
yuk tashishlari temir yo‘l va avtomobil va temir yo‘l ---suv transporti
aralash tizimi kengayib bomoqda. Temir yo‘l tugunlari Chikago, Solt-Leyk-
Siti, Nyu-York, Detroyt va boshqa shaharda vujudga kelgan. 
AQSH avtomobil transporti zamonaviy transport vositalari va yo‘llariga,
yuqori darajada xizmat ko‘rsatuvchi servis tizimga ega. Avtomobil parki
200mln. Avtomashinadan iborat bo‘lib, buning ¾ qismi yengil va ¼ qismi yuk 
avtomobillaridir. Avtomobil yo‘llarining umumiy uzunligi 6431ming km: 
shundan qattiq qoplamga ega bo‘lgan yo‘llar 5400ming km, takomillashgan
qoplamga ega bo‘lgan yo‘llar 3500ming km. (yuqori tezlikda harakatlanish
imkoniyatini beruvchi avtomobil trassalar uzunligi 88641 km). Avtomobil
yo‘llarining sifat jihatdan yaxshilanishi davom etmoqda. Avtomobil yo‘llari
okeandan-okeanga, kenglik va meridional yo‘nalishga ega. Ammo yirik
sanoat markazlari, megalopolislarda avtomobil oqimining ―tiqini‖ kuchayib
borishi, atmosferani ifloslantirishdan tashqari asabga teguvchi ―shovqin
zo‘riqishi‖dan iborat ―psixoxayajon‖ jarayonini yuzaga keltiradi. 
AQSH dastlabgi quvur transporti rivojlangan mamlakatlardan biri. Quvur
transportining umumiy uzunligi 730ming km (shundan magestral neft
quvurlari 275ming km)bo‘lib, mamlakatdagi 75% neftni haydaydi. Aynan neft
magistrallari neft qazib chiqaruvchi rayonlardan istemol rayonlariga (Texas
shtatidan AQSHning barcha shtatlariga, Alyaskadan Tinch okean qirg‘oq
bo‘yiga) yo‘nalgan. 
Ichki suv transportining rivojlanishi yil bo‘yi davom etadigan navigatsiya
bilan bog‘liq bo‘lib, AQSH yuk aylanmasining 11.5%i to‘g‘ri keladi. Suv
yo‘llarining umumiy uzunligi 41ming km (Missisipi daryosi havzasi, Buyuk
Ko‘llar). Yirik portlar: Chikago, Dulut, Buffallo, Detroyt, Klivlend, Tolido
va boshqalar. AQSH halqaro yuk aylanmasining 75%i dengiz transportiga
to‘g‘ri keladi. Mamlakatda 100ga yaqin dengiz portlari (portlarning
ko‘pchiligi chuqur emas va yirik ixtisoslashgan tankerlar uchun noqulay
bo‘lsada, dunyodagi yirik kontener tashish flotiga va markazlariga ega) 

---

bo‘lib, shundan 18tasining yuk aylanmasi 20mln. T dan ortadi. Bu portlarda
barcha yuklarning 80%i tushiriladi. Dengizda yuk tashish bo‘yicha AQSH
dunyoda Yaponiyadan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi. AQSH ko‘proq ―qulay
bayroq‖ lar mamlakatlar orqali kabotaj (Panama kanali, Meksika ko‘rfazi,
Atlantika va tinch okeani qirg‘oq bo‘ylari) aloqalaridan foydalaniladi. Yirik
portlari: Nyu-York, Yangi Orlean, (yuk aylanmasida 1-o‘rinda ) San-
Fransisko, Los-Anjeles, Filadelfiya, Baton-Ruj, Korpus-Kristi, Sietil. Havo
transporti ichki va halqaro yo‘lovchi tashishda katta o‘rin tutadi. Dunyodagi
eng yirik fuqaro aviatsiasi parkiga ega. Havo liniyalari Shimoli-Sharq-Florida,
O‘rta G‘arb-Tinch okeani qirg‘oq bo‘ylari yo‘nalishlarida to‘plangan. Yirik
aeroportlar: Nyu-York, Chikago, Atlanta, Los-Anjeles, Mayami, Dallas va
boshqalar. Buyuk ko‘llarda --Chikago, Dulut. Aviatsia qatnovi asosiy 
uzellari—Nyu-York, Chikago, Atlanta, Los-Anjeles, Mayami, Dallas va
boshqalar.

---