Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

I. Fəza quruluşlarına görə fərqlənən zülallar. Bu əlamətlərə görə qlobulyar 
zülallar dörd sinifə bölünür;  
1)  α-  zülallar  –  polipeptid  zəncirinin  60%-dən  çoxu  α  spirallardan  təşkil 
olunanlar. 
2) β –zülallar – polipeptid zənciri β spirallardan (2-dən az olmamaq şərtilə) 
təşkil olunanlar. 
3) (α+β)- zülallar-polipeptid zənciri hər iki quruluşda təşkil olunanlar. 

46 
 
4) 


-zülallar-  polipeptid  zəncirinin  α  sturukturunun  β-  strukturunun 
əhatə-sində  olanlar  və  ya  əksinə  β-strukturunun  α-spiralının  əhatəsində  olan 
zülallar. 
Qlobulyar  zülalların  ən  çox  rast  gəlinənləri 


quruluşda  olanlardır. 
Sonrakı yeri β quruluş tutur, α və α+β quruluşda isə olan qlobulyar zülallara az rast 
gəlinir.  
II.Funksyalarına  görə  zülallar  aşağıdakı  qruplara  ayrılırlar:  Zülalların 
müəyyən fəza quruluşuna malik olması, orqanizmdə hər hansı bir funksiya daşıma-
sı  hüceyrənin  əmələ  gəlməsində  bioloji  xassələrinin  formalaşmasında  əsas  rol 
oynayır.  
6.  Zülalların  funksyaları:  Zülallar  hüceyrə  xarici  quruluş  funksyalarını 
yerinə yetirirlər: İpəyin tərkibində rast gəlinir, tükün və dırnağın quruluşunu təmin 
edir, dəriyə quruluş və quruluq verir, ətraflıarın qurulmasında iştirak edir.  
Bir çox zülallar müxtəlif tərkibli maddələrlə birləşərək  onları hüceyrənin bir 
hissəsindən  digərinə  daşınmasını  təmin  edir.  Məsələn,  qanın  eritrositlərinin 
tərkibində olan hemoqlobin O
2
 və CO
2
-ın toxumalara daşınmasını yerinə yetirir.  
Hüceyrə  membranının  tərkibində  xüsusi  tərkibli  zülallar  vardır  ki,  onlar 
aktiv  təşkil  olunmuş  formada  bir  çox  maddələri  və  ionları  özlərinə  birləşdirərək 
hüceyrə  daxilinə  və  xaricinə  daşınmasını  təmin  edirlər.  Bu  daşınmanın  hesabına 
hüceyrə  və  toxumalarda  maddələr  mübadiləsinin  və  enerji  mübadiləsinin  getməsi 
üçün  şərait  yaranır.  Orqanizmin  bütün  hüceyrə  və  toxumaları  bu  prosesdə  iştirak 
edir.  
Bəzi zülallar hormon funksyası, yəni tənzimləyici rolunu yerinə yetirir. Hor- 
monlar bioloji aktiv maddələrdir, onlar xüsusi vəzilərdə sintez olunaraq qana daxil 
olur və maddələr mübadiləsinin tənzimlənməsində iştirak edir. 
İnsulin  hormonu  qanda  qlükozanın  miqdarını  tənzimləyir  və  qlükozanın 
qlikogenə çevrilməsini təmin edir.  
Zülal  reseptorları  hüceyrə  membranında  zülalların  qurulmasında  iştirak 
edirlər. Onlar bu funksyanı yerinə yetirdikləri zaman hər hansı bir kimyəvi birləş-
məni özünə birləşdirmək üçün hətta öz quruluşlarını da dəyişməyə qadirdirlər.  
Orqanizmə  yad  zülallar  və  ya  mikroorqanizmlər  (antigenlər)  daxil  olduqda 
orqanizmin  özündə  bəzi  müdafiə  xarakterli  (antigellər)  zülallar  sintez  olunur  ki, 
həmin  zülallar  antigenlərlə  əlaqəyə  girərək  onları  məhv  etmək  funksyalarına 
malikdirlər.  
Müdafiə  funksyası  daşıyan  fibrin  zülalı  fibrinogendən  əmələ  gəlir  və 
qanaxmanın qarşısını alır.  
Qısa əzələlərin  xüsusi zülalları  (aktin  və  miozin)  hüceyrənin  və orqanizmin 
bütün  hərəkətlərinin  yerinə  yetirilməsində  iştirak  edir.  Aktin  və  miozin 

47 
 
təkhüceyrəlilərdə  və  çoxhüceyrəlilərdə  əzələ  qısalması  prosesində  iştirak  edir. 
Həmçinin bu zülallar bitkilərdə yarpaqların hərəkət proseslərində və s. iştirak edir.   
Bu funksyaları ehtiyatda olan zülallar yerinə yetirir. Ehtiyyat zülalları enerji 
ehtiyatı  yığır.  Hemoqlobinin  parçalanmasından  ayrılan  dəmir  ionu  orqanizmdən 
xaric  olunmur,  orqanizmdə  qalaraq  bəzi  zülallarla  ferritin  tərkibli  komplekslər 
əmələ gətirir.
 
Orqanizmdə  karbohidratlar  və  lipidlər  azlıq  təşkil  etdikdə  bəzi  zülallar 
parçalanaraq  enerji  kimi  istifadə  edilir.  Bir  qram  zülalın  parçalanmasından  17,6 
KCoul  enerji  alınır.  Zülallar  əvvəlcə  aminturşulara  sonra  isə  son  məhsul  olaraq 
CO
2
, NH
3
 və H
2
O parçalanırlar. 
Bir çox qlobulyar zülallar ferment kimi funksyaya malikdir. Ferment zülallar 
biokimyəvi  reaksiyaları  kataliz  edir,  onları  sürətləndirir.  Fermentə  birləşərək 
reaksiyanın sürətini dəyişən molekula – substrat adlanır.  
Substratın  fermentə  birləşən  hissəsi  fermentin  aktiv  mərkəzi  adlanır.  Aktiv 
hissə  bir  neçə  aminturşu  qalığından  ibarət  olur  ki,  onlar  katalitik  aminturşular 
adlanır.  
 
 
 
 
 
 

48 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
 2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan     
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
 3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.  
 4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
 5.  Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
 6.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В.  Биохимия.  -  Москва. 
Медицина. 2003. 
 7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
 
Qida kimyasından mühazirələr.  
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xaliq  Məmməd oğlu 
MÖVZU 5. NUKLEİN TURŞULARI, TƏRKİBİ VƏ NÖVLƏRİ. DNT VƏ RNT.  
                  NUKLEOPROTEİDLƏR 
 
 
P L A N  
 
1. Nuklein turşuları haqqında məlumat 
2. Nuklein turşularının kimyəvi tərkibi və növləri 
3. DNT və RNT-nin birinci quruluşu 
4. DNT və RNT-nin ikinci quruluşu 
5. Nuklein turşularının üçüncü quruluşu 
6. Nukleoproteidlər 

49 
 
 
 
 
 
 
 

50 
 
1. Nuklein turşuları haqqında məlumat: Nuklein turşuları–elementar tərkibli azot 
əsasları, pentozalar və fosfat turşusu olan yüksəkmolekullu birləşmələrdir. Nuklein 
turşularını  ilk  dəfə  1868-ci  ildə  İsveç  həkimi  F.  Mişer  sarğı  materiallarında  olan 
irin  hüceyrələrində  qeyr-adi  fosforlu  birləşmə  olduğunu  aşkar  etdi  və  bunları 
nukleinlər  (latınca  nulkeus-nüvə)  adlandırdı.  1889-cu  ildə  Z.  Altman  heyvan 
toxumalarından  və  maya  köbələklərindən  nuklein  turşularının  zülallardan 
ayrılmasına  nail oldu. Daha sonra  Kossel  hüceyrələrdə NT-nin  iki  növü  olduğunu 
aydınlaşdırdı.  XX  əsrin  əvvəllərində  Levin  və  Qulland  NT-nin  makro-molekulyar 
strukturu haqqında nəzəriyyə irəli sürdülər.
 
Son  zamanlar  NT-nin  rolu  haqqında  məlumatlar  əldə  edilmişdir:  onlar 
genetik  informasiyaların  mühafizə  olunmasında,  saxlanmasında,  nəsildən  nəsilə 
ötrülməsində  və  bu  informasiyaların  həyata  keçrilməsində  vacib  komponentdir. 
NT-i  zülalların  və  hüceyrə  orqanoidlərinin  sintezini  idarə  edir,  biokomplekslər 
formasında fəaliyyət göstərir.  
2.  Nuklein  turşularının  kimyəvi  tərkibi  və  növləri:  Müxtəlif  mənbələrdən 
alınan  NT  tam  hidroliz  olunduqda  pirimidin  və  purin  əsasları,  pentozalar  və 
həmçinin  fosfat  turşusu  əmələ  gəlir.  Natamam  hidroliz  zamanı  nukleozid  və 
nukleotidlər  alınır.  NT-in  hamısının  tərkibində  pirimidin  əsaslarından  sitozin, 
urasil və timinə təsadüf edilir.  
Azot  əsaslarından  olan  –  pirimidin  əsaslarına  (pirimidinin  törəmələri)  – 
sitozin (S), urasil (U) və timin (T) aiddir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Azot əsaslarından olan digər birləşmələr – purin əsaslarına (purinin törəmə-
ləridir) adenin (A) və quanin (Q) aiddir.  
Pirimidin  əsaslarından  fərqli  olaraq  purin  əsaslarında  kondensləşmiş  iki 
heterotsiklik  həlqə  olur.  Purin  molekulunu  pirimidinlə  imidizol  həlqələrinin 
birləşməsi hesab etmək olar. İmidazol həlqəsinin purin molekuluna birləşmiş purin 
əsaslarının  aktivliyini  artırır.  Purin  törəmələrindən  adeninə  (6-aminopurin)  və 
quaninə (2-amin-6-hidroksipurin) nuklein turşularının hidrolizi məhsulları arasında 
daha çox təsadüf edilir. 
         H 
         C 
   N
1
   
6
  
5
CH 
 
HC
2 
  
3
   
4
CH 
         N 
Pirimidin 
              NH
2 
 
               C 
        N
1
    
6
  
5
CH 
 
        C
2 
   
3
  
4
CH 
 HO        N 
Sitozin  
(2-oksi-6-ami- 
nopirimidin) 
              OH
 
 
               C 
        N
1
    
6
  
5
CH 
 
        C
2 
   
3
  
4
CH 
 HO        N 
Urasil  
(2-6-dioksi- 
pirimidin) 
              OH
 
 
               C        CH
3 
        N
1
    
6
  
5
C 
 
        C
2 
   
3
  
4
CH 
 HO        N 
Timin 
(2-6-dioksi-5-me- 
tilpirimidin) 
 

51 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bundan əlavə NT-in tərkibində az təsadüf olunan (mınar) azot əsaslarına rast 
gəlinir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nuklein turşularının tərkibinə karbohidratlardan monosaxaridlərin iki nüma-
yəndəsi α-β fruktofuranoz formada riboza və dezoksiriboza daxildir.  
 
 
 
 
 
NT-in  təbiətdə  tərkibinə,  quruluşuna  və  funksyasına  görə  iki  növü  ayırd 
edilir. Bunlar aşağıdakılardır: 
DNT-dezoksiribonuklein turşusuna və RNT-ribonuklein turşusuna ayrılır.  
         NH
2 
 
 
         C 
   N
1
   
6
  
5            
 
7
N 
 
HC
2 
  
3
   
4   
   
9
 
8
CH 
         N       N 
                   H 
Adenin 
(6-aminopurin) 
 
         H 
         C 
   N
1
   
6
  
5            
 
7
N 
 
HC
2 
  
3
   
4   
   
9
 
8
CH 
         N       N 
                   H 
Purin 
              OH
 
 
 
              C 
        N
1
   
6
  
5         
   
7
N 
 
        C
2 
  
3
   
4   
   
9
 
8
CH 
H
2
N       N       N 
                        H 
Quanin 
(2-amino-6-oksipurin) 
 
                 NH
2 
 
                 C         CH
3 
          N
1
    
6
  
5
C 
 
           C
2 
   
3
  
4
CH 
 HO           N 
5-Metilsitozin 
 
               NH
2 
 
                 C         CH
2
OH 
          N
1
    
6
  
5
C 
 
          C
2 
   
3
   
4
CH 
 HO          N 
5-oksimetilsitozin 
 
H
3
C        CH
3
           
          N
 
 
          C 
   N
1
   
6
  
5         
   
7
N 
 
HC
2 
  
3
   
4   
   
9
  
8
CH 
          N       N 
                    H 
N
6
-Dimetiladenin 
 
                OH
 
 
                C 
       HC
1
   
6
  
5
CH
2 
 
         C
2 
   
3
   
4
CH
2 
 HO         N 
4,5-Dihidrourasil 
 
OH
 
OH
 
OH
 
H
 
O
 
H
 
HOCH
2 
H
 
β-D-ribofuranoza
 
H
 
β-D-2-dezoksiribofuranoza
 
O
 
H
 
H
 
OH
 
OH
 
H
 
H
 
HOCH
2 
H
 

52 
 
DNT –də azot əsaslarından – timin, RNT-də isə urasil olur. Həmçinin RNT-də bir 
çox minar azot əsaslarına rast gəlinir. DNT-də minar azot əsaslarına az rast olunur.  
Nukleozitlər-purin  və  ya  pirimidin  əsası  ilə  pentozaların  birləşmələridir. 
Adeninin riboza ilə birləşməsindən – adenozin, quaninlə birləşməsindən isə timidin 
tərkibli nukleozidlər əmələ gəlir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Əgər  nukleozidin  tərkibində  ribozanın  əvəzinə  dezoksiriboza  birləşərsə 
“dezoksi” şəkilçisi əlavə edilir. Belə olan halda dezoksiadenozin, dezoksistidin  və 
s. tərkibli nukleozidlər alınır.  
Nukleotidlər-nukleozidlərin  fosfat  turşusu  ilə  əmələ  gətir-diyi  efirlərdir. 
Fosfat  turşusu  riboza  (və  ya  dezoksiriboza)  molekuluna  3
1
-cü  və  ya  5
1
  karbon 
atomunda  olan  hidroksil  qrupuna  birləşir.  Nəticədə  adenozinmonofosfat  (AMF) 
nukleotidi alınır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Əgər adenozin  nukleotidinə  iki  molekula  fosfat turşusu birləşərsə adenozin-
difosfat  (ADF)  üç  molekula  fosfat  turşusu  birləşərsə  müvafiq  olaraq  adenozin-
trifosfat (ATF) nukleotidi alınar. 
                                 NH
2
                                 
                                  
                            N
1
  
6
 
 
5
         
    
                                       
2 
  
3
  
4
   
    
                         O     N        
                                          
 
     
4                                       1 
             
3
               
2
      
  
   
 
 
            Dezoksisitidin 
(3-β-D-dezoksiribofuranozil- 
                sitozin) 
H
 
HOCH
2 
O
 
H
 
OH
 
H
 
H
 
H
 
5 
                         NH
2
                                  
                                  
                      N
1
  
6
 
 
5              7
N
         
    
                              
2 
  
3
  
4   
      
9
  8  
 
    
   
                          N       N     
                                          
 
        
4                                       1 
             
3
                
2
      
  
   
 
 
                          Adenozin 
     (9-β-D-dezoksiribofuranoziladenin) 
 
H
 
HOCH
2 
O
 
OH
 
OH
 
H
 
H
 
H
 
5 
                                   NH
2
                                 
                                  
                             N  
 
 
                   
  N
         
    
                       
   
           
 
    
   
                                  N       N     
                                          
 
        
                                               1 
                                 
  
   
 
 
 
Adenozin-5-monofosfat (5-AMF) 
 
H
 
H
 
         O 
           
HO
── ─
P O CH
2
 
        
│
 
        OH 
O
 
OH
 
H
 
OH
 
H
 
                            NH
2
                                 
                                  
                       N
1
  
6
 
 
5               7
N
         
    
                            
2 
  
3
  
4   
    
9
   8  
 
    
   
                            N       N     
                                          
 
        
                                                
                                  
  
   
 HO                  
 HO             
              O                    
  Dezoksiadenozin-3-mono- 
         fosfat (d-3-AMF) 
P
─
O 
HOCH
2 
H
 
H
 
O
 
H
 
H
 
H
 
5 

53 
 
N
adenozin nukleozid 
ATF 
ADF 
AMF 
        O        O       O 
                                 
HO
─
─
─
─
P~O P~O P~O CH
2
 
        
│
          │
         │
 
        OH     OH    OH 
OH 
OH 
H 
H 
O 
N
N
N
NH
2
 
H 
H 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Həmçinin  bu  qayda  ilə  QMF,  QDF,  QTF,  SMF,  SDF,  STF,  UMF,  UDF  və 
UTF sintez oluna bilər.  
Fosfat turşusu  molekulları arasında  makroergik efir rabitələri çox zəifdir  və 
asan qırılır.  
RNT-nin  hidroliz  zamanı  ribonukleotidlər,  DNT-in  hidrolizi  zamanı 
dezoksiribonukleotidlər alınır. Toxumalarda sərbəst şəkildə ADF və ATF tapılmış-
dır.  Onlar  orqanizmdə  gedən  oksidləşmə  reduksiya  proseslərinin  fəal  iştirakçıla-
rıdır.  Həmçinin  digər  nukleotidlər  də  vacib  fizioloji  əhəmiyyətə  malikdirlər. 
Nukleotidlər demək olar ki, oranizmdə gedən bütün biokimyəvi proselərdə mühüm 
rol  oynayırlar.  Bir  çox  mononukleotidlər  amin,  karbohidrat  və  s.  qalıqlarının  bir 
birləşmədən  digərinə  ötrülməsində,  enerji  mübadiləsində  koferment  kimi  iştirak 
edirlər.  
Nuklein  turşuları  (NT).-  mononukleotidlərin  müxtəlif  sayda  (minlərlə)  bir-
birilə  efir  tipli  rabitə  ilə  birləşərək  oliqonukleotid  və  polinukleotid  zəncirindən 
ibarət yüksəkmolekullu biopolimerlərdir. Poliribonukleotidlərin (RNT) tərkibində  
                                        O 
                                                     
   N=C─
NH
2
            OH──
P OH 
    
│ │
                                          
│
 
HC   C─
N          H  OH   O   H 
         
║  ║
         
CH  
│ │
             
│
    
│
 
 
   N──
C N ─
─
─
 C──
C ─
C──
C CH
2
OH 
                                         
│
        
│
 
                                 H     H 
                                    O 
Adenil turşusu (Adenozin-3-fosfat) 

54 
 
purin  nukleotidlərindən  adenil  və  quanil  turşuları,  pirimidin  nukleotidlərindən 
sitidil  və  uridil  turşuları  olur.  Polidezoksiribonukleotidlərin  (DNT)  tərkibində  isə 
dezoksiadenil, dezoksiquanil, dezoksitidil  və  timidil  turşuları  mövcuddur. RNT-in 
əmələ gəlməsində pentozalardan riboza, DNT-də isə dezoksiriboza iştirak edir.  
RNT-  molekulunda  60-dan  6  minə  qədər  nukleotid  qalığından,  DNT  mole-
kulları isə 20-25 min və daha çox  (10 mln-a qədər) nukleotiddən əmələ gəlir. Dörd 
xromosomu  olan  DNT  molekul  kütləsi  11,3∙10
10 
Da-dur.  Belə  DNT  molekulunun 
uzunluğu 2,1 sm-ə çatır. Bu DNT molekulunda 62 mln nukleotid cütü mövcuddur.  
İnsanların somatik  hüceyrələrinin  nüvəsində 23 cüt  xromosom  yerləşir.  Hər 
bir hüceyrədə bir molekul DNT olur. İnsanın bir hüceyrə toxumasında 46 molekul 
DNT  olur.  İnsanın  bir  hüceyrə  toxumasında  olan  46  molekul  DNT-in  uzunluğu  2 
metrə  çatır.  Onda  olan  nukleotid  cütlərinin  sayı  3,2  mlrd.  Son  zamanlar  DNT-in 
yeni  A,  B,  C,  D,  Z  formaları  müəyyən  edilmişdir.  A-formada  polinukleotid 
zəncirində azot əsasları aralı, B- formada isə yaxın yerləşir. O. biri C, D, Z forma-
larında isə qarışıq halda yerləşirlər.  
Nuklein  turşularının  molekullarında  nukleotidlərin  yerləşmə  ardıcıllığına, 
onların birincili quruluşu deyilir. 
Nuklein  turşusu  molekullarını  təşkil  edən  monomerlərin  (nukleotidlərin) 
fəzada tutduğu mövqe (fəza konfiqursiyası) onların ikincili quruluşu adlanır.  
RNT-in  4  növü  məlumdur.  Bunlar  miqdarına,  tərkiblərinə,  xassələrinə  və 
funksiyalarına görə bir-birindən fərqlənirlər.  
1) Ribosom-rRNT-si hüceyrədə olan bütün RNT kütləsinin 80-85%-ni təşkil 
edir.  Onun  molekul  kütləsi  1,7  mln  Da  şatır.  3-6  min  nukleotiddən  əmələ  gəlir. 
Onların  80-84%-i  spirallaşmış  haldadır.  Sadə  zülallarla  birləşərək  ribonukleo-
proteid  hissəcikləri  yəni  ribosomları  əmələ  gətirir.  rRNT-in  funksiyası  tam 
aydınlaşdırılmamışdır. 
2) Nəqliyyat-nRNT-si hüceyrədə olan bütün RNT kütləsinin 15% - ə qədəri-
ni  təşkil  edir.  Onların  molekul  kütləsi  35000  Da  çatır  60-90  mononukleotiddən 
təşkil  olunmuşdur.  nRNT-in  funksyası  hüceyrədə  aminturşularını  zülalların  sintez 
olunduğu    yerə-ribosoma  daşımaqdan  ibarətdir.  nRNT  hüceyrədə  həll  olmuş 
haldadır. Onun molekulunda minor aminturşularının sayı digər RNT-dən artıqdır. 
3) Məlumat-mRNT  hüceyrədə olan bütün  RNT - kütləsinin 5%  - ə qədərini 
təşkil  edir.  Onun  molekul  kütləsi  300  min-dən  4  mln  Daltona  çatır.  mRNT-sı 
hüceyrə  nüvəsində  DNT-ın  iştirakı  ilə  sintez  olunur.  mRNT-sı  funksiyası  sintez 
olunacaq  zülal  molekulunun  quruluşu  haqqında  olan  məlumatı  hüceyrənin 
nüvəsindən  ribosoma  aparmaqdır.  Orqanizmdə  saysız  hesabsız  zülal  molekulu 
sintez olunur. Bunların hər birinin sintezi spesifik mRNT-sı vasitəsilə idarə edilir. 
4)  Virus  -  vRNT-sı  virusların  və  faqların  tərkib  hissəsidir.  Onlar  virusun 
(hüceyrə sahibinin) çoxalmasında informasiya rolu-nu oynayır. Molekul kütləsi 2 –  

55 
 
15 mln Dalton arası dəyişir. 
3.  DNT  və  RNT-nin  birinci  quruluşu:  Nuklein  turşularının  molekulunda 
nukleotidlərin  yerləşmə  ardıcıllığına,  onların  birinci  quruluşu  deyilir.  Bu 
birləşmələrin  birinci  quruluşunu  öyrənmək  çox  çətindir.  Azot  əsaslarının  miqdarı 
analiz üsulu bu çətinliyi (E. Carqaff) qismən aradan qaldırdı.  
“Carqaff” qaydaları adı almış bu qanunauyğunluq aşağıdakılardan ibarətdir.  
1.  DNT  -  molekulunda  quanın  və  adeninin  (purin  əsasları)  molyar  qatılığı 
miqdarca  sitozın  və  timinin  (pirmidin  əsaslarının)  molyar  qatılığına  bərabərdir      
A + Q = S + T. Bu qanunauyğunluq RNT - molekulunda özünü doğrultmur.  
2.  DNT  molekulunda  adenin  molekulları  qlığının  sayı  timinə,  quanın 
molekulları qalığının sayı isə sitozinə bərabər A = T;  Q = S. 
RNT molekulu üçün bəzi hallarda bu bərabərlik yaxınlaşsa da, əksər hallarda 
özünü doğrultmur.  
3.  Quaninlə  sitozini  molyar  miqdarının  cəminin  adeninlə  timinin  molyar 
miqdarının cəminə nisbəti 
T
A
S
Q


 DNT-ın spesfik göstəricisi olub hər bir canlı 
növü üçün sabit kəmiyyətdir. Bu kəmiyyət DNT-ın spesfik göstəricisi adlanır. Çox 
vaxt  müxtəlif  mənbələrdən  alınmış  DNT  –  molekulunda  A+T  >  Q+S.  olur,  belə 
olduqda  onları  adenin  timin  tipli  (DNTAT)  adlandırırlar.  Bütün  heyvan  və 
bitkilərin,  həmçinin  bəzi  mikroorqanizmlərin  DNT-sı  adenin  timin  tiplidir. 
Mikroorqanizmlərin  (xüsusən  bakteriyaların)  əksəriyyəti  quanin  sitozin  tipinə 
mənsubdur.  Q+S>A+T  onları  quanin  sitozin  tipli  (DNTQS)  adlandırırlar.  DNT-ın 
spesifik  göstəricisi  DNTAT  tiplilərdə  vahitdən  az,  DNTQS  tipli  DNT-lərdə  isə 
vahiddən çox olur. İnsan DNT-ın spesifik göstəricisi 0,66-dır. Canlılardan DNT-ın 
spesifik  göstəricisi  ən  çox  olan  şüalı  köbələkdir  (aktinomiset)  onun  spesifik 
göstəricisi 2,73-ə bərabərdir. 
DNT  molekulu  nukleotidlərin  miqdarca  (Carqaff  qaydaları)  münasibəti 
RNT-ın tərkibi üçün xarakterik deyil. 
RNT-ın  monomerlərinin miqdarca münasibətində yanız bir qanunauyğunluq 
vardır;  burada  altıncı  karbon  atomu  ikiqat  rabitə  ilə  oksigenlə  birləşmiş  azot 
əsasların  (ketoqruplar)  sayı,  həmin  vəziyyətdə  amin  qurupu  yerləşən  azot 
əsaslarının (aminqurup) sayına bərabərdir. Q+Y=A+S 
RNT  molekulu  bir  ədəd  polinukleotid  zəncirindən  ibarətdir.  Bu  zəncirdə 
monomerlərin  yerləşmə  ardıcıllığı  RNT-ın  birinci  quruluşunu  zarakterizə  edir. 
RNT-ın  zənciri  çox  mütəhərrik  olduğuna  görə  onun  fəza  konfiqurasiyası  sabit 
deyil, dəyişkəndir. 
Son  zamanlar  DNT-ın  birinci  quruluşunda  nukleotidlərin  düzülmə 
ardıcıllığını müasir, tez təyin olunan üsullarla müəyyən olunur.  
Ən çox birinci quruluşu aydınlaşdırılan nəqliyat nRNT molekullarıdır. Çünki 
onların tərkibində 75-90 nukleotid olur. nRNT-ın tərkibində A,Q,U,S əsaslarından 

56 
 
başqa 10% minar  azot əsasları da mövcutdur. 1965-ildə R.U.Xolli və əməkdaşları 
çörək məmulatlarında alanin nRNT-ın tam nukleotid ardıcıllığını ver-mişdir. Aşağı 
temperaturda  xüsusi  fermentlərin  köməyi  ilə  alanin  nRNT-si  oliqonukleotidlərə, 
sonra isə kimyəvi üsulla nukleotid ardıcıllığı açıqlanmışdır. Az sonra A. A. Bax və 
əməkdaşları  valin  nRNT-sının  birinci  quruluşu  açıqlanmışdır.  Hazırki  vaxtda 
2000-dən çox nRNT-ın birinci quruluşu məlumdur. 
Yüksək molekullu n RNT-dən birinci quruluşu ən çox öyrəniləni ana bətində 
uşaqlığın RNT quruluşudur. 
Beynəlxalq  “İnsanların  geni”  proqramının  məqsəd  və  vəzifəsi  insan 
orqanizmində  olan  bütün  DNT  və  RNT  molekullarının  quruluşunu  aydınlaşdır-
maqdır. 
4.  DNT  və  RNT-nin  ikinci  quruluşu:  Nuklein  turşusu  molekulunu  təşkil 
edən  monomerlərin  (nukleotidlərin)  fəzada  tutduğu  mövqe  (fəza  konfiqurasiyası) 
onların ikinci qururluşu adlanır.  
1953-cü  ildə  D.  Uotson  və  F.  Krik  NT-in  hidroliz  məhsullarının  kimyəvi 
quruluşuna,  Çarqaff  qaydasına  və  rentgenostruktur  analizdən  alınan  nəticələrə 
əsaslanaraq  DNT  molekulunun  iki  ədəd  spiralvarı,  bir-birinə  sarınmış 
polinukleotid zəncirindən ibarət olmasını sübut etdilər. Bu zəncirlərdə azot əsasları 
bir-birinə doğru çevrilmiş şəkildə spiralın daxili hissəsində, fosfat turşusu qalıqları 
isə  xaricdə  yerləşir.  Polinukleotid  zəncirləri  bir-biri  ilə  purin  və  pirmidin 
əsaslarının  arasında  əmələ  gələn  hidrogen  rabitələri  vasitəsilə  birləşir.  Hidrogen 
rabitələri adenini timinlə, quanini  isə sitozinlə birləşdirir.  Adeninlə timin arasında 
iki, quaninlə sitozin arasında üç ədəd hidrogen rabitəsi olur. Hidrogen rabitələrinin 
mövcudluğu  DNT  molekulunun  ikiqat  zəncirin  əmələ  gəlməsində  ən  mühüm  rol 
opynayan amillərdən biridir. 
DNT  molekulunda  purin  və  pirimidinin  qarşı-qarşıya  yerləşməsi,  bu 
əsasların  molayar  miqdarının  bir-birinə  bərabərliyi  haqda  olan  Çarqaff  qaydasına 
uyğun  gəlir.  Bu  molekullarda  purin  əsasının  qarşısında  mütləq  pirimidin  əsasları 
yerləşməlidir  (A–T;  Q–S),  iki  purin  və  ya  iki  pirimidin  törəməsinin  qarşı-qarşıya 
dayanması qeyri-mümkündür. 
DNT  molekulunda polinukleotid zəncirində  monomerlərin  yerləşmə ardıcıl-
lığı  digərindən  fərqlənsədə  onlar  arasında  müəyyən  əlaqə  də  vardır.  Belə  ki,  əgər 
bir  zəncirin  müəyyən  hissəsində  adenin  yerləşirsə  digər  zəncirdə  onun  qarşısında 
timin. Həmçinin birində quanin yerləşirsə, digərində sitozin yerləşir. Deməli DNT 
molekulunda olan zəncirlər bir-birini tamamlayır.  
1-ci zəncir --- A─Q─A─T─S─S─T─ --- 
2-ci zəncir ---T─S─T─A─Q─Q─A─ --- 
DNT  molekulunda  bu  ardıcıllıq  Çarqaff  qaydasına  uyğun  gəlir.  Bu 
molekullarda  mütləq  purin  əsasının  qarşısında  pirimidin  əsasları  yerləşməlidir. 

57 
 
DNT  molekulunda  mononukleotidlərin  düzülüş  qaydasının  belə  asılılığı  komple-
mentarlıq (tamamlama) prinsipi adlanır. 
DNT  molekullarında  nukleotidlər  arasındakı  məsafə  0,34  nm–dir.  Spiralın 
hər bir dövrəsində qarşı-qarşıya  yerləşmiş  10 cüt  nukleotid olur.  Hər bir  dövrənin 
tamamlanması  üçün  3,4  nm  məsafə  lazım  gəlir.  İkiqat  spiralın  eninə  diametri  2,1 
nm, fosfat atomu ilə DNT spiralının mərkəzi oxu arasındakı məsafı isə 1,2 nm-dir. 
Spiralların  komplementarlıq  prinsipi  ilə  bir-birini  tamamlaması  çoxlu  sayda 
hidrogen rabitələri hesabına baş verir.  
DNT  molekulundan  fərqli  olaraq  RNT  molekulu  bir  polinukleotid 
zəncirindən əmələ gəlmişdir. RNT-in ikincili quruluşu fəzada polipeptid zəncirinin 
natamam  spiral  şəkilini  (50%-ə  qədər)  almasıdır.  Onun  yalnız  bəzi  hissələri 
adeninlə  timin  arasında  olan  iki  və  quaninlə  sitozin  arasında  əmələ  gələn  üç 
hidrogen rabitəsi hesabına qısa və natamam spiral şəkli alır. 
RNT  molekulunda  polinukleotid  zəncirlərinin  burulma  yerlərindən  DNT 
molekulunda olduğu kimi komplementarlıq prinsipi ilə bir-birini tamamlamır.  
5.  Nuklein  turşularının  üçüncü  quruluşu:  Hər  bir  NT  molekulu  fəzada 
ümumi bir superspirallaşma halına malik olur ki, bu da onların üçüncü quruluşunu 
əmələ  gətirir.  Bu  hal  ən  çox  fenilalanin  nRNT-si  üçün  öyrənilmişdir. 
Rentgenostruktur  analiz  üsulları  ilə  nRNT  molekulunun  açılması  göstərir  ki,  üş 
hissə  fəzada  bir-birinə  sıx  birləşmiş  halda  digər  dördüncü  hissə  (antikod)  əks 
istiqamət dartılmış halda yerləşir.  
 
 
 
 
 
Xromatinin  və  xromosomun  tərkibində  DNT  üçüncü  quruluş  halında 
superspirallaşmış formada mövcuddur. Xromotinin struktur vahidini nukleosomlar 
təşkil  edir.  Nukleosomlar  DNK  spiralı  ilə  əhatə  olunur  ki,  orada  8  nüvəli  əsasi 
xassəli zülallar (histonlar) yerləşir. 

58 
 
6. Nukleoproteidlər: Nuklein turşuları sərbəst halda yaşamırlar (n RNT-dən 
başqa) in vivo, onlar əsasi xassəli (protaminlər, histonlar) zülallarla əlaqəli şəkildə 
fəaliyyət  göstərirlər.  İki  tipdə  nuklein  turşuları  (DNT  və  RNT)  olduğu  kimi, 
bunlara  müvafiq  nüvənin  tərkibində  dezoksiribonukleoproteinlər  (DRNP)  və 
ribosomların  tərkibində  ribonukleoproteinlər  (RNP)  olur.  RNP  və  DRNP-lər 
mürəkkəb  aqreqatlardır.  Onlar  1-2  molekul  NT-dən  və  çoxlu  sayda  ona  birləşmiş 
zülal substratlardan əmələ gəlmişdir. 
 
RNP-ən klassik nümunəsi tütün mozaikasının virusudur. Bu virusun molekul 
kütləsi 2,1∙10
6
 Da-dır və 2200 zülal substratından ibarətdir. Nukleoproteidlərdə NT 
və  zülal  molekulu  bir-birini  tənzimləyirlər.  Bu  da  hər  iki  komponentin 
denaturasiyaya qarşı davamlılığını artırır.  RNP-hissəcikləri (ribosomlar) zülalların 
biosintezində,  DRNP-hissəcikləri  (nukleosom  nüvələri)  xromosomların  hüceyrə 
aparatının formalaşmasında və funksyalaşmasında əsas rol oynayır.