Qituvchilari tomonidan dori turlari texnologiyasi amaliy mashg‘uloti uchun o‘quv qo‘llanma tuzildi. Dori turlari texnologiyasining boshlang‘ich mavzularini yoritib beradigan ushbu «Farmatsevtik texnologiya asoslari»

Dori turlari texnologiyasi fan sifatida
Abu Ali ibn Sinoning «Тib qonunlari» kitobining ahamiyati shundaki, bu kitobda qadimgi Rim, Yunoniston, Eron, Hindiston va O‘rta Osiyo meditsinasining farmatsevtika sohasidagi tajribalari birlashtirilgandir.
Abu Ali ibn Sino o‘z zamonasida qo‘llanilgan dorilar ko‘lamini Hindiston, Xitoy, Eron va O‘rta dengiz sohillaridan keltirilgan ko‘pgina dorilar hisobiga ancha kengaytirdi.
Abu Ali ibn Sino dorilar tabiatini hatto eng aniq sezgi — mazani sezish orqali aniqlaganda ham, xatolik sodir bo‘lishi mumkin ekanligini ko‘rsatib o‘tadi. Dorini ta’riflaganda uning organizmga ko‘rsatadigan asosiy ta’sirini aytish muhimdir.

Abu Ali ibn Sino shunday deydi: «Bilginki, agar senda davolashda to‘rt xil ehtiyoj tug‘ilsa va bir umumiy dori hosil qilish uchun ularni bir-biri bilan qo‘shishni istasang, qarashing kerak; agar dorilarga, ya’ni ularning ta’siriga bo‘lgan hojat bir xilda bo‘lsa va ular to‘rtta bo‘lsa, ularni har biridan bir ichimni to‘rtdan birini olib qo‘sh, agar ularga bo‘lgan ehtiyoj bir xilda bo‘lmasa balki biriga ko‘proq va boshqasiga ozroq bo‘lsa, tib san’atiga asoslanib, chamalab ularning har biriga bo‘lgan ehtiyojning darajasini aniqla va biriga bo‘lgan ehtiyojga nisbatan asosiy qoida qilib va shu nisbatga asoslanib, umumiy tarkibni bir ichimiga kiradigan ba’zi sodda dorilarning (ingridiyentlar) miqdorini oshir, ba’zilarinikini kamaytir, so‘ngra hammasini qo‘sh».
Dori turlari texnologiyasi dori moddalaridan turli xil dori shakllari tayyorlashda amaliy va nazariy muammolar bilan shug‘ullanuvchi asosiy farmatsevtik fanlardan biridir. «Тexnologiya» grekcha so‘z bo‘lib techne — san’at, mohirlik, ustalik va logos — ta’limot, bilim demakdir. «Dori texnologiyasi» — bu to‘g‘ridan to‘g‘ri dori tayyorlash texnikasini mohirlik, ustalik va san’atkorlik bilan o‘rganish demakdir.
«Dori» — bu murakkab fizik-kimyoviy tizim bo‘lib, u o‘z ichiga dori moddasini va ularning farmatsevtik omillarini olib, dorini kam dozada qabul qilganda yuqori terapevtik ta’sir ko‘rsatishiga va salbiy ta’siri kam bo‘lishiga aytiladi.
«Dori shakli» deb bir yoki bir nechta dori moddalariga maxsus ishlov berib va uni bemor qabul qiladigan qulay shaklga keltirilishiga aytiladi, ya’ni dori shakli bu dori preparatini tayyor holatga keltirib ishlatilishidir.
Masalan: borat kislota shtanglasda turganda — dori preparatidir, eritma yoki surtma dori ko‘rinishida — dori shaklidir.
Dori shakli shifokor tomonidan yozilgan retsept asosida beriladi. Retsept bu shifokorning farmatsevtga yozma ravishdagi murojaatidir. Retseptda dorini qanday qabul qilish ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Shifokor retsept yozishda shoshmasligi va juda ehtiyot bo‘lishi kerak. Retsept yozishda xatolikka yo‘l qo‘yilsa bu og‘ir oqibatlarga hatto bemor o‘limiga sabab bo‘lishi mumkin.
Shifokor va boshqa tibbiyot xodimlari retsept yozishda Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan retsept yozish qoidalariga amal qilishlari shart.
Retseptning asosiy ahamiyati uning tibbiyotdagi rolidir. Shuningdek yuridik, texnologik va xo‘jalik (moliyaviy-iqtisodiy) ahamiyatga egadir.
Retsept siyoh yoki sharikli ruchka bilan aniq va tushunarli qilib yozilishi lozim. Retseptga tuzatish kiritish man etiladi. Retsept quyidagi qismlardan iborat bo‘ladi:
Davolash muassasasining nomi, manzili va telefon raqami ko‘rsatilgan Inscriptio — sarlavha ; Datum — retsept yozilgan kun; Nomen aegroti — bemorning familiyasi, ismi sharifi va yoshi.
Nomen medici — shifokorning familiyasi va ismi sharifi.
Invocatio — shifokorning farmatsevtga murojaati.
Designatio materiarum — dori moddalarining nomi.
Subscriptio — dorini tayyorlash va berish haqidagi ko‘rsatma.
Subscriptio medici — shifokor imzosi va shaxsiy muhri.
Recipe (Rp;) — ol manosini anglatadi.
Basis — asosiy modda.
Adjuvans — dori ta’sirini kuchaytiruvchi yoki kamaytiruvchi qo‘shimcha moddalar.

Senga yana ma’lum bo‘lsinki, murakkab dorilar tarkibida asosiy qism (Basis) va asos vazifasini bajaruvchi (Adjuvans) dorilar bo‘ladi va ularni tarkibdan chiqarilsa, dorining foydasi yo‘qoladi.
Corrigens — dorining mazasini yoki hidini yaxshilash maqsadida qo‘shiladigan moddalar.
Constituens — doriga ma’lum shakl berish uchun qo‘shiladigan moddalar (suv, qand, vazelin va boshqalar).
Retseptning dori tayyorlash qismida dorini qaysi shaklda berish haqida ko‘rsatma beriladi.
Signa, signetur — bemor dorini qanday qabul qilishi to‘g‘risidagi ko‘rsatma retseptda «S» harfi bilan ifodalanadi va mahalliy tilda yoziladi.
Ba’zan retseptda shifokor tomonidan ayrim belgilar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Masalan «cito» — tez; «sittissime» — tezroq; «statim» — darhol.
Ayrim dorilar uchun retseptlarni har gal qayta yozishga to‘g‘ri keladi. Bunda shifokor retseptni qayta yozmasdan, retseptning o‘ng yuqori burchagiga «Repet» (Repetatur — qaytarilsin, takrorlansin) deb yozib qo‘yishi mumkin.
Тarkibida narkotik moddalar va etil spirti saqlaydigan dorilar retseptiga bunday ko‘rsatmalar yozilmaydi, aksincha yangi retsept yozib beriladi.
Retsept yoziladigan blanka nusxasi quyidagi tartibda bo‘ladi: