Qobiliyatlar haqida tushuncha Umumiy va maxsus qobiliyatlar Qobiliyat turlari

Badiiy qobiliyat sensor obrazli fikrlashning alohida rivojlangan bo`limini, o`tkir emosional ta`sirchanlik va reaktivlikni talab qiladi. Bu qobiliyatga tasvirlash, musiqaviy, artistik va adabiy qobiliyatlar kiradi.
Amaliy qobiliyat praktik aqlning yuksak darajada rivojlanganligini, fahm-farosatning kuchliligi, iroda va yetuk kirishuvchanlikni o`z ichiga oladi. Amaliy qobiliyatga konstruktiv-texnikaviy qobiliyat, boshqaruvchanlik qobiliyati, shu jumladan tashkilotchilik va boshqalar kiradi.
Nazariy va amaliy qobiliyatlar ham inson qobiliyatlaridan bo`lib, nazariy qobiliyatlar mavhum, mantiqiy harakatlarga moyillikda namoyon bo`ladi.
O`quv qobiliyatlari bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirish, shaxs - shakllanishi, pedagogik ta`sirlar samaradorligini ortishida ijobiy rol o`ynaydi.
Ijodiy qobiliyatlar moddiy va ma`naviy madaniyat asarlarini yaratish, yangi g`oya, kashfiyot va yangiliklar yechishda namoyon bo`ladi.
Talantning ijtimoiy-tarixiy, tabiiy nuqtai nazardan talqini qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Talant yunoncha qimmatbaho, noyob narsa, irsiy tabiiy xislat degan ma`noni anglatib, muayyan faoliyatning muvaffaqiyatli va ijodiy ravishda bajarilishini ta`minlaydigan qobiliyat hamda iste`dodlar majmuasidan iborat individual xususiyatdir. Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta`rif berilishiga qaramay, ularda asosiy belgilar ta`kidlab o`tiladi, chunonchi shaxsga qandaydir murakkab mehnat faoliyatining muvaffaqiyatli, mustaqil va original tarzda bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar majmuasiga talant deyiladi.
Talantning asosiy belgilari:
a) muvaffaqiyatni ta`minlash;
b) faoliyatni mustaqil bajarish;
v) originallik unsurining mavjudligi qobiliyat hamda iste`dodlar yiqindisidan iborat ekanligi;
d) individual psixologik xislatliligi;
e) ijtmoiy turmushni o`zgartiruvchi yaratuvchilik imkoniyati kabilar.
Psixologik ma`lumotlarni umumlashtirgan holda ikki xil xususiyatli fikrni alohida ta`kidlab o`tish talant tuzilishini yaxshiroq tushunish imkoniyatini yaratadi.
1) talant - bu shaxs psixik xislatlarining shunday birikmasidirki, uni a) alohida yagona maxsus qobiliyat bilan; b) xotiraning yuksak mahsuldorligi orqali; v) xatto noyob sifat tariqasida o`lchab bo`lmaydi.
2) shaxsda u yoki bu qobiliyatning mavjud ekanligi hamda yetarli darajada taraqqiy etganligi talantning murakkab tarkibiga kiruvchi boshqa qobiliyatlarning jadal takomillashuvi orqali ularning o`rnini bosib yuborishi (konsensasiya qilish) mumkin.
Moskvaning umumiy va pedagogik psixologiya instituti xodimlari tomonidan o`quvchilarning talanti, iste`dod tushunchasi o`rganilgan. Aniqlangan muhim qobiliyatlar yig`indisi aql iste`dod tuzilishini vujudga keltirilgan. Ilmiy tadqiqotchilarning fikricha, yuksak iste`dod quyidagicha bosqichlardan iborat bo`lishi mumkin:
A) bunday shaxsning birinchi xususiyati ziyraklik, shaylik, jiddiy faoliyatni bajarishga tayyor turishlikdir.
B) shaxsning ikkinchi xususiyati uning mehnatga tayyorgarligi (mehnatga moyilligi, mehnatga intilishi, mehnatning ehtiyojga aylanishi) dir.
V) insonning uchinchi xususiyati unda tafakkur xususiyatlari va fikr yuritishning tezligi, aqlning tartibligi, tahlil va umumlashtirishning yuqori imkoniyatlari, aqlning mahsuldorligi. Ma`lumotlar tahlilining ko`rsatishicha, maxsus iste`dod tuzilishi yuqoridagi sifatlardan tashqari aniq faoliyat talablariga muvofiq keluvchi bir qator qobiliyatlar bilan to`ldiriladi.
Talant o`zining umumiy va maxsus sifatlari yig`indisi bilan ijodiy yutuq imkoniyatining ayniyatidir. Talant mahoratning dastlabki sharti hisoblansa-da, lekin ular bir-birlaridan muayyan darajada tafovutlanadi. Talant - katta ijodiy va zo`r mehnat mahsulidir. Mehnat esa hayotiy tajriba ko`nikmalarning zaruriy majmuasi manbaidir. Ijodiyotning sharti va hayotiy tajriba zaruriy ko`nikma malakalar yig`indisining mavjudligidir. Ijodiy faoliyat talantning ajralmas qismi hisoblanib, bunda ruhlanish deb nomlangan psixologik holat alohida ahamiyat kasb etadi. Ruhlanish esa faoliyat mahsuldorligi ortishiga qaratilgan ijodiy lahzadan iboratdir. Talant imkoniyat tariqasida psixologik hodisa hisoblansa, u holda mahorat haqiqatga aylangan imkoniyat gavdalanishdir. Psixologik nuqtai nazardan haqiqiy mahorat bu shaxs talantining faoliyatda namoyon bo`lishidir.
Agar jamiyat taraqqiyoti bunday kishilarga muhtoj bo`lsa bunday kishilarning paydo bo`lish imkoniyati tug`iladi. Iste`dod qobiliyatlar yig`indisidan, ularning majmuidan iboratdir. Alohida olingan yakka qobiliyatlar garchi u taraqqiyotning juda yuksak darajasiga erishgan va yorqin ifodalangan bo`lsa ham iste`dod bilan tenglashtirib bo`lmaydi. Bu haqda g`oyat o`tkir fenomenal xotiraga ega bo`lgan kishilar haqida o`tkazilgan tadqiqotlar dalolat beradi.
Moskvalik psixologlar bir necha yillar davomida kuzatgan shaxslar o`zida xotiradan boshqa qobiliyatlarni rivojlantirmadi va shuning uchun u o`zining ajoyib qobiliyatlarga mos keladigan ijobiy muvaffa?iyatga erisha olmadi.
Shunday qilib, iste`dod shaxs psixik sifatlarining shu qadar murakkab birikmasidirki, u qandaydir birorta yagona qobiliyat bilan bu qobiliyat xotiraning yuksak mahsuldorligi kabi muhim ahamiyatga ega.
Psixologik tadqiqotlardan ma`lum bo`lishicha birorta ham qobiliyatning yo`qligi yoki yetarli taraqqiy etmaganligi iste`dod sifatlarining murakkab turiga kiruvchi boshqa qobiliyatlarning jadal taraqqiyoti yo`li bilan muvaffaqiyatli ravishda o`rni bosib boriladi.